Στοχασμοί πάνω στην ουσία του ψυχικού - ΚΑΡΛ ΓΙΟΥΝΓΚ

Theoretische Überlegungen zum Wesen des Psychischen

Στοχασμοί πάνω στην ουσία του ψυχικού ΚΑΡΛ ΓΙΟΥΝΓΚ

Πρωτοεκδόθηκε στο Eranos-Jahrbuch 1946, με τον τίτλο «Der Geist der Psychologie» (Το πνεύμα της ψυχολογίας)

Nachwort
Επίμετρο

Οι αντιλήψεις οι οποίες χρησιμοποιούνται για να εξηγηθεί τι είναι το ασυνείδητο, συχνά γίνονται αντικείμενο παρεξήγησης. Για τον λόγο αυτό θέλω να συζητήσω λεπτομερέστερα δυο κύριες προκαταλήψεις, αναφορικά κυρίως προς την προηγηθείσα διαπραγμάτευση.

Αυτό που πάνω απ’ όλα κάνει αδύνατη την κατανόηση(τι είναι το αρχέτυπο), είναι συχνά η άκαμπτη προϋπόθεση, πως λέγοντας αρχέτυπο εννοούμε μια εκ γενετής αντίληψη.  Κανένας βιολόγος δε θα σκεφτεί πως κάθε άτομο αποκτά κάθε φορά εκ νέου το γενικό πλάνο της συμπεριφοράς του. Υπάρχει πολύ μεγαλύτερη πιθανότητα πως τα νεαρά πουλιά κτίζουν τις χαρακτηριστικές φωλιές, ακριβώς επειδή είναι πουλιά του συγκεκριμένου είδους, και όχι κουνέλια. Έτσι είναι πιθανότερο πως ένας άνθρωπος θα έχει εκ γενετής ανθρώπινη συμπεριφορά, και όχι αυτήν ενός ιπποπόταμου, ή καθόλου συμπεριφορά. Στην χαρακτηριστική συμπεριφορά ανήκει και η φυσική του φαινομενολογία, που διαφέρει από αυτήν ενός πουλιού ή ενός τετραπόδου. Τα αρχέτυπα είναι τυπικά πλαίσια συμπεριφοράς (Verhaltensformen), τα οποία όταν συνειδητοποιηθούν, παρουσιάζονται ως αντιλήψεις, όπως και κάθε τι που γίνεται περιεχόμενο του συνειδητού. Και επειδή πρόκειται για χαρακτηριστικές ανθρώπινες συμπεριφορές, έτσι δεν είναι θαυμαστό να συναντούμε στα άτομα ψυχικές μορφές, που δεν απαντιούνται μόνο στην πρόσφατη ιστορία, αλλά πάνε χιλιετίες πίσω, πράγμα που μας αποκαλύπτει σήμερα η αρχαιολογία.

Αν θέλουμε να αποδείξουμε, ότι μια ψυχική μορφή δεν είναι ένα μοναδικό, ανεπανάληπτο γεγονός, αλλά συνηθισμένο, χαρακτηριστικό, αυτό μπορεί να γίνει μόνο με ένα τρόπο: πρώτα πρέπει εγώ ο ίδιος να μαρτυρήσω, κάτω από τις αναγκαίες δικλείδες, πως παρατήρησα το ίδιο πράγμα σε διάφορα άτομα. Επιπλέον, και άλλοι πρέπει να επιβεβαιώσουν το γεγονός αυτό, κάνοντας τις ίδιες παρατηρήσεις. Πρέπει επίσης να διαπιστωθεί, αν παρόμοια ή ίδια φαινόμενα παρατηρούνται στους πολιτισμούς άλλων λαών και φυλών, όπως και στα κείμενα από περασμένους αιώνες και χιλιετίες. Η μέθοδος μου αλλά και το γενικό θεωρητικό πλαίσιο βασίζεται σε ατομικά ψυχικά γεγονότα, τα οποία δεν διαπίστωσα μόνο εγώ, αλλά και άλλοι παρατηρητές. Το μαζεμένο υλικό από την λαϊκή παράδοση, την μυθολογία και την ιστορία, έχει ως πρωταρχικό σκοπό την απόδειξη, πως το ψυχικό γίγνεσθαι παρουσιάζει μια σταθερότητα στον χώρο και στον χρόνο. Εφόσον το νόημα των χαρακτηριστικών μορφών, οι οποίες προέκυψαν ατομικά, έχει μεγάλη σημασία και η γνώση των οποίων παίζει σπουδαίο ρόλο, είναι αναπόφευκτο, πως και το μυθολόγημα, αναφορικά προς το περιεχόμενο του, θα μπει σε κάποιο φως. Με αυτό βέβαια δεν εννοείται, πως ο σκοπός της έρευνας είναι η ερμηνεία του μυθολογήματος. Αλλά ακριβώς εδώ κυριαρχεί η διαδεδομένη προκατάληψη, πως η ψυχολογία των λεγόμενων ασυνείδητων διαδικασιών είναι ένα είδος φιλοσοφίας, η οποία είναι προορισμένη να εξηγεί τα μυθολογήματα.  Η προκατάληψη αυτή δυστυχώς, παραβλέπει επίτηδες, πως η ψυχολογία μας βασίζεται σε παρατηρούμενα γεγονότα και όχι σε φιλοσοφικές υποθέσεις. Ας πάρουμε για παράδειγμα τις διάφορες μορφές-μάνταλα οι οποίες εμφανίζονται στα όνειρα και στις φαντασίες: μια απερίσκεπτη κριτική θα μπορούσε να ισχυριστεί-πράγμα που έγινε-πως εισάγουμε στην ερμηνεία της ψυχής την ινδική ή την κινέζικη φιλοσοφία. Αυτό όμως που στην πραγματικότητα έγινε, είναι η σύγκριση των ατομικών ψυχικών γεγονότων προς φανερώς συγγενή συλλογικά φαινόμενα. Η εσωστρεφής τάση της ανατολικής φιλοσοφίας έφερε στο φως ακριβώς εκείνο το υλικό, που θα παρουσίαζαν όλες οι εσωστρεφείς στάσεις σε όλες τις εποχές και σε κάθε τόπο πάνω στη γη. Η μεγάλη δυσκολία βέβαια για τον κριτικό, είναι πως από προσωπική πείρα γνωρίζει τόσο λίγο τον εν λόγω υλικό, όσο γνωρίζει και την πνευματική κατάσταση ενός λάμα που «κατασκευάζει» μια μάνταλα. Αυτές οι προκαταλήψεις κάνουν αδύνατη την είσοδο στην μοντέρνα ψυχολογία, πολλών κατά άλλα επιστημονικώς διατεθειμένων. Υπάρχουν βέβαια και άλλα εμπόδια, τα οποία δεν μπορούν να ξεπεραστούν με την λογική. Σε αυτά δε θα αναφερθούμε.

Η ανικανότητα προς κατανόηση, ή η άγνοια του κοινού(που παρακολουθεί τα τεκταινόμενα), δεν μπορεί να εμποδίσει την επιστήμη από το να κάνει συγκεκριμένες υποθέσεις, από την αβεβαιότητα των οποίων διδάσκεται. Ξέρουμε ακριβώς, πως τις καταστάσεις και τις διαδικασίες του ασυνειδήτου, δεν μπορούμε να γνωρίσουμε, όπως και οι φυσικοί δεν μπορούν να γνωρίσουν τι υπάρχει κάτω από τα φυσικά φαινόμενα. Το τι βρίσκεται πέρα από τον κόσμο των φαινομένων, δεν μπορούμε να το φανταστούμε. Γιατί δεν υπάρχει καμιά φαντασία, που να έχει πηγή η οποία βρίσκεται έξω από τον κόσμο των φαινομένων. Αν όμως θέλουμε να κάνουμε θεμελιώδεις σκέψεις περί της ουσίας του ψυχικού, χρειαζόμαστε ένα αρχιμηδικό σημείο, το οποίο και μόνο επιτρέπει μια κρίση. Και αυτό το σημείο μπορεί να είναι μόνο το μη-ψυχικό. Γιατί το ψυχικό, ως έκφραση ζωής, είναι προφανώς εγκατεστημένο σε μια μη ψυχική φύση. Αν και την τελευταία(η φύση αυτή) την αντιλαμβανόμαστε μόνο ως κάτι ψυχικό, υπάρχουν όμως αρκετοί λόγοι για να είμαστε πεπεισμένοι περί της αντικειμενικής της πραγματικότητας. Η επαφή μας με αυτήν, επειδή βρίσκεται πέραν των σωματικών μας ορίων, γίνεται μέσω των σωματιδίων του φωτός, τα οποία προσπίπτουν στον αμφιβληστροειδή μας. Η διάταξη των σωματιδίων αυτών περιγράφει μια εικόνα του κόσμου των φαινομένων, η ουσία του οποίου εξαρτάται, από την μια, από την κατασκευή της ψυχής η οποία υποδέχεται το ερέθισμα, και από την άλλη από κατασκευή του φωτός που μεταφέρει την πληροφορία.  Η συνείδηση η οποία προσλαμβάνει και αναπλάθει τα ερεθίσματα έδειξε πως είναι σε μεγάλο βαθμό ικανή προς ανάπτυξη, και έχει φτιάξει όργανα, με την βοήθεια των οποίων, η αντίληψη της όρασης και της ακοής επεκτάθηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό. Με τον τρόπο αυτό επεκτάθηκε ο κόσμος των φαινομένων, ο οποίος έχει την θέση του πραγματικού κόσμου, όπως και ο υποκειμενικός κόσμος της συνείδησης, σε ανήκουστο βαθμό. Η ύπαρξη αυτής της αξιοσημείωτης συσχέτισης μεταξύ συνείδησης και του κόσμου των φαινομένων, μεταξύ της υποκειμενικής αντίληψης και των αντικειμενικών πραγματικών διαδικασιών, δηλαδή οι ενεργητικές τους αλληλεπιδράσεις, δεν χρήζουν αποδείξεως.

Επειδή ο κόσμος των φαινομένων παριστάνει ένα σύνολο διαδικασιών σε ατομική κλίμακα, είναι πολύ σημαντικό να μάθουμε για παράδειγμα, εάν, αλλά και πως, τα φωτόνια μας επιτρέπουν να αποκτήσουμε μονοσήμαντη(σαφή) γνώση των ενεργειακών διαδικασιών οι οποίες βρίσκονται στην βάση της πραγματικότητας. Η εμπειρία έχει δείξει πως το φως, αλλά και η ύλη, συμπεριφέρονται και ως ξεχωριστά σωματίδια και ως κύματα. Αυτό το παράδοξο αποτέλεσμα έκανε αναγκαία, στο επίπεδο των ατομικών(της χημείας) μεγεθών, την παραίτηση από μια αιτιοκρατική περιγραφή της φύσης εντός του συνηθισμένου χωροχρόνου. Στην θέση της περιγραφής αυτής μπαίνουν ασαφή πεδία πιθανοτήτων εντός πολυδιάστατων χώρων, που παριστάνουν και το επίπεδο της γνώσης που έχουμε προς το παρόν. Στην βάση αυτής της ερμηνείας βρίσκεται μια έννοια της πραγματικότητας, η οποία (έννοια) λαμβάνει υπ’ όψιν τις αναπόφευκτες επιδράσεις του παρατηρητή πάνω στο παρατηρούμενο σύστημα. Λόγω αυτού του γεγονότος, η πραγματικότητα χάνει εν μέρει τον αντικειμενικό της χαρακτήρα, και πάνω στην φυσική εικόνα του κόσμου προσκολλάται μια υποκειμενική τάση.

Η εφαρμογή στατιστικών νόμων σε διαδικασίες στο ατομικό επίπεδο στην φυσική, έχει μια περίεργη αντιστοιχία στην ψυχολογία, όπου αυτή ερευνά τα θεμέλια της συνείδησης. Που σημαίνει ότι παρακολουθεί τις συνειδητές διαδικασίες, μέχρι σημείου που αυτές συσκοτίζονται, και το μόνο που διαπιστώνεται πια είναι οι ενέργειες που έχουν μια οργανωτική επίδραση πάνω στα περιεχόμενα της συνείδησης. Η διερεύνηση αυτών των ενεργειών εκθέτει το περίεργο γεγονός, πως αυτές προέρχονται από μια ασυνείδητη, δηλαδή αντικειμενική πραγματικότητα, η οποία όμως συμπεριφέρεται σαν μια υποκειμενική, δηλαδή σαν μια συνειδητότητα. Η πραγματικότητα η οποία βρίσκεται στην βάση των ενεργειών του ασυνειδήτου περικλείει επίσης το παρατηρούν υποκείμενο, και για τον λόγο αυτό έχει μια κατασκευή την οποία δεν μπορούμε να φανταστούμε. Είναι στην πραγματικότητα ότι πιο προσωπικά υποκειμενικό, και ταυτόχρονα γενικά αληθές, που σημαίνει πως παρατηρείται παντού, πράγμα που δεν ισχύει για τα περιεχόμενα της συνείδησης της προσωποκεντρικής φύσης. Η πτητικότητα, η αυθαιρεσία, η μοναδικότητα που η απλοϊκή διάνοια συνδέει με τις αντιλήψεις του ψυχικού, ισχύουν μόνο για το συνειδητό. Όχι όμως για το απόλυτα ασυνείδητο. Οι μονάδες ενέργειας του ασυνειδήτου, που μπορούν να προσδιοριστούν μόνο ποιοτικά και όχι ποσοτικά, δηλαδή τα λεγόμενα αρχέτυπα, έχουν μια φύση, την οποία δεν μπορούμε μετά βεβαιότητος να αποκαλέσουμε ψυχική.

Αμέθυστος