PAUL FRIEDLȀNDER, ΠΛΑΤΩΝ (169)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 27 Ιανουαρίου 2025

PAUL FRIEDLȀNDER
ΠΛΑΤΩΝ
ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ
ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –
ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΤΡΙΤΗ ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΤΟ ΟΨΙΜΟ ΕΡΓΟ
ΠΡΩΤΗ ΟΜΑΔΑ ΔΙΑΛΟΓΩΝ : Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

28. Φίληβος 

Φίληβος

(Ή περί ηδονής, Ηθικός)

Μέρος πρώτο. Δεύτερη ενότητα. 18 D - 23 B.

Ο διάλογος έχει απομακρυνθεί τόσο πολύ από το αρχικό του σημείο, ώστε ο Φίληβος δικαιολογείται (αν και όχι με την έννοια που εννοεί ο ίδιος) καθώς αναρωτιέται ποιο είναι στην πραγματικότητα αυτό το σημείο. Από την προοπτική της καθαρής ηδονής, κάθε προσπάθεια διερεύνησης του ζητήματος σε μεγαλύτερο βάθος πρέπει να είναι άσκοπη και να φαίνεται παράλογη, καθώς σε αυτήν «δεν υπάρχει καμία ηδονή». Ωστόσο, ο Σωκράτης και ο Πρωταρχος συνεχίζουν να το θεωρούν ένα πραγματικό πρόβλημα. Η απάντηση θα απαιτήσει τον προσδιορισμό των αντίστοιχων βαθμών της ηδονής και της γνώσης μέσω μιας έρευνας της φύσης τους, δηλαδή εξετάζοντας το οργανωμένο σύστημα των ηδονών από τη μία πλευρά και εκείνο της γνώσης από την άλλη.

Αυτό, που θα αναμενόταν εδώ, στην πραγματικότητα δεν πραγματοποιείται πλήρως. Ο Πρωταρχος, μάλιστα, καταφέρνει, μέσα από μια χιουμοριστική απειλή, να αναγκάσει τον Σωκράτη να συνεχίσει τη συζήτηση (λες και ήταν απαραίτητο!), ωστόσο υποδηλώνει επίσης ότι το ζήτημα (που για τον ίδιο έχει απλώς πρακτικό χαρακτήρα: ποιο είναι το καλύτερο από τα πράγματα που κατέχει ο άνθρωπος;) θα μπορούσε να επιλυθεί με μια πιο απλούστερη μέθοδο (19 C2· 20 A6). Συμφωνώντας με τον Πρωταρχο, ο Σωκράτης δεν αποδέχεται απλώς να αναστείλει την εξέταση που θα έπρεπε να λάβει χώρα σε αυτό το σημείο· ακόμη και αργότερα, θα την προχωρήσει μόνο σε σχέση με το πεδίο της ηδονής και όχι με εκείνο της γνώσης.

Έτσι, το σχέδιο για τη δημιουργία ενός οργανωμένου συστήματος γνώσης παραμένει ένα έργο που ξεπερνά τα όρια αυτού του διαλόγου, στον οποίο αντίθετα η συζήτηση επιστρέφει στο σημείο όπου βρισκόταν στην αρχή. Ο Σωκράτης «θυμάται» μια θεωρία που είχε ακούσει πολύ καιρό πριν, χωρίς να γνωρίζει αν την είχε ακούσει στον ύπνο του ή ενώ ήταν ξύπνιος. Θα περίμενε κανείς να ακούσει κάτι εξαιρετικό, αλλά στην πραγματικότητα μαθαίνουμε απλώς ό,τι είχε ήδη αναφερθεί προηγουμένως (14 B): ότι το Αγαθό δεν μπορεί να είναι ούτε η ηδονή ούτε η γνώση, αλλά κάτι διαφορετικό και από τα δύο.

Για να είμαστε πιο ακριβείς, το Αγαθό ορίζεται τώρα ως εκείνο που είναι τέλειο και αυτάρκες (τέλεον, ἱκανόν). Σύμφωνα με αυτό το κριτήριο, καθένας από τους δύο τρόπους ζωής, για να μπορεί να διεκδικήσει τον τίτλο του Αγαθού, θα έπρεπε να είναι ελεύθερος και απαλλαγμένος από κάθε παρέμβαση του άλλου. Όμως, εξεταζόμενοι στην πιο καθαρή τους μορφή, κανένας από τους δύο δεν αντέχει σε αυτήν τη δοκιμή.

Ας υποθέσουμε ότι λαμβάνουμε υπόψη την ηδονή χωρίς καμία προσθήκη κρίσης ή μνήμης του παρελθόντος (άρα ούτε και των παρελθοντικών ηδονών) και χωρίς υπολογισμούς για το μέλλον (και συνεπώς ούτε για τις μελλοντικές ηδονές) - όπως ο Αρίστιππος περιόρισε την ηδονή αποκλειστικά στο παρόν, στο «στιγμιαίο» (μονόχρονον). Μια τέτοια ζωή, λέει ο Σωκράτης, που αποτελείται αποκλειστικά από καθαρή ηδονή, θα ήταν, τελικά, η ζωή ενός στρειδιού.

Αλλά ούτε και μια ζωή αφιερωμένη αποκλειστικά στην καθαρή γνώση, χωρίς καμία ηδονή και επομένως χωρίς κανέναν πόνο – με άλλα λόγια, μια ζωή «απάθειας» – θα ήταν επιθυμητή. Πράγματι, η λογική, όντας «ορθολογική», δεν διεκδικεί καν την ηδονή (22 E6 κ.ε.). Μια ζωή απόλυτης ηδονής θα ήταν υποανθρώπινη· μια ζωή απόλυτης λογικής, απάνθρωπη ή ίσως υπεράνθρωπη.

Για να είναι ανθρώπινη, η ηδονή απαιτεί ένα διανοητικό στοιχείο, όπως ακριβώς και η γνώση, για να είναι ανθρώπινη, χρειάζεται ένα συστατικό ηδονής και πόνου. Με αυτόν τον τρόπο, ανακαλύπτουμε ότι η «μικτή» ζωή πρέπει να είναι η πιο επιθυμητή κατάσταση, και η ηδονή και η γνώση ανταγωνίζονται πλέον για τη δεύτερη θέση. Πιο σωστά, το ερώτημα είναι τώρα ποια ζωή, αυτή αφιερωμένη στην ηδονή ή εκείνη προσανατολισμένη προς τη γνώση, είναι «πιο όμοια και συγγενής» με την καλή ζωή, δηλαδή με τη «μικτή» ζωή ή, για να το θέσουμε αλλιώς, ποια από τις δύο πρέπει να θεωρηθεί η «αιτία» (αἴτιον) που καθιστά καλή τη μικτή ζωή. Ο Σωκράτης δηλώνει ότι η λογική (ο λόγος) αξίζει το δεύτερο βραβείο, ενώ ο Πρωταρχος συνεχίζει να υπερασπίζεται την ανωτερότητα της ηδονής.

Όταν, στην αρχή του διαλόγου, στην αντιπαράθεση μεταξύ ηδονής και γνώσης αναδύθηκε, αν και συγκαλυμμένα, η καθαρή αντίθεση μεταξύ ενότητας και πολλαπλότητας, δεν θα μπορούσε κανείς να φανταστεί τα οντολογικά ύψη στα οποία θα έφτανε αυτό το ζήτημα στην πρώτη ενότητα. Τώρα, στη δεύτερη, ο Σωκράτης αναπτύσσει εντελώς φυσικά, κατά τη διάρκεια της έκθεσής του, την έννοια της «μείξης», της καλής μείξης, και της αιτίας της καλής μείξης, και ούτε εδώ διαφαίνεται η οντολογική σημασία που σύντομα θα λάβουν αυτές οι έννοιες.

Παρόμοια, ήδη τώρα κάποιες διάσπαρτες ενδείξεις παραπέμπουν σε ένα υψηλότερο επίπεδο. Όταν ο Πρωταρχος παρηγορείται για την ήττα της θεάς του, της ἡδονής, υπενθυμίζοντας στον Σωκράτη ότι ούτε ο «λόγος» του (Geist) κέρδισε το πρώτο βραβείο, εκείνος απαντά μυστηριωδώς (22 C): «Ο δικός μου σίγουρα όχι. Υπάρχει όμως ένας που είναι ανώτερος και ταυτόχρονα θεϊκός».

Έτσι, ο αληθινός λόγος εμφανίζεται στο βάθος, πέρα από την ανθρώπινη λογική, και η συζήτηση αναφέρεται ρητά και ειρωνικά στο προηγούμενο απόσπασμα (12 B 10), όπου μια αληθινή θεότητα παρουσιάζεται πέρα από εκείνη που ο Φίληβος είχε ονομάσει Αφροδίτη αλλά θα έπρεπε να είχε ονομάσει Ηδονή. Εδώ αντηχεί ξανά το θεολογικό επαναλαμβανόμενο μοτίβο (Leitmotiv).