Ευάγγελος Κοροβίνης
Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια πόλωση. Ανάμεσα, πρώτον, σε εκείνους που είναι ενεργοί πολιτικά αλλά ωθούνται από ιδιοτελή κίνητρα ή έστω είναι υποκριτές επικαλούμενοι ιδεώδη τα οποία δεν πιστεύουν και σε όσους, δεύτερον, συμμετέχουν στα κοινά κινούμενοι από ιδεοληψίες και εμμονές, με αποτέλεσμα να μη διατηρούν κριτική εγρήγορση απέναντι στα δρώμενα και επαφή με την πραγματικότητα. Υπάρχει εναλλακτική οδός μεταξύ της ιδιοτελούς ενασχόλησης με τα κοινά και ενός ιδεόληπτου ακτιβισμού; Μια τέτοια οδός είναι δύσκολο να εξευρεθεί σήμερα καθώς μέχρι πρόσφατα τουλάχιστον ζούσαμε σε καιρούς αμιγώς κυνικούς.
Ο σύγχρονος κυνισμός.
Η υποψία ότι η εξουσία κρύβει τα πραγματικά κίνητρα και τα έργα της και ότι η πολιτική είναι το βασίλειο των ειδικών συμφερόντων και των ομάδων πίεσης, δεν συνιστά από μόνη της κυνισμό. Ο πραγματικός κυνισμός δεν αρκείται σε μια καυστική περιγραφή των παρασκηνίων της εξουσίας. Είναι επιπλέον ένας προσανατολισμός της δράσης. Ο κυνικός μας συμβουλεύει είτε να παραιτηθούμε από την πολιτική δράση αφού «δεν μπορεί να αλλάξει τίποτε», είτε να συνθηκολογήσουμε με την διαφθορά, διεκδικώντας ένα μερίδιο από τα άνομα κέρδη της.
Οι περισσότεροι κυνικοί, λοιπόν, στρέφονται στις μικροχαρές του καταναλωτισμού και των διασκεδάσεων. Δεν θέλουν να εξαπατηθούν ξανά από τις απατηλές υποσχέσεις των πολιτικών. Οι λιγότεροι, που επιμένουν να ενασχολούνται με την πολιτική, ακολουθούν τον δρόμο της υποκρισίας και της ιδιοτέλειας.
Ο σύγχρονος μεταμοντέρνος κυνισμός είναι προϊόν μιας μακράς διαδρομής. Ενώ έχει δυσδιάκριτη και απομακρυσμένη σχέση με τον αρχαίο κυνισμό, φαίνεται ότι τα πρώτα σπέρματα του μπορούν να εντοπισθούν σε ορισμένες πλευρές και πτυχές του αιώνα του Διαφωτισμού, του δέκατου όγδοου αιώνα.
Ο αρχαίος κυνισμός.
Οι αρχαίοι κυνικοί απορρίπτουν την πλειοψηφία των περίτεχνων και δυσνόητων δογμάτων και επιχειρημάτων των άλλων φιλοσοφικών σχολών. Τα αντιμετωπίζουν ως άσχετα με τον βίο της αρετής, το ζητούμενο της πραγματικής φιλοσοφίας. Απορρίπτουν επίσης τα αγαθά του πολιτισμού επειδή τα θεωρούν εμπόδια στην ηθική πρόοδο.
Οι αρχαίοι κυνικοί βρίσκονται εντός της κοινωνίας ως προς τον τόπο της διαμονής τους, αλλά εκτός αυτής ως προς τον τρόπο της ζωής τους. Διακωμωδούν τα ήθη της εποχής, υιοθετούν την ακτημοσύνη, την απλότητα στον τρόπο ζωής, περιορίζοντας στο ελάχιστο τις βιοτικές τους ανάγκες και απομυθοποιούν την εξουσία και τα έργα της.
Η διδασκαλία γίνεται μέσω του προσωπικού τους παραδείγματος και όχι μέσω της παρουσίασης και επιχειρηματολόγησης των απόψεών τους. Ο λόγος τους βρίθει σαρκαστικών και ευφυών αφορισμών.
Συνολικά οι αρχαίοι κυνικοί δεν αρκούνται στην προσπάθεια κατεδάφισης των κοινωνικών συμβάσεων. Οικοδομούν παράλληλα έναν εναλλακτικό, λιτό και ασκητικό τρόπο ζωής. Κατά τούτο διαφέρουν από τους σύγχρονους κυνικούς που είναι πολλές φορές «όλο διάγνωση και καθόλου θεραπεία». Και μάλιστα διάγνωση που ο τόνος της είναι ηττοπαθής και μηδενιστικός.
Αν θέλαμε, εν πάση περιπτώσει, να εντοπίσουμε μια μεταγενέστερη συνέχεια του αρχαίου κυνισμού θα πρέπει να την αναζητήσουμε σε ορισμένες πρακτικές των δια Χριστόν σαλών της ορθόδοξης παράδοσης και επίσης στον χιπισμό της δεκαετίας του 60.
Η κληρονομιά της εποχής του Διαφωτισμού
Η κυνική συνείδηση του σήμερα δεν δρα σύμφωνα με αυτό που γνωρίζει. Το κυρίαρχο υποκείμενο της εποχής του Διαφωτισμού, αντίθετα, είχε το διανοητικό θάρρος να κάνει χρήση του ορθού λόγου και των ενδείξεων των αισθήσεων για να αντλήσει απελευθερωτική γνώση και να σπάσει τις αλυσίδες του δεσποτισμού. Το υποκείμενο αυτό έχει εκπέσει εδώ και πολλές δεκαετίες σε μια πικρόχολη, μελαγχολική και κουρασμένη κριτική συνείδηση. Η συνείδηση αυτή γνωρίζει, για παράδειγμα, ότι το λεγόμενο σύστημα διαμορφώνει καθοριστικά την ζωή της, αλλά δεν κινητοποιείται εναντίον του.
Ορισμένοι αποδίδουν την πνευματική καχεξία και πτωχεία του σύγχρονου κυνικού υποκειμένου στο αθροιστικό αποτέλεσμα της φρικωδίας του εικοστού αιώνα. Στις εκατόμβες, δηλαδή, των νεκρών των δυο παγκοσμίων πολέμων, στην ματαιότητα των ουτοπιών και στην αποτυχία των επαναστάσεων καθώς και στην απουσία εναλλακτικών διεξόδων.
Άλλοι πάλι υπογραμμίζουν την σημασία της διάψευσης του καπιταλιστικού ονείρου για ευτυχία μέσω της κοινωνικής ανόδου. Διάψευσης που αφορά ολοένα και μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού της Δύσης.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μέχρι πρόσφατα τουλάχιστον αναπτύσσονταν μια ιδιαίτερα μοιρολατρική και απαθής κυνική συνείδηση. Όπως θα φανεί όμως παρακάτω, η συνείδηση αυτή αποτελεί μάλλον προϊόν επιδείνωσης και ευρείας διάδοσης κάποιων εγγενών τάσεων της εποχής του Διαφωτισμού και όχι τόσο αποτέλεσμα ορισμένων ιστορικών εξελίξεων.
Όντως ήδη από τον δέκατο όγδοο αιώνα η κουλτούρα του εμπορεύματος και η ανταλλακτική του αξία τείνει σταδιακά να εξαφανίσει κάθε άλλη αξία. Όχι μόνον τα εμπορεύματα αλλά και οι ίδιοι οι άνθρωποι γίνονται προοπτικά ανταλλάξιμοι και αναλώσιμοι. Στις μέρες μας, βέβαια, υπάρχει μεγάλη επιδείνωση αυτών των αφετηριακών τάσεων. Ο πανταχού παρών καταναλωτισμός και η γενικευμένη εμπορευματοποίηση αποικιοποιούν όλες τις πάλαι ποτέ αυτόνομες σφαίρες του πολιτισμού. Τα πάντα είναι ανταλλάξιμα με τα πάντα.
Στον αιώνα των Φώτων, παράλληλα, ο άνθρωπος καλείτο να πάψει να είναι αιχμάλωτος των δεισιδαιμονιών και των προκαταλήψεων και να υποβάλει στην καρτεσιανή αμφιβολία όλες τις προκατασκευασμένες γνώμες του. Ο ορθός λόγος και οι επιστήμες αντιμετωπίζονταν ως μέσα σωτηρίας και απελευθέρωσης της ανθρωπότητας. Ήδη όμως από την εποχή αυτή οι στοχαστές του Διαφωτισμού κάνουν εναγώνια προσπάθεια να συμφιλιώσουν την εγκόσμια ευτυχία με την αρετή. Ο Ντιντερό και ο Ρουσσώ, ιδίως, έχουν συνειδητοποιήσει τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει στην ηθικότητα η διαβρωτική κριτική της μεταφυσικής και των θρησκειών.
Την κριτική αυτήν ακριβώς υιοθετεί ο σύγχρονος κυνισμός, προχωρώντας όμως ένα βήμα παρακάτω, ανάγοντας δηλαδή τον άνθρωπο σε έναν αστερισμό αλληλοσυγκρουόμενων επιθυμιών. Αποδομείται έτσι η ίδια η ηθικότητα. Στα πλαίσια αυτά και από ένα σημείο και πέρα ο ορθός λόγος και οι επιστήμες χρησιμοποιούνται για την ολοκληρωτική καθυπόταξη της φύσης και ακόμη και των ίδιων των ανθρώπων.
Επίλογος
Σήμερα και σαν αποτέλεσμα της κρίσης της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, των συνεπειών της πανδημίας του κορωνοϊού και μεγάλων γεωπολιτικών ανακατατάξεων, η πολιτική φαίνεται να επιστρέφει πλησίστια. Τα ναρκωμένα αντανακλαστικά αυτοσυντήρησης των κατοίκων αρκετών χωρών του κόσμου, περιλαμβανομένης και της Ελλάδας, μοιάζει να διεγείρονται σε έναν κάποιο βαθμό. Ορισμένοι κάνουν λόγο για ένα νέο είδος εγρήγορσης και ενέργειας που περιορίζει τον περιρρέοντα κυνισμό των καιρών.
Ο περαιτέρω περιορισμός του κυνισμού προϋποθέτει την επανάκτηση ενός είδους συλλογικής πίστης και την άρθρωση μιας συλλογικής εθνικής θέλησης. Θα πρέπει να διατυπωθεί, με σαφέστερο από ό,τι μέχρι τώρα τρόπο, ένας πατριωτικός λόγος που να είναι συνδυασμός ρεαλισμού και πολιτικής αρχών. Ο γνήσιος πατριώτης διαθέτει μια ψυχική ευρυχωρία που του επιτρέπει να απορρίπτει τις παθιασμένες ταυτίσεις με τα διάφορα κόμματα και να συνδυάζει την μέριμνα για την καταπολέμηση της κοινωνικής αδικίας με τις εθνικές του ευαισθησίες.
Πηγές
Retreat from Politics: The cynic in modern times. By Sharon Stanley. Polity. Vol. 39 No 3(Jul.2007) pp 384-407.
Critique of cynical reason. By Sloterdijk, P.University of Minesota.1987.
Cynics. By Michael Trapp. King s College. London.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα (‘Άλογα κοντά στην θάλασσα’, 1927) είναι έργο του Τζιόρτζιο ντε Κίρικο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου