Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
V
Η Γραφή Δεν Μπορεί Να Υποκαταστήσει την Διαλεκτική Προφορικότητα
Ο Φιλόσοφος, ως τέτοιος, πρέπει να επικοινωνεί τα ανώτερα μηνύματά του όχι γράφοντάς τα σε ρολά χαρτιού αλλά στις ψυχές των ανθρώπων.
Οι δομικοί περιορισμοί των γραπτών, όπως συζητούνται στις αυτομαρτυρίες στο τέλος του "Φαίδρου" και της "Επιστολής VII", και οι δομικές συνδέσεις μεταξύ των γραπτών και των «άγραφων δογμάτων» του Πλάτωνα.
Το γραπτό ως «παιχνίδι» και η προφορικότητα της διαλεκτικής ως «σοβαρότητα»: το γράψιμο σε ρολούς από πάπυρο και το γράψιμο στην ψυχή των ανθρώπων
Για τον Ισοκράτη, οι προφορικοί λόγοι προορίζονται για τη συζήτηση «σοβαρών και επειγόντων» ζητημάτων (Ισοκράτης, Κατά Σοφιστών, 25) και συνδέονται με κάποιο πρακτικό θέμα της στιγμής, το οποίο συνεπάγεται «σοβαρότητα». Ακόμη και για τον Αλκιδάμαντα, η γραφή είναι ένα «παιχνίδι»: έχει μικρή χρησιμότητα σε σύγκριση με τον προφορικό λόγο, ακριβώς επειδή τα γραπτά είναι μόνο «εικόνες» των προφορικών λόγων.
Και ακριβώς πάνω στις έννοιες του «παιχνιδιού» και της «σοβαρότητας» στηρίζει ο Πλάτωνας τον λόγο του στο κεντρικό σημείο της αυτομαρτυρίας του.
Το γραπτό είναι σαν ένα παιχνίδι παρόμοιο με εκείνο που γίνεται με τους «κήπους του Άδωνη», δηλαδή τη σπορά ορισμένων σπόρων στην καρδιά του καλοκαιριού μέσα σε κατάλληλα δοχεία, επιταχύνοντας την ανάπτυξή τους μέσα σε μόλις οκτώ ημέρες, προς τιμήν του Άδωνη.
Αυτοί οι σπόροι ναι μεν φυτρώνουν και μεγαλώνουν γρήγορα, αλλά εξίσου γρήγορα μαραίνονται χωρίς να αποφέρουν κανέναν καρπό. Αντίθετα, η προφορικότητα μοιάζει με την «σοβαρή» εργασία του αληθινού γεωργού, ο οποίος σπέρνει τους σημαντικούς για εκείνον σπόρους στον σωστό χρόνο και με τον σωστό τρόπο, χωρίς να τους υποβάλλει σε επιζήμιες εξαναγκαστικές διαδικασίες ανάπτυξης.
Ωστόσο, οι μέθοδοι και οι χρόνοι που απαιτεί αυτή η δραστηριότητα του αληθινού γεωργού είναι εντελώς διαφορετικοί: ο γεωργός πρέπει να αναζητήσει το κατάλληλο έδαφος, να το προετοιμάσει σωστά και να σπείρει τους σπόρους με τον πρέποντα τρόπο· και ο χρόνος βλάστησης και ανάπτυξης των σπόρων δεν είναι οκτώ ημέρες αλλά οκτώ μήνες, όχι οκτώ αλλά πάνω από διακόσιες σαράντα ημέρες.
Το παιχνίδι του γραψίματος είναι πολύ όμορφο, πολύ πιο όμορφο από οποιοδήποτε άλλο παιχνίδι· αλλά ακόμα πιο όμορφη είναι η αφοσίωση και η σοβαρότητα που πρέπει να επενδύσει στην προφορικότητα της διαλεκτικής όποιος έχει αληθινή γνώση.
Εδώ είναι το κείμενο που περιέχει ένα πραγματικά προγραμματικό μήνυμα:
Σωκράτης: – Κι εκείνος που κατέχει τη γνώση του δικαίου, του καλού και του αγαθού, θα πρέπει να πούμε ότι έχει λιγότερη φρόνηση από έναν γεωργό ως προς τους σπόρους του;
Φαίδρος: – Όχι, σε καμία περίπτωση.
Σωκράτης: – Άρα, αν θέλει να ασχοληθεί σοβαρά, δεν θα γράψει αυτά με μελάνι επάνω στο νερό, σπέρνοντας με τη γραφίδα του λόγους που δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους με τη λογική και που δεν μπορούν καν να διδάξουν την αλήθεια με επαρκή τρόπο.
Φαίδρος: – Όχι, δεν φαίνεται να μπορούν.
Σωκράτης – Όχι, πράγματι. Αντίθετα, τους κήπους της γραφής θα τους σπείρει και θα τους γράψει για παιχνίδι, όταν γράφει, συγκεντρώνοντας υλικό ώστε να το θυμάται ο ίδιος όταν φτάσει στα γηρατειά που οδηγούν στη λήθη – αν φτάσει ποτέ σ’ αυτά – καθώς και για όποιον ακολουθεί την ίδια πορεία, και θα χαίρεται βλέποντάς αυτούς τους κήπους να βγάζουν τρυφερά βλαστάρια. Και όταν οι άλλοι αφιερώνουν τον χρόνο τους σε άλλα παιχνίδια, περνώντας τις ώρες τους σε συμπόσια ή σε άλλες παρόμοιες απολαύσεις, τότε αυτός, όπως φαίνεται, αντί για αυτά, θα αφιερώνει τη ζωή του απολαμβάνοντας τα πράγματα για τα οποία μιλώ.
Φαίδρος: – Και είναι ένα πολύ όμορφο παιχνίδι, Σωκράτη, σε σύγκριση με το άλλο που δεν αξίζει τίποτα, αυτό του ανθρώπου που ξέρει να απολαμβάνει τους λόγους, αφηγούμενος ιστορίες για τη δικαιοσύνη και τα άλλα πράγματα για τα οποία μιλάς.
Σωκράτης: – Έτσι είναι πράγματι, αγαπητέ Φαίδρε. Αλλά νομίζω πως γίνεται ακόμη πιο όμορφη η ενασχόληση με αυτά τα ζητήματα, όταν γίνεται χρήση της διαλεκτικής τέχνης και, μέσω αυτής, φυτεύονται και σπέρνονται λόγοι με γνώση σε μια ψυχή κατάλληλη να τους δεχτεί· λόγοι που μπορούν να προσφέρουν βοήθεια τόσο στον εαυτό τους όσο και σε εκείνον που τους έχει φυτέψει, ώστε να μην μείνουν άκαρποι, αλλά να γεννήσουν σπόρο από τον οποίο θα προκύψουν άλλοι λόγοι σε άλλες ψυχές ανθρώπων, ικανοί να καταστήσουν αυτόν τον σπόρο αθάνατο και να κάνουν ευτυχισμένο εκείνον που τον κατέχει, όσο αυτό είναι δυνατό για τον άνθρωπο. (Φαίδρος, 276 C-277 A)
Αυτή η ιδέα του «να γράφει κανείς στην ψυχή» κυκλοφορούσε ήδη εκείνη την εποχή, αλλά ο Πλάτωνας την επαναφέρει προσδίδοντάς της πολύ μεγαλύτερη σημασία. Ήδη στον Πίνδαρο και στους τραγικούς συναντάμε την έννοια της γραφής στην καρδιά ή στο νου των ανθρώπων (Φαίδρος, 275 E. Για παράδειγμα, καθώς και στον Πίνδαρο, ιδιαίτερα στους τραγικούς Αισχύλο και Σοφοκλή), αλλά ακόμη με πολύ γενικό τρόπο, αφού ο πολιτισμός πριν από τον Σωκράτη δεν είχε ακόμη διαμορφώσει την έννοια της «ψυχής» ως ικανότητας κατανόησης και βούλησης.
Πολύ πιο κοντά στη σκέψη του Πλάτωνα βρίσκεται η απάντηση που έδωσε ο Αντισθένης σε έναν φίλο του, ο οποίος παραπονιόταν επειδή είχε χάσει τις σημειώσεις κάποιων ιδιαίτερα σημαντικών για εκείνον πραγμάτων:
Έπρεπε να τα γράψεις στην ψυχή σου και όχι στο χαρτί.
Ο Αντισθένης ήταν μαθητής του Σωκράτη, και με αυτή τη φράση εκφράζει απολύτως σωκρατικές ιδέες.
Πλέον έχουμε συγκεντρώσει όλα τα απαραίτητα στοιχεία για να αντιμετωπίσουμε και να επιλύσουμε το σύνθετο βασικό ζήτημα: τι σημαίνει για τον Πλάτωνα το να "προσφέρει κανείς βοήθεια" στα γραπτά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου