Ο Ψ Ε Ι Σ Τ Ο Υ Θ Η Λ Υ Κ Ο Υ (17)

Συνέχεια από Παρασκευή, 15 Νοεμβρίου 2013
ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΟΥ ΑΡΧΕΤΥΠΟΥ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ.
ΙΙΙ
ΟΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΡΗΣ

Όχι μόνο η μορφή της Δήμητρας και της Κόρης στην τριπλή της όψη σαν παρθένα, μητέρα και Εκάτη δεν είναι άγνωστη στην ψυχολογία του ασυνειδήτου, αλλά αντίθετα, είναι, μπορούμε να πούμε, ένα πρακτικό πρόβλημα. Η «Κόρη» έχει το ψυχολογικό της αντίστοιχο σε εκείνα τα αρχέτυπα που έχω ονομάσει Εαυτό ή  α ν ώ τ ε ρ η  π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α  από την μια μεριά, και anima από την άλλη. Για να εξηγήσω αυτές τις μορφές, με τις οποίες δεν μπορώ να υποθέτω ότι όλοι οι αναγνώστες θα είναι εξοικειωμένοι, θα πρέπει να αρχίσω με μερικές παρατηρήσεις γενικής φύσης.

Ο ψυχολόγος έχει να αντιμετωπίση τις ίδιες δυσκολίες όπως ο ερευνητής της μυθολογίας όταν απαιτείται από αυτόν ένας ακριβής ορισμός ή μια σαφής και περιεκτική πληροφορία. Η εικόνα είναι συγκεκριμένη, καθαρή και δεν υπόκειται σε παρερμηνείες μόνο όταν βλέπεται μέσα στο συνηθισμένο της πλαίσιο. Με αυτήν την μορφή μας λέει όλα όσα περιέχει. Αλλά από την στιγμή που κάποιος προσπαθεί να αφαιρέση την «αληθινή ουσία» της εικόνας, το όλο πράγμα γίνεται νεφελώδες και ασαφές. Για να κατανοήσουμε την ζωντανή της λειτουργία, θα πρέπει να την αφήσουμε να παραμείνει κάτι οργανικό με όλη την πολυπλοκότητά του, και να μην προσπαθούμε να εξετάσουμε την ανατομία του νεκρού της σώματος με τον τρόπο του επιστήμονα, ή την αρχαιολογία των ερειπίων της με τον τρόπο του ιστορικού. Φυσικά αυτό δεν αποκλείει την δικαίωση τέτοιων μεθόδων όταν χρησιμοποιούνται στην σωστή τους θέση.

Μπροστά στην τεράστια πολυπλοκότητα των ψυχικών φαινομένων, μια καθαρά φαινομενολογική άποψη είναι, και θα είναι για πολύ καιρό, η μόνη δυνατή και η μόνη με κάποια πιθανότητα επιτυχίας. «Από πού» προέρχονται τα πράγματα και «τί» είναι, αυτές, ειδικά στο πεδίο της ψυχολογίας, είναι ερωτήσεις που τείνουν να προκαλέσουν άκαιρες προσπάθειες για ερμηνεία. Τέτοιες εικασίες, επί πλέον, βασίζονται πολύ περισσότερο σε ασυνείδητες φιλοσοφικές προτάσεις από ότι στην φύση των ίδιων των φαινομένων. Τα ψυχικά φαινόμενα που προκαλούνται από ασυνείδητες διεργασίες είναι τόσο πλούσια και ποικίλα ώστε προτιμώ να  π ε ρ ι γ ρ ά ψ ω  τα ευρήματα και τις παρατηρήσεις μου, και, όπου είναι δυνατό, να τα ταξινομώ – δηλαδή, να τα τακτοποιώ σύμφωνα με ορισμένους συγκεκριμένους τύπους. Αυτή είναι η μέθοδος της φυσικής επιστήμης, και εφαρμόζεται όποτε έχουμε να κάνουμε με πολύμορφο και ανοργάνωτο ακόμη υλικό. Μπορεί κανείς να αμφισβητήση την χρησιμότητα ή την καταλληλότητα των κατηγοριών ή των τύπων που χρησιμοποιούνται στην κατάταξη, αλλά όχι την ορθότητα της μεθόδου καθεαυτήν.

Επειδή εδώ και χρόνια παρατηρώ και ερευνώ τα προϊόντα του ασυνειδήτου με την ευρύτερη έννοια της λέξης, δηλαδή όνειρα, φαντασίες, οράματα και παραισθήσεις των σχιζοφρενών, δεν μπόρεσα να αποφύγω να αναγνωρίσω κάποια κανονικότητα, δηλαδή  τ ύ π ο υ ς. Υπάρχουν τύποι σχετικοί με  κ α τ α σ τα σ ε ι ς  και τύποι σχετικοί με  μ ο φ έ ς  που επαναλαμβάνονται συχνά και έχουν ένα ανάλογο νόημα. Γι’ αυτό χρησιμοποιώ τον όρο «μοτίβο» για να ορίσω αυτές τις επαναλήψεις. Έτσι δεν υπάρχουν μόνο τυπικά όνειρα, αλλά και τυπικά μοτίβα μέσα στα όνειρα. Αυτά μπορούν, όπως είπα να είναι καταστάσεις ή μορφές. Ανάμεσα στις τελευταίες θα υπάρχουν ανθρώπινες φιγούρες που μπορούν να ταξινομηθούν σύμφωνα με μια σειρά αρχετύπων, που τα κύρια είναι, κατά την υπόθεσή μου, η  σ κ ι ά,  ο  σ ο φ ό ς  γ έ ρ ο ς,  τ ο  π α ι δ  ι (εδώ συμπεριλαμβάνεται το παιδί-ήρωας),  η μ η τ έ ρ α («Αρχέγονη Μητέρα» και «Γήινη Μητέρα») σαν μια «υπερκείμενη» προσωπικότητα («δαιμονική» επειδή είναι ανώτερη), και το αντίστοιχό της,  η κ ό ρ η,  και τελευταία η  a n i m a  στον άνδρα και ο  a n i m u s  στην γυναίκα. [Σημ.: Από όσο γνωρίζω, καμμιά άλλη πρόταση δεν έχει γίνει μέχρι στιγμής. Οι επικριτές έχουν αρκεσθή στην διαβεβαίωση ότι τέτοια αρχέτυπα δεν υπάρχουν. Βεβαίως δεν υπάρχουν, όπως δεν υπάρχει ένα βοτανικό σύστημα στην φύση! Αλλά θα αρνηθή κανείς την ύπαρξη φυσικών φυτο-οικογενειών γι’ αυτόν τον λόγο; Ή θα αρνηθή κανείς την εμφάνιση και συνεχή επανάληψη ορισμένων μορφολογικών και λειτουργικών ομοιοτήτων; Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει κατ’ αρχήν με τις τυπικές μορφές του ασυνειδήτου. Είναι σχήματα που υπάρχουν  a  p r i o r i, ή βιολογικές νόρμες ψυχικής δραστηριότητας].

Οι πιο πάνω τύποι κάθε άλλο παρά εξαντλούν όλες τις στατιστικές συχνότητες από αυτήν την άποψη. Η μορφή της Κόρης που μας ενδιαφέρει εδώ ανήκει, όταν παρατηρείται σε έναν άνδρα, στον τύπο της  a n i m a· και όταν παρατηρείται σε μια γυναίκα στον τύπο της  α ν ώ τ ε ρ η ς  π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α ς. Είναι βασικό χαρακτηριστικό των ψυχικών μορφών το ότι είναι διπλές, ή τουλάχιστον επιδέχονται διπλασιασμό· εν πάσει περιπτώσει είναι διπολικές και ταλαντεύονται ανάμεσα στην θετική και την αρνητική σημασία τους. Έτσι η «υπερκείμενη» μορφή, όπως για παράδειγμα ο Μεφιστοφελής, που είναι στην πραγματικότητα πιο θετική προσωπικότητα από τον ανιαρό Faust, που δεν σκέπτεται τίποτε εκτός από την καριέρα του. Μια άλλη αρνητική μορφή είναι ο κουτός Κοντορεβιθούλης του παραμυθιού. Η μορφή του αντιστοιχεί στην Κόρη, σε μια γυναίκα που είναι γενικά διπλή, δηλαδή μια μητέρα και μια κόρη, που σημαίνει ότι εμφανίζεται πότε με την μια και πότε με την άλλη μορφή. Από αυτό θα έβγαζα το συμπέρασμα, ξεκινώντας, ότι στον σχηματισμό του μύθου Δήμητρας-Κόρης η θηλυκή επίδραση τόσο πολύ ξεπέρασε την αρσενική, ώστε η τελευταία δεν είχε ουσιαστικά καμμιά σημασία. Ο ανδρικός ρόλος στον μύθο της Δήμητρας είναι στην πραγματικότητα μόνο αυτός του αποπλανητή ή κατακτητή.

Σαν αντικείμενο πρακτικής παρατήρησης, η Κόρη εμφανίζεται συχνά στην γυναίκα σαν  μ ι α  ά γ ν ω σ τ η  κ ο π έ λ λ α, όχι σπάνια σαν η Gretchen ή η ανύπαντρη μητέρα. [Σημ.: η «περσοναλιστική» προσέγγιση ερμηνεύει τέτοια όνειρα σαν «εκπλήρωση επιθυμιών». Για πολλούς, αυτό το είδος της ερμηνείας φαίνεται το μόνο δυνατό. Αυτά τα όνειρα, όμως, εμφανίζονται στις πιο διαφορετικές συνθήκες, ακόμη και σε περιπτώσεις που η θεωρία της «εκπλήρωσης επιθυμιών» γίνεται εντελώς βεβιασμένη και αυθαίρετη. Η έρευνα των μοτίβων στον χώρο των ονείρων μου φαίνεται, επομένως, σαν η πιο προσεκτική και ορθή διαδικασία]. Μια άλλη συχνή παραλλαγή είναι η  χ ο ρ ε ύ τ ρ ι α, που ο τύπος της συχνά διαμορφώνεται με βάση δάνεια από την κλασσική γνώση, και σε αυτήν την περίπτωση η «κόρη» εμφανίζεται σαν  κ ο ρ ύ β α ν τ α ς,  μ α ι ν ά δ α,  ή  ν ύ μ φ η. Μια περιστασιακή μορφή είναι η  γ ο ρ γ ό ν α  ή πνεύμα του νερού, που προδίδει την υπερανθρώπινη φύση της με την ψαρίσια ουρά της. Κάποτε οι μορφές της Κόρης και την Μητέρας γλιστρούν εντελώς στο βασίλειο των ζώων, και οι συνηθισμένες παραστάσεις τότε είναι η  γ ά τ α  ή το  φ ί δ ι  ή η  α ρ κ ο ύ δ α, η ακόμη κάποιο μαύρο τέρας του κάτω κόσμου όπως ο κροκόδειλος, ή άλλα πλάσματα όπως οι σαλαμάνδρες, οι σαύρες κλπ. [Σημ.: Το διπλό όραμα μιας σαλαμάνδρας, για το οποίο μιλάει ο Benvenuto Cellini στην αυτοβιογραφία του, θα μπορούσε να είναι μια προβολή της anima, που προκλήθηκε από την μουσική που έπαιζε ο πατέρας του – Σ.τ.Μ.: Η σαλαμάνδρα, σαν ζώο που υποτίθεται πως ζη και μέσα στην φωτιά, ήταν για τους Αλχημιστές σύμβολο της φιλοσοφικής λίθου, γιατί και το χρυσάφι είναι ανθεκτικό στην φωτιά]. Η απροστάτευτη κόρη εκτίθεται σε κάθε είδους  κ ι ν δ ύ ν ο υ ς, όπως για παράδειγμα στο να καταβροχθισθή από ερπετά ή να σφαγιασθή τελετουργικά σαν ένα ζώο σε θυσία. Συχνά υπάρχουν αιματηρά, άγρια ή και αισχρά  ό ρ γ ι α στα οποία το αθώο παιδί πέφτει θύμα. Κάποτε πρόκειται για αληθινή νέκυια, μια κάθοδο στον Άδη και αναζήτηση του «θησαυρού που είναι δύσκολο να αποκτηθή», αναζήτηση που μερικές φορές συνδέεται με οργιαστικές σεξουαλικές τελετουργίες ή προσφορά αίματος εμμήνων στην σελήνη. Κατά αρκετά παράδοξο τρόπο, τα διάφορα βασανιστήρια και οι αισχρότητες διεξάγονται από μια «Γήινη Μητέρα». Έχουμε  π ό σ η  α ί μ α τ ο ς  και  λ ο υ τ ρ ό  μ έ σ α  σ τ ο  α ί μ α, [Σημ.: Μία από τις ασθενείς μου, που η κύρια δυσκολία της ήταν ένα αρνητικό μητρικό σύμπλεγμα, ανέπτυξε μια σειρά από φαντασίες με βάση μια πρωτόγονη μητρική μορφή, μια ινδή γυναίκα, που την καθοδηγούσε σχετικά με την γυναικεία φύση γενικά. Ανάμεσα στα λόγια της μια ειδική παράγραφος είναι αφιερωμένη στο αίμα, και έχει ως εξής: «Η ζωή της γυναίκας βρίσκεται κοντά στο  α ί μ α. Κάθε μήνα της υπενθυμίζεται αυτό, και η γέννηση είναι στην πραγματικότητα μια αιματηρή δουλειά, καταστροφική και δημιουργική. Στην γυναίκα  ε π ι τ ρ έ π ε τ α ι  απλώς να γεννήση, αλλά η καινούργια ζωή δεν είναι  δ ι κ ό  τ η ς  δημιούργημα. Στο βάθος της καρδιάς της το γνωρίζει αυτό και νοιώθει αγαλλίαση για την χάρη που την έχει επισκευθή. Είναι μια μικρή μητέρα, όχι η  Μ ε γ ά λ η  Μ η τ έ ρ α. Αλλά ο μικρός τύπος είναι σαν το μεγάλο πρότυπο. Εάν το καταλάβη αυτό είναι ευλογημένη από την φύση, επειδή έχει υποταχθή με τον σωστό τρόπο, και έτσι μπορεί να πάρη από την τροφή που δίνει η Μεγάλη Μητέρα…»] και, επίσης σταυρώσεις. Η κόρη που εμφανίζεται σε περιπτώσεις ασθενών διαφέρει σημαντικά από την αόριστη (μυθολογική) ανθόμορφη Κόρη στο ότι η σύγχρονη μορφή είναι πιο έντονα διαμορφωμένη και όχι τόσο «ασυνείδητη», όπως θα δείξουν τα επόμενα παραδείγματα.

Οι μορφές που αντιστοιχούν στην Δήμητρα και την Εκάτη είναι ανώτερες, σχεδόν υπερφυσικές «Μητέρες», που κυμαίνονται από τον τύπο της pieta ως τον τύπο της Βαυβώς. Το ασυνείδητο, που ενεργεί αντισταθμιστικά στην συμβατική αθωότητα της γυναίκας, αποδεικνύεται εξαιρετικά εφευρετικό από αυτήν την άποψη Μπορώ να θυμηθώ μόνο πολύ λίγες περιπτώσεις που η ευγενική μορφή της Δήμητρας στην πιο αγνή της όψη εμφανίζεται σαν μια εικόνα που ανεβαίνει αυθόρμητα από το ασυνείδητο. Θυμάμαι, μάλιστα, μια περίπτωση, όπου μια κόρη-θεά εμφανίζεται ντυμένη στα κατάλευκα, αλλά κρατάει μια μαύρη μαϊμού στην αγκαλιά της. Η Γήινη Μητέρα είναι πάντα χθόνια και μερικές φορές συσχετίζεται με την σελήνη, είτε μέσω μιας θυσίας παιδιού, είτε ακόμη επειδή λατρεύεται με σύμβολο το μισοφέγγαρο. [Σημ.: Συχνά η σελήνη απλώς «βρίσκεται εκεί», όπως για παράδειγμα σε μια φαντασία της χθόνιας μητέρας με την μορφή της «Γυναίκας των Μελισσών». (Josephine d. Bacon: «Στην χώρα των συνόρων», σ. 14 κ.ε.: «Το μονοπάτι έβγαζε σε μια μικροσκοπική καλύβα που είχε ο ίδιο χρώμα με τα  τ έ σ σ ε ρ α  μ ε γ ά λ α  δ έ ν τ ρ α  που βρίσκονταν κοντά της. Η πόρτα της έχασκε ορθάνοιχτη, και στην μέση, πάνω σε ένα χαμηλό σκαμνί, καθόταν μια γριά τυλιγμένη σε έναν μακρύ μανδύα, που την κοίταζε με καλωσύνη… Η καλύβα ήταν γεμάτη από το σταθερό  β ο ύ ι σ μ α  μ ε λ ι σ σ ώ ν. Στην γωνία της καλύβας υπήρχε μια βαθειά κρύα πηγή, μέσα στην οποία καθρεφτιζόταν ένα άσπρο φεγγάρι και μικρά αστέρια». Η γριά γυναίκα προέτρεψε την ηρωίδα να θυμηθή τα καθήκοντα της ζωής μιας γυναίκας. Στην Ταντρική γιόγκα ένα «συγκεχυμένο  βούισμα από σμήνη τρελλών από έρωτα μελισσών» ξεκινάει από την κοιμισμένη Shakti (Shat – Chakra Nirupana, στο έργο του Avalon: «Η δύναμη του φιδιού», σ. 29) Βλέπε και πιο κάτω την χορεύτρια που διαλύεται σε ένα  σ μ ή ν ο ς  μ ε λ ι σ σ ώ ν. Οι μέλισσες επίσης, σαν αλληγορία συνδέονται με την Παρθένο Μαρία, όπως δείχνει το κείμενο στην ευλογία των Πασχαλινών κεριών. Βλέπε το έργο του Duchesne: «Η χριστιανική λατρεία: προέλευση και εξέλιξή της», σ. 253]. Σε εικαστικές ή πλαστικές παραστάσεις, η Μητέρα είναι βαθειά σκούρα προς το  μ α ύ ρ ο  ή  κ ό κ κ ι ν η  (αυτά είναι τα βασικά της χρώματα), και με μια πρωτόγονη ή ζωώδη έκφραση του προσώπου· στο σχήμα μοιάζει συχνά με το  ν ε ο λ ι θ ι κ ό  π ρ ό τ υ π ο  της «Αφροδίτης» του Brassenpony ή εκείνο του Willendorf, ή ακόμη με την κοιμωμένη του Hal Saflieni. (Βλέπε το έργο του Neumann: «Η Μεγάλη Μητέρα», εικόνες ια, 3. Ολόκληρο αυτό το έργο διαφωτίζει την παρούσα μελέτη. – Σημ. των εκδοτών). Μερικές φορές έχω συναντήσει  π ο λ λ α π λ ά  σ τ ή θ η, σαν αυτά του θηλυκού γουρουνιού. (Σ.τ.Μ.: παράδειγμα η Άρτεμη που λατρευόταν στην Έφεσο. Οι πολλοί μαστοί της ήταν σύμβολο της γονιμότητας). Η Γήινη Μητέρα παίζει έναν σπουδαίο ρόλο στο ασυνείδητο της γυναίκας, γιατί όλες οι εμφανίσεις της περιγράφονται σαν «πανίσχυρες». Αυτό δείχνει ότι σε τέτοιες περιπτώσεις το στοιχείο της Γήινης Μητέρας στο συνειδητό είναι αφύσικα αδύναμο και χρειάζεται ενίσχυση.

Μετά από όλα αυτά, παραδέχομαι πως δεν είναι εύκολα κατανοητό γιατί τέτοιες μορφές θα πρέπει να θεωρηθούν ότι ανήκουν στον τύπο της «ανώτερης προσωπικότητας». Όμως, σε μια επιστημονική έρευνα, θα πρέπει κανείς να παραβλέψη ηθικές ή αισθητικές προκαταλήψεις, και να αφήση τα δεδομένα να μιλήσουν μόνα τους. Η  κ ό ρ η  συχνά περιγράφεται σαν κάτι όχι εντελώς ανθρώπινο με την συνηθισμένη έννοια· είτε είναι άγνωστης ή ιδιότυπης προέλευσης, είτε φαίνεται παράξενη ή περνάει από παράξενες εμπειρίες, από τις οποίες ωθείται κανείς να συμπεράνη την ασυνήθιστη, μυθική φύση της κόρης. Με όμοιο και ακόμη πιο εντυπωσιακό τρόπο, η Γήινη Μητέρα είναι μια θεϊκή ύπαρξη – με την κλασσική έννοια. Εξάλλου, δεν εμφανίζεται με κανένα τρόπο πάντοτε στην μορφή της  Βαυβώς, αλλά, για παράδειγμα, περισσότερο σαν την Βασίλισσα Αφροδίτη στην «Υπνερωτομαχία» του Πολύφιλου, αν και πάντα έχει έντονο το στοιχείο του πεπρωμένου. Οι συχνά αντιαισθητικές μορφές της Γήινης Μητέρας είναι σύμφωνες με μια προκατάληψη του ασυνείδητου της σύγχρονης γυναίκας· αυτή η προκατάληψη δεν υπήρχε στην αρχαιότητα. Παρ’ όλα αυτά η καταχθόνια φύση της Εκάτης, που συνδέεται στενά με την Δήμητρα, και η μοίρα της Περσεφόνης, δείχνουν και τα δύο την σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ψυχής, αν και όχι στην ίδια έκταση όπως το σύγχρονο υλικό.

Η «ανώτερη προσωπικότητα» είναι ο συνολικός άνθρωπος, δηλαδή ο άνθρωπος όπως είναι πραγματικά, όχι όπως εμφανίζεται στον εαυτό του. Σε αυτήν την ολότητα ανήκει επίσης η ασυνείδητη ψυχή, η οποία έχει τις απαιτήσεις και τις ανάγκες της ακριβώς όπως και η συνείδηση. Δεν θέλω να ερμηνεύσω το ασυνείδητο περσοναλιστικά και να υποστηρίξω, για παράδειγμα, ότι εικόνες της φαντασίας όπως αυτές που περιγράφονται πιο πάνω είναι «εκπλήρωση επιθυμιών» και οφείλονται στην απώθηση. Αυτές οι εικόνες καθεαυτές δεν ήταν ποτέ συνειδητές, και επομένως δεν θα μπορούσαν ποτέ να έχουν απωθηθή. Καταλαβαίνω το ασυνείδητο μάλλον σαν μια  α π ρ ό σ ω π η  ψυχή κοινή σε όλους τους ανθρώπους, έστω και αν εκφράζεται μέσω μιας προσωπικής συνείδησης. Όταν κάποιος αναπνέει, η αναπνοή του δεν είναι ένα φαινόμενο που πρέπει να ερμηνευθή περσοναλιστικά. Οι μυθολογικές εικόνες ανήκουν στην δομή του ασυνειδήτου και είναι ένα απρόσωπο κτήμα· στην πραγματικότητα, η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων  κ α τ έ χ ε τ α ι  από αυτές μάλλον παρά τις κατέχει. Εικόνες σαν αυτές που περιγράφονται παραπάνω προκαλούν κάτω από ορισμένες συνθήκες αντίστοιχες διαταραχές και συμπτώματα, και τότε είναι έργο της ιατρικής θεραπείας να ανακαλύψη κατά πόσο και πώς και σε ποιο βαθμό αυτές οι ορμές μπορούν να αφομοιωθούν από την συνειδητή προσωπικότητα, ή κατά πόσο είναι ένα δευτερεύον φαινόμενο, που κάποιος ελαττωματικός προσανατολισμός της συνείδησης το έχει φέρει από την κανονική δυνητική του κατάσταση στην πραγματικότητα. Και οι δύο πιθανότητες υπάρχουν στην πράξη.

Συνήθως ορίζω την ανώτερη προσωπικότητα σαν «Εαυτό», κάνοντας έτσι μια σαφή διάκριση ανάμεσα στο εγώ, το οποίο, όπως είναι γνωστό, εκτείνεται μόνο όσο και το συνειδητό, και σε  ο λ ό κ λ η ρ η την προσωπικότητα, που περιλαμβάνει το ασυνείδητο όπως και το στοιχείο της συνείδησης. Το εγώ έτσι σχετίζεται με τον Εαυτό όπως το μέρος με το όλο. Σε αυτόν τον βαθμό ο Εαυτός είναι ανώτερος. Επί πλέον, ο Εαυτός γίνεται αισθητός εμπειρικά όχι σαν υποκείμενο αλλά σαν αντικείμενο, και αυτό εξ αιτίας του ασυνειδήτου στοιχείου του, που μπορεί να έλθη στην συνείδηση μόνο έμμεσα, μέσω της προβολής. Εξ αιτίας του ασυνειδήτου στοιχείου του, ο Εαυτός είναι τόσο πολύ απομακρυσμένος από την συνείδηση, ώστε μπορεί μόνο κατά ένα μέρος να εκφρασθή με ανθρώπινες μορφές. Το άλλο μέρος του πρέπει να εκφρασθή με αντικειμενικά αφηρημένα σύμβολα. Οι ανθρώπινες μορφές είναι ο πατέρας και ο γιος, η μητέρα και η κόρη, ο βασιλιάς και η βασίλισσα, ο θεός και η θεά. Θηριομορφικά σύμβολα είναι ο δράκος, το φίδι, ο ελέφαντας, το λιοντάρι, η αρκούδα, και άλλα δυνατά ζώα, ή πάλι η αράχνη, ο κάβουρας, η πεταλούδα, το σκαθάρι, το σκουλήκι, και λοιπά. Φυτικά σύμβολα είναι τα λουλούδια και μάλιστα ο λωτός και το τριαντάφυλλο. Αυτά πάλι οδηγούν σε γεωμετρικές μορφές όπως ο κύκλος, η σφαίρα, το τετράγωνο, η τετράδα, το ρολόι, το διάστημα και ούτω καθεξής. (Βλέπε «Ψυχολογία και Αλχημεία», μέρος ΙΙ). Η αόριστη έκταση του ασυνείδητου στοιχείου κάνει αδύνατη μια περιεκτική περιγραφή της ανθρώπινης προσωπικότητας. Γι’ αυτόν τον λόγο, το ασυνείδητο συμπληρώνει την εικόνα με ζωντανές μορφές που κυμαίνονται από το ζωώδες ως το θεϊκό, σαν τα δύο άκρα έξω από το  άνθρωπο, και «στρογγυλεύει» το άκρο του ζώου με την πρόσθεση φυτικών και ανόργανων αφαιρέσεων, φτάνοντας σε έναν μικρόκοσμο. Αυτές οι προσθήκες έχουν μια υψηλή συχνότητα στις ανθρωπομορφικές θεότητες, όπου εμφανίζονται σαν «ιδιότητες».

Η Δήμητρα και η Κόρη, η μητέρα και η θυγατέρα, εκτείνουν την θηλυκή συνείδηση και προς τα επάνω και προς τα κάτω. Προσθέτουν μια «πρεσβύτερη και νεώτερη», «ισχυρότερη και ασθενέστερη» διάσταση σε αυτήν, και ευρύνουν τα στενά όρια του συνειδητού, που είναι δεμένο στον χώρο και τον χρόνο, δίνοντάς του ενοράσεις μιας μεγαλύτερης και περιεκτικής προσωπικότητας, η οποία έχει ένα μερίδιο στην αιώνια πορεία των πραγμάτων. Δύσκολα μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο μύθος και το μυστήριο επινοήθηκαν για κάποιον συνειδητό σκοπό· φαίνεται πολύ περισσότερο πιθανό πως ήταν η ακούσια αποκάλυψη ενός ψυχικού, αλλά ασυνείδητου, προκαθορισμού. Η ψυχή που προϋπάρχει της συνείδησης (του παιδιού, παραδείγματος χάριν) μετέχει στην μητρική ψυχή από την μια μεριά, ενώ από την άλλη αγγίζει την ψυχή της κόρης. Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ότι κάθε μητέρα περιέχει την κόρη της μέσα της όπως και κάθε κόρη την μητέρα της, και ότι κάθε γυναίκα εκτείνεται προς τα πίσω προς την μητέρα της και προς τα εμπρός προς την κόρη της. Αυτή η μετοχή και η ανάμειξη προκαλούν εκείνη την ιδιαίτερη αστάθεια όσον αφορά τον  χ ρ ό ν ο: μια γυναίκα ζη νωρίτερα σαν μητέρα, και αργότερα σαν κόρη. Η συνειδητή εμπειρία αυτών των δεσμών προκαλεί το αίσθημα ότι η ζωή της εκτείνεται πάνω από πολλές γενιές – το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση της άμεσης εμπειρίας και πεποίθησης της ύπαρξης έξω από τον χρόνο, που φέρνει μαζί του μια αίσθηση  α θ α ν α σ ί α ς. Η ζωή του ατόμου ανυψώνεται σε έναν τύπο, στην πραγματικότητα γίνεται το αρχέτυπο της γυναικείας μοίρας γενικά. Αυτό οδηγεί σε μια  α π ο κ α τ ά σ τ α σ η των ζωών των προγόνων της, που τώρα, μέσω της γέφυρας του εφήμερου ατόμου περνούν στις γενιές του μέλλοντος. Μια εμπειρία αυτού του είδους δίνει στο άτομο μια θέση και ένα νόημα μέσα στην ζωή των γενεών, έτσι ώστε όλα τα περιττά εμπόδια φεύγουν από τον δρόμο του ρεύματος της ζωής που πρόκειται να περάση από μέσα του. Την ίδια στιγμή το άτομο σώζεται από την απομόνωσή του και αποκαθίσταται στην ολότητα. Όλες οι ιεροτελεστίες οι σχετικές με τα αρχέτυπα έχουν αυτόν τον απώτερο στόχο και αυτό το αποτέλεσμα.

Αμέσως γίνεται φανερό στον ψυχολόγο τί καθαρτικές και συγχρόνως ανανεωτικές επιδράσεις πρέπει να εισρεύσουν από την λατρεία της Δήμητρας μέσα στην γυναικεία ψυχή, και τί έλλειψη ψυχικής υγιεινής χαρακτηρίζει τον πολιτισμό μας, που δεν γνωρίζει πια το είδος της εμπειρίας που δίνουν οι ελευσίνιες συγκινήσεις.

Παίρνω υπόψη μου πλήρως το γεγονός ότι όχι μόνο ο απλός άνθρωπος που έχει ενδιαφέρον για την ψυχολογία, αλλά επίσης και ο επαγγελματίας ψυχολόγος και ο ψυχίατρος, ακόμη και ο ψυχοθεραπευτής, δεν έχουν επαρκή γνώση του αρχετυπικού υλικού των ασθενών τους, στον βαθμό που δεν έχουν ερευνήσει ειδικά αυτήν την πλευρά της φαινομενολογίας του ασυνειδήτου. Γιατί ακριβώς στο πεδίο της ψυχιατρικής και ψυχοθεραπευτικής παρατήρησης είναι που συναντάμε συχνά περιπτώσεις που χαρακτηρίζονται από έναν πλούτο αρχετυπικών συμβόλων. [Σημ.: Θα ήθελα να αναφέρω την διατριβή του μαθητή μου Jan Neike «Αναλυτικές παρατηρήσεις πάνω στις φαντασιώσεις ενός σχιζοφρενούς», καθώς και την δική μου ανάλυση μιας σειράς φαντασιών στο έργο «Σύμβολα της μεταμόρφωσης»]. Επειδή λείπει η αναγκαία ιστορική γνώση στον γιατρό που κάνει αυτές τις παρατηρήσεις, δεν είναι σε θέση να διακρίνη τον παραλληλισμό ανάμεσα στις παρατηρήσεις του και στα ευρήματα της ανθρωπολογίας και των ανθρωπιστικών επιστημών γενικώς. Αντίστροφα, ένας ειδικός στην μυθολογία και την συγκριτική θρησκειολογία δεν είναι κατά κανόνα ψυχίατρος, και επομένως δεν γνωρίζει ότι τα μυθολογικά του μοτίβα είναι ακόμη ολοζώντανα στα κρυμμένα διαμερίσματα της πιο προσωπικής μας ζωής, πράγμα που σε καμμιά περίπτωση δεν θα έπρεπε να οδηγήση σε επιστημονικό κατακερματισμό. Το αρχετυπικό υλικό είναι επομένως ο μεγάλος άγνωστος, και απαιτείται ειδική σπουδή και προετοιμασία ακόμη και για την συλλογή τέτοιου υλικού.

 Δεν μου φαίνεται περιττό να δώσω έναν αριθμό από παραδείγματα παρμένα από περιπτώσεις ασθενών μου, που δείχνουν την εμφάνιση αρχετυπικών εικόνων σε όνειρα ή φαντασίες. Αρκετά συχνά συναντώ στο κοινό μου την δυσκολία ότι φαντάζεται πως η παρουσίαση «λίγων παραδειγμάτων» είναι το απλούστερο πράγμα στον κόσμο. Στην πράξη όμως είναι σχεδόν αδύνατο, με λίγες λέξεις και μια ή δυο εικόνες που έχουν αποσπασθή από τα συμφραζόμενά τους, να δείξουμε ο,τιδήποτε. Αυτό μπορεί να γίνη μόνον όταν μιλάμε με έναν ειδικό. Η σχέση του Περσέα με το κεφάλι της Γοργώς δεν θα ερχόταν ποτέ στο μυαλό κάποιου που δεν γνωρίζει τον μύθο. Το ίδιο συμβαίνει και με τις ατομικές εικόνες: χρειάζονται ένα πλαίσιο, και το πλαίσιο δεν είναι μόνο ένας μύθος αλλά μια ατομική ανάμνηση. Τέτοια πλαίσια, πάντως, είναι τεράστια σε έκταση. Ο,τιδήποτε θα έμοιαζε με μια πλήρη σειρά εικόνων θα απαιτούσε για την σωστή παρουσίασή του ένα βιβλίο περίπου διακοσίων σελίδων. Η δική μου έρευνα σχετικά με τις φαντασίες του Miller δίνει μια ιδέα γι’ αυτό. [Σημ.: βλέπε επίσης τα «Σύμβολα της μεταμόρφωσης». Το βιβλίο του H.G. Baynes «Η μυθολογία της ψυχής» αριθμεί 939 σελίδες και επιχειρεί να μεταχειρισθή δίκαια το υλικό που δίνεται από δύο μόνο περιπτώσεις]. Επομένως ξεκινάω με τον μεγαλύτερο δισταγμό προσπαθώντας να πάρω παραδείγματα από περιπτώσεις ασθενών. Τα υλικό που θα χρησιμοπήσω προέρχεται κατά ένα μέρος από φυσιολογικά, και κατά ένα μέρος από ελαφρά νευρωτικά άτομα. Αποτελείται κατά ένα μέρος από όνειρα, κατά ένα μέρος από οράματα, η από όνειρα ανάμεικτα με οράματα. Αυτά τα οράματα απέχουν πολύ από το να είναι παραισθήσεις ή εκστατικές καταστάσεις· είναι αυθόρμητες οπτικές εικόνες της φαντασίας ή η ονομαζόμενη  ε ν ε ρ γ η ι κ ή  φ α ν τ α σ ί α. Αυτή είναι μια μέθοδος (που έχει επινοηθή από εμένα) ενδοσκόπησης, με σκοπό την παρατήρηση του χειμάρρου των εσωτερικών εικόνων. Συγκεντρώνει κανείς την προσοχή του σε κάποια εντυπωσιακή αλλά ακατανόητη ονειρική εικόνα, η σε μια αυθόρμητη οπτική εντύπωση, και παρατηρεί τις αλλαγές που συμβαίνουν σ’ αυτήν. Σε αυτό το διάστημα, φυσικά, κάθε είδους κριτική πρέπει να ανασταλή και αυτά που συμβαίνουν πρέπει να παρατηρούνται και να σημειώνονται με απόλυτη αντικειμενικότητα.  Προφανώς επίσης, η αντίρρηση ότι το όλο πράγμα είναι «αυθαίρετο» ή «επινοημένο» θα πρέπει να παραμερισθή, επειδή προέρχεται από την επιθυμία της εγωικής συνείδησης να μην έχει κανέναν κύριο στο ίδιο της το σπίτι παρεκτός του εαυτού της. Με άλλα λόγια, είναι η αναστολή που επιβάλλεται από το συνειδητό πάνω στο ασυνείδητο.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, μπορούν να παρατηρηθούν μακριές και συχνά πολύ δραματικές σειρές φαντασιών. Το πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι ότι φέρνει μια μάζα ασυνείδητου υλικού στο φως. Το σχέδιο, η ζωγραφική και η πλαστική μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον ίδιο σκοπό. Από την στιγμή που μια οπτική σειρά έχει αποκτήσει δράση, μπορεί εύκολα να περάση στην ακουστική ή γλωσσική περιοχή και να δώση διαλόγους και τα παρόμοια. Σε ελαφριάς μορφής παθολογικά άτομα, και ιδιαίτερα στις όχι σπάνιες περιπτώσεις λανθάνουσας σχιζοφρένειας, η μέθοδος μπορεί, κάτω από ορισμένες συνθήκες, να αποδειχθή αρκετά επικίνδυνη, και επομένως χρειάζεται ιατρικό έλεγχο. Βασίζεται σε μια ηθελημένη εξασθένιση του συνειδητού και της ανασταλτικής του επίδρασης, που είτε περιορίζει είτε καταπιέζει το ασυνείδητο. Ο σκοπός της μεθόδου είναι φυσικά θεραπευτικός κατ’ αρχήν, ενώ κατά δεύτερο λόγο μας προμηθεύει πλούσιο εμπειρικό υλικό. Μερικά από τα παραδείγματά μας προέρχονται από αυτήν. Διαφέρουν από τα όνειρα μόνο εξ αιτίας της καλύτερης μορφής τους, η οποία οφείλεται στο γεγονός ότι τα περιεχόμενα αυτά έγιναν αντιληπτά από μια ξύπνια και όχι από μια ονειρευόμενη συνείδηση. Τα παραδείγματα είναι από γυναίκες μέσης ηλικίας.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος