Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΩΝ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (1)

Η προβληματική των κατηγοριών γεννιέται στον Σοφιστή του Πλάτωνος, όπου εισάγονται πέντε ανώτατα γένη του Είναι, της κινήσεως, της στάσεως, του ιδίου και του διαφορετικού! Πέντε γενικότατες ιδέες, ή μετα-ιδέες, οι οποίες όμως είναι μερικές από τις ιδέες που θεωρούνται οι πιο μεγάλες. Ο Πλωτίνος σκίασε την σωστή θεώρηση των κατηγοριών, καθότι παρουσίασε τις ιδέες του Σοφιστή σαν μια ολοκληρωμένη σειρά των υπέρτατων καθόλου δηλαδή σαν την παρουσίαση των κατηγοριών του νοητού κόσμου (Εν. VI, 1-3).

Για τον Αριστοτέλη όμως οι κατηγορίες χωρίζονται σε τρεις σημασίες: Μία οντολογική, μία λογική και μία γλωσσική-γραμματική. Στο οντολογικό επίπεδο οι κατηγορίες είναι οι πρωταρχικές διαιρέσεις του Είναι (αυτό στο οποίο το Είναι πρωταρχικώς διακρίνεται ή τα σχήματα του Είναι). Στο λογικό επίπεδο είναι τα μέγιστα γένη στα οποία καταλήγουν, επιστρέφουν κατά κάποιο τρόπο, οι όροι στους οποίους αποσυντίθενται η κρίση και η πρόταση!

Για την ιστορία λοιπόν του πράγματος, ας αναφέρουμε πως οι ίδιες λύσεις οι οποίες χώριζαν τους αρχαίους σχολιαστές του Αριστοτέλη, εάν δηλαδή οι κατηγορίες είναι φωνές (λέξεις), νοήματα (έννοιες) ή πράγματα, χωρίζουν και τους σημερινούς κριτικούς της φιλοσοφίας.

O Brentano χωρίζει τις προτάσεις των συγχρόνων σχολιαστών σε τρεις κατηγορίες:

1) Στην πρώτη οι κατηγορίες δεν είναι αληθινές έννοιες αλλά μόνον απόψεις για την συστηματοποίηση των εννοιών, εκείνη η δομή δηλαδή στην οποία κατανέμονται όλες οι έννοιες. Δεν είναι λοιπόν κατηγορούμενα αλλά ένας τόπος για τα κατηγορούμενα.

2) Στην δεύτερη πρόταση οι κατηγορίες δεν είναι μόνον μορφές ή τρόποι κατηγορήσεως των εννοιών, αλλά είναι αυτές οι ίδιες έννοιες, όχι με την γενική έννοια (καθότι κάθε αναπαράσταση του πνεύματος είναι μια έννοια), αλλά με την σημασία πως αυτές οι ίδιες μπορούν να είναι μέρη της κρίσεως: και έτσι λοιπόν οι κατηγορίες θα είχαν γεννηθεί από την αποσύνθεση της προτάσεως και της κρίσεως και επομένως θα έπρεπε να είναι τα μέγιστα κατηγορήματα! [κατηγόρημα της προτάσεως λέγεται εκείνο το αποδίδεται στο υποκείμενό της: ο Σωκράτης είναι σοφός]. Δηλαδή οι κατηγορίες είναι καθολικές έννοιες στις οποίες ανήκουν τα κατηγορήματα της απλής προτάσεως. Οι κατηγορίες είναι τα πιο καθολικά κατηγορήματα! Αυτή η λογική ερμηνεία των κατηγοριών, που επικράτησε τελικώς στη Δύση, οφείλεται στον Βοήθιο.

3) Στην τρίτη πρόταση ανήκουν όσοι υπογραμμίζουν την πλευρά των κατηγοριών σαν των πραγματικών εννοιών: οι κατηγορίες είναι οι υπέρτατες έννοιες, οι οποίες χαρακτηρίζονται με το όνομα Ον. Αυτή είναι η οντολογική πλευρά των κατηγοριών.

Οι δύο πρώτες προτάσεις ανήκουν στην λογική ερμηνεία των κατηγοριών διότι εμμέσως και σταθερώς ορίζει τα πράγματα, στα κείμενα του Αριστοτέλη, η θεωρία της προθέσεως της σκέψεως (που είναι η ρίζα της λογικής) και οι κατηγορίες. Επομένως, τα λογικά σχήματα, περιέχουν μια ουσιώδη αναφορά στην πραγματικότητα και προϋποθέτουν, στον ίδιο τον ορισμό τους, μια καθορισμένη μεταφυσική θεωρία της ίδιας της πραγματικότητος.

 Ακόμη και οι αρχαίοι λοιπόν, εννοούσαν τις τρεις λύσεις εξίσου ισχύουσες, χωρίς να περιέχουν καμιά αντίθεση καθότι μια λέξη δεν μπορεί παρά να εκφράζει μια έννοια, και μια έννοια δεν μπορεί παρά να αναφέρεται σε μια πραγματικότητα ή σε μια πλευρά της.

Στην οντολογική διάσταση των κατηγοριών πάντως, ο Αριστοτέλης επιμένει τόσο πολύ στην Μεταφυσική του που δεν αφήνει καμιά αμφιβολία της ερμηνείας. Μεταφυσική Δ7, 1017α,22: «καθ' αυτά δε είναι λέγεται όσαπερ σημαίνει τα σχήματα της κατηγορίας· οσαχώς γαρ λέγεται, τοσαυταχώς το είναι σημαίνει» (Λέμε όμως ότι καθαυτό είναι έχουν όλα ακριβώς όσα σημαίνονται από τα σχήματα της κατηγορίας, γιατί κατά όσους τρόπους λέγεται το είναι τόσες και σημασίες έχει).

Μεταφυσική Ε2, 1026α,33: «Ἀλλ' ἐπεὶ τὸ ὂν τὸ ἁπλῶς λεγόμενον λέγεται πολλαχῶς, ὧν ἓν μὲν ἦν τὸ κατὰ συμβεβηκός, ἕτερον δὲ τὸ ὡς ἀληθές, καὶ τὸ μὴ ὂν ὡς τὸ ψεῦδος, παρὰ ταῦτα δ' ἐστὶ τὰ σχήματα τῆς κατηγορίας (οἷον τὸ μὲν τί, τὸ δὲ ποιόν, τὸ δὲ ποσόν, τὸ δὲ πού, τὸ δὲ ποτέ, καὶ εἴ τι ἄλλο σημαίνει τὸν τρόπον τοῦτον), ἔτι παρὰ ταῦτα πάντα τὸ δυνάμει καὶ ἐνεργείᾳ·» (Αφού όμως το ον υπό την απόλυτη έννοια έχει διαφορετικές σημασίες, από τις οποίες μία ήταν το συμβεβηκός (κατά σύμπτωση), άλλη το ον ως αληθές (και το μη ον ως ψεύδος) και, εκτός από αυτά, υπάρχουν τα σχήματα της κατηγορίας (όπως το τι, η ποιότητα, η ποσότητα, το πού, το πότε και ό,τι άλλο δηλώνει το ον με τον τρόπο αυτό) και ακόμη δίπλα σε όλες αυτές τις σημασίες υπάρχει και η σημασία του δυνάμει και ενεργεία)!

Για το συμβεβηκός (ο Αριστοτέλης) έχει να μας πει σπουδαία πράγματα όμως και ας τα ακούσουμε με συντομία! Μεταφυσική Ε2, 1026b : «Για το συμβεβηκός δεν υπάρχει καμία θεωρία. Διότι καμία επιστήμη, ούτε πρακτική, ούτε ποιητική, ούτε θεωρητική, δεν ενδιαφέρεται γι' αυτό. Γιατί όποιος φτιάχνει σπίτι, δεν φτιάχνει και τα συμβεβηκότα που εμφανίζονται όταν το σπίτι γίνει. Γιατί αυτά είναι άπειρα. Γιατί τίποτε δεν εμποδίζει να είναι το σπίτι σ' αυτούς ευχάριστο, στους άλλους βλαβερό, στους άλλους ωφέλιμο, δηλαδή να είναι διαφορετικό από κάθε άλλο πράγμα. Από αυτά τα συμβεβηκότα η οικοδομική δεν είναι αρμόδια στην κατασκευή τους. Γι' αυτό ο Πλάτων, σωστά, τοποθέτησε την σοφιστική στην περιοχή του μη-όντος. Διότι όλων των σοφιστών οι προτάσεις ασχολούνται με το συμβεβηκός (σήμερα ονομάζεται ψυχολογία), αν είναι δηλαδή το αυτό ή έτερο το μουσικό και το γραμματικό και ο μουσικός Κορίσκος και ο Κορίσκος. Γι' αυτό το συμβεβηκός είναι πολύ κοντά στο μη ον... »

Ποια είναι όμως η αρχή της σοφιστικής και του συμβεβηκότος; Μεταφυσική Ε2, 1026b,27 : « Ἐπεὶ οὖν ἐστὶν ἐν τοῖς οὖσι τὰ μὲν ἀεὶ ὡσαύτως ἔχοντα καὶ ἐξ ἀνάγκης, οὐ τῆς κατὰ τὸ βίαιον λεγομένης ἀλλ' ἣν λέγομεν τῷ μὴ ἐνδέχεσθαι ἄλλως, τὰ δ' ἐξ ἀνάγκης μὲν οὐκ ἔστιν οὐδ' ἀεί, ὡς δ' ἐπὶ τὸ πολύ, αὕτη ἀρχὴ καὶ αὕτη αἰτία ἐστὶ τοῦ εἶναι τὸ συμβεβηκός·» (Επειδή ανάμεσα στα όντα, μερικά την αυτή κρατούν κατάσταση εξαιτίας της αναγκαιότητος, όχι αυτής που της δίνουμε την σημασία της βιαιότητος, αλλά αυτής που σημαίνει ότι δεν μπορεί να συμβαίνει διαφορετικά, άλλα όμως δεν υπάρχουν εξαιτίας της αναγκαιότητος, ούτε πάντοτε, αλλά η ύπαρξή τους παρουσιάζει μια επαναληπτική συχνότητα, αυτό λέμε ότι είναι συμβεβηκός).

Σε τούτο το πρόβλημα είναι βυθισμένη η νεο-ορθοδοξία και η μετα-πατερική θεολογία που μας οδηγούν στον Οικουμενισμό. Διότι αρνήθηκαν την ουσία και ερμήνευσαν την ανάγκη μόνον σαν βίαιη ανάγκη! Το ίδιο πρόβλημα παρουσιάζει και ο ιστορικισμός. Και για να το λύσει στηρίζεται στην υπόθεση της εξελίξεως και του χρόνου, αναγκαζόμενος να αρνηθεί τον αιώνα σαν διάσταση, πρωταρχική, του χρόνου! Αυτά τα δύο προβλήματα ενωμένα μας δίνουν την εκκλησιολογική πλάνη του Ζηζιούλα.

Και συνεχίζουμε: Μεταφυσική Ν2, 1089α,7: «εἰ τὸ ὂν πολλαχῶς (τὸ μὲν γὰρ οὐσίαν σημαίνει, τὸ δ' ὅτι ποιόν, τὸ δ' ὅτι ποσόν, καὶ τὰς ἄλλας δὴ κατηγορίας)...» [αν το ον λέγεται με πολλές σημασίες (διότι άλλοτε σημαίνει ουσία, άλλοτε ότι είναι κάποια ποιότητα, άλλοτε ότι είναι κάποια ποσότητα και άλλοτε οι υπόλοιπες κατηγορίες)...]

Ολοκληρώνοντας όπως θα δούμε: Μεταφυσική Θ1, 1045b,27: «περὶ μὲν οὖν τοῦ πρώτως ὄντος καὶ πρὸς ὃ πᾶσαι αἱ ἄλλαι κατηγορίαι τοῦ ὄντος ἀναφέρονται εἴρηται, περὶ τῆς οὐσίας (κατὰ γὰρ τὸν τῆς οὐσίας λόγον λέγεται τἆλλα ὄντα, τό τε ποσὸν καὶ τὸ ποιὸν καὶ τἆλλα τὰ οὕτω λεγόμενα: πάντα γὰρ ἕξει τὸν τῆς οὐσίας λόγον)» [Διαπραγματευθήκαμε περί του όντος που είναι πρώτον, και στο οποίο αναφέρονται όλες οι άλλες κατηγορίες του όντος, δηλαδή περί της ουσίας. (Διότι κατά τον λόγον της ουσίας λέγονται και τα υπόλοιπα όντα. Όπως το ποσόν και το ποιόν κ.τ.λ. Διότι όλα αυτά θα αποκτήσουν τον λόγον της ουσίας)]. Είναι ιδιαιτέρως σημαντικό λοιπόν το γεγονός πως δεν γίνεται πλέον κατανοητός ο λόγος, το θεμέλιο της αρχαίας φιλοσοφίας και μεταφράζεται πλέον σαν σχέση ή σαν αναλογία!

Και για την σχέση ο Αριστοτέλης έχει να πει τα εξής: Μεταφυσική Ν1, 1088α,21: «ἔτι δὲ πρὸς ταύτῃ τῇ ἁμαρτίᾳ καὶ πρός τι ἀνάγκη εἶναι τὸ μέγα καὶ τὸ μικρὸν καὶ ὅσα τοιαῦτα·» Επιπλέον λοιπόν σ' αυτό το λάθος προστίθεται και το άλλο: το μέγα και το μικρό και όλα τα άλλα πράγματα, είναι αναγκαίως σχέσεις. Αλλά όμως η σχέση ανάμεσα στις κατηγορίες είναι εκείνη η οποία έχει την λιγότερη ουσία και την λιγότερη πραγματικότητα (ἥκιστα φύσις τις ἢ οὐσία [τῶν κατηγοριῶν] ἐστι και έπεται τοῦ ποιοῦ καὶ ποσοῦ·) Και είναι πάθος του ποσού (καὶ πάθος τι τοῦ ποσοῦ τὸ πρός τι) η σχέση.  

Διότι η σχέση δεν υπάρχει, εάν δεν υπάρχει κάτι άλλο που χρησιμεύει σαν υπόστρωμα σ' αυτή. Επιπλέον ενώ για την ουσία υπάρχει γέννησις και φθορά, (για την ποιότητα, για την ποσότητα και για τον τόπο υπάρχει η κίνηση), για την σχέση δεν υπάρχει τίποτε! Διότι η σχέση απαιτεί πάντοτε δύο όρους Χ και Υ. Αρκεί λοιπόν ένας εκ των δύο αυτών όρων να αλλάξει για να αλλάξει και η σχέση και ο όρος παρότι δεν άλλαξε καθεαυτός και παρότι ο ένας μπορεί να παρέμεινε σταθερός. Διότι η σχέση δεν είναι ύλη! Διότι η ύλη κάθε πράγματος, κάθε ουσίας, είναι εν δυνάμει αυτό του οποίου είναι ύλη και τα σχεσιακά δεν είναι ουσίες ούτε εν δυνάμει ούτε εν ενεργεία! Έτσι τα σχεσιακά δεν είναι ύλη της ουσίας. Και είναι γενικώς παρανοϊκό να πούμε πως μια σχέση είναι ύλη και στοιχείο της ουσίας, καθότι τα στοιχεία της ουσίας προηγούνται της ουσίας, ενώ οι σχέσεις όχι μόνον έπονται της ουσίας, αλλά έπονται ακόμη και του ποσοῦ και του ποιοῦ!

Ας σκεφτούμε λοιπόν σ' αυτό το σημείο όλα τα ανούσια δόγματα που εισήγαγαν στην θεολογία μας, περί σχέσεων των προσώπων της Αγίας Τριάδος, οι Ζηζιούλας και Γιανναράς και τα οποία επαναλαμβάνει τελευταίως ο κ. Κλιματσάκης.

Υπάρχει ζουμερή συνέχεια στην συνέχεια!

Αμέθυστος