ΟΙ ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΣΥΡΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΓΙΟΥΓΚΙΑΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (4)

Συνέχεια από Δευτέρα, 15 Οκτωβρίου 2012 

Αντανακλάσεις της ψυχής
Marie– Louise von Fran

Δ. Υποκειμενικό και αντικειμενικό επίπεδο.

Το ίδιο πρόβλημα, της σωστής απόδοσης της προέλευσης ψυχικών στοιχείων, προκύπτει κατά την ερμηνεία ονειρικών εικόνων, επειδή στα όνειρα, όπως προφανώς συμβαίνει γενικά στο ασυνείδητο, το εσωτερικό και το εξωτερικό δεν χωρίζονται. Με τις ονειρικές μορφές και με τα αντικείμενα που εμφανίζονται στα όνειρα έχουμε, επομένως, να αποφασίσουμε σε κάθε περίπτωση, εάν θα τα θεωρήσουμε σαν σύμβολα των ασυνείδητων ψυχικών  πλευρών του ονειρευομένου που ανήκουν στην προσωπικότητά του (ερμηνεία στο υποκειμενικό επίπεδο) ή σαν μια πληροφορία που ρίχνει φως σε εξωτερικές περιστάσεις και πρόσωπα (ερμηνεία σε αντικειμενικό επίπεδο).⁴⁶ Γενικά μπορεί κανείς να χρησιμοποιήση τον εμπειρικό κανόνα, ότι οι ονειρικές μορφές και τα αντικείμενα που εμφανίζονται σε ένα όνειρο με τρόπο που διαφέρει έντονα από το πρόσωπο ή το αντικείμενο όπως είναι στην πραγματικότητα, είναι πιο κατάλληλο να ερμηνευθούν στο υποκειμενικό επίπεδο, από ό,τι εκείνες που αντανακλούν εξωτερικά αντικείμενα με σχετική ακρίβεια. Αλλά αυτός ο κανόνας δεν είναι με κανέναν τρόπο αλάνθαστος. Εάν, για παράδειγμα, ένας άνδρας ονειρευθή τη γυναίκα του με τη μορφή μιας τερατώδους μάγισσας, είναι αυτό μια αντικειμενική ενόραση μιας πλευράς της γυναίκας του που μέχρι τότε δεν τη γνώριζε, ή αντιπροσωπεύει μιαν άσχημη πλευρά της συναισθηματικής του ζωής που την προβάλλει στη γυναίκα του; Σε μιαν τέτοια κατάσταση δεν μπορεί κανείς σχεδόν να αποφύγη να λάβη υπ’ όψη του την κρίση άλλων για να ερμηνεύση το όνειρο. Εάν οι άνθρωποι στο άμεσο περιβάλλον θεωρούν τη γυναίκα σαν μια κακιά μάγισσα και τον ονειρευόμενο σαν τυφλό στα σφάλματά της, ο θεραπευτής θα κλίνη έντονα προς μιαν ερμηνεία στο αντικειμενικό επίπεδο. Εάν, από την άλλη πλευρά, η γυναίκα κατά γενικήν άποψη είναι ένα ακέραιο πρόσωπο, ο θεραπευτής είναι πιθανό να προτιμήση μιαν ερμηνεία στο υποκειμενικό επίπεδο. Εάν έχουμε δε συγχρόνως στον νου μας το ψυχολογικό γεγονός, ότι υπάρχει πάντοτε ένα «στήριγμα» για κάθε προβολή, θα πρέπη να αναρωτηθούμε: Η εικόνα αυτή, όταν ερμηνευθή στο αντικειμενικό επίπεδο, είναι υπερβολική ή όχι; Γ ι α τ ί  η  υ π ε ρ β ο λ ή  δ ε ί χ ν ε ι, σ τ ι ς  π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς  π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς, τ η ν  ο ρ θ ό τ η τ α  μ ι α ς  ε ρ μ η ν ε ί α ς  σ τ ο  υ π ο κ ε ι μ ε ν ι κ ό  ε π ί π ε δ ο. ⁴⁷

Η παρουσία ή η απουσία της υπερβολής μπορεί πάντως να αποφασισθή μόνο μέσω μιας συναισθηματικής εκτίμησης, που κατά την ερμηνεία τού ονείρου απαιτεί έναν υψηλό βαθμό ευαισθησίας, όσον αφορά στις νοηματικές αποχρώσεις και στην ατμόσφαιρα .⁴⁸ Επιπλέον, είναι σημαντικό να διακρίνουμε, όπως τονίζει ο Jung, ανάμεσα σε μιαν ιδιότητα ή ποιότητα που υπάρχει πραγματικά στο αντικείμενο, και στην  α ξ ί α  ή τη  σ η μ α σ ί α που έχει το αντικείμενο αυτό για τον ονειρευόμενο, δηλαδή για την ενέργεια που επενδύεται σε αυτό κατά την εκτίμησή του. Μπορεί να συμβή, επίσης, να κατέχη ο άλλος πραγματικά τις ιδιότητες του χαρακτήρα ή τη στιγμιαία στάση που ο προβολέας νομίζει ότι βλέπει σ’ αυτόν, έτσι ώστε να προσελκύη μ’ αυτόν τον τρόπο την προβολή κατ’ ευθείαν επάνω του. Αυτό είναι ιδιαίτερα πιθανό, όταν ο φορέας δεν έχει συνείδηση αυτής τής ιδιότητας. Τότε αυτή θα επιδράση στο ασυνείδητο του άλλου, προσελκύοντας έτσι την προβολή του. Αυτό εξηγεί γιατί οι προβολές ελκύουν τόσο συχνά αντιπροβολές, κάτι που είναι σήμερα γνωστό ως αποτέλεσμα του πολυσυζητημένου προβλήματος της μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης στη θεραπεία. ⁵⁰

Εάν μια συγκεκριμένη ιδιότητα είναι φανερά παρούσα μέσα σε ένα άλλο πρόσωπο, πρέπει κανείς να θυμάται ότι η εξωτερικά αντιληπτή ιδιότητα είναι επίσης παρούσα στο υποκείμενο, όπου και σχηματίζει ένα μέρος της εικόνας του αντικειμένου.⁵¹ Αυτή είναι μια εικόνα που υπάρχει ανεξάρτητα από κάθε αντίληψη, και όμως βασισμένη σ’ αυτήν, ενώ η σχετική της αυτονομία παραμένει ασυνείδητη όσο εμφανίζεται να συμπίπτη με την πραγματική συμπεριφορά του εξωτερικού αντικειμένου. ⁵³ Αυτό έχει πάντως σαν αποτέλεσμα, το εξωτερικό αντικείμενο, ή το πρόσωπο επάνω στο οποίο προβάλλεται κάτι, να παίρνη μιαν υπερβολικήν αξία και να μπορή να προκαλή μιαν άμεση ψυχική επίδραση επάνω μας. Κι αυτό μπορεί να φανή πολύ καθαρά σε περιπτώσεις όπου η πνευματική εικόνα ενός πεθαμένου από καιρό πατέρα, ή μητέρας, συνεχίζει να ασκή μια μαγική επίδραση επάνω στα παιδιά, επειδή το αντικείμενο-εικόνα, η μορφή των γονιών, έχει συνεχίσει να ζη το ίδιο ζωντανή πάντοτε. Αυτό το είδος υπερεκτίμησης ενός εξωτερικού αντικειμένου μπορεί να βλάψη σοβαρά την ανάπτυξη μιας ανθρώπινης ζωής. Τίποτε άλλο παρά ένα βήμα προς τα εμπρός στον δρόμο της αυτογνωσίας, μέσω της διάκρισης και της διαφοροποίησης του ατόμου, δεν μπορεί να οδηγήση έξω από αυτήν την κατάσταση. ⁵⁴ Η εσωτερική πνευματική εικόνα, η εικόνα-αντικείμενο, πρέπει να αναγνωρισθή σαν ένας  ε σ ω τ ε ρ ι κ ό ς  παράγοντας· αυτός είναι ο μόνος τρόπος, κατά τον οποίον η αξία ή η ενέργεια που επενδύθηκε στην εικόνα μπορούν να γυρίσουν πίσω στο άτομο, που τα χρειάζεται για την ανάπτυξή του. ⁵⁵ Αυτό το δύσκολο ηθικό έργο καθιστά αδύνατο για ένα σχετικά συνειδητό άτομο να θέλη να βελτιώση τους άλλους και τον κόσμο.

Ο Jung έλεγε συχνά, ότι εάν κανείς είχε μέσα του μόνον 3 εκατοστά από όλο το κακό που βλέπει στον διπλανό του ή προβάλλει επάνω του, και ο άλλος είχε στην πραγματικότητα τα άλλα 97 εκατοστά, και πάλι θα ήταν σοφώτερο να κοιτάξη κανείς τα δικά του 3 εκατοστά στα μάτια, επειδή, όπως είναι γνωστό, μόνο μέσα του μπορεί κανείς να αλλάξη κάτι, και σχεδόν ποτέ στους άλλους.

Εντούτοις, η πείρα έχει δείξει ότι τα όνειρα συχνά προειδοποιούν με έναν πολύ ρεαλιστικό τρόπο για εξωτερικούς κινδύνους, έτσι ώστε μια επίμονη ερμηνεία όλων των ονείρων στο υποκειμενικό επίπεδο θα πρέπη σίγουρα να αποφευχθή. Ο Jung ανέφερε την περίπτωση ενός νευρωτικού νεαρού άνδρα, που η αρραβωνιαστικιά του  εμφανιζόταν στα όνειρά του με πολύ αμφίβολο χρώμα. Οι έρευνες απέδειξαν ότι ζούσε σαν πόρνη. Ο ονειρευόμενος δεν είχε προηγουμένως καμμιάν υποψία γι’ αυτό. ⁵⁶ Δεν θα ήταν λοιπόν σοφό, για το καλό τού ονειρευόμενου, να ερμηνευθούν αυτά τα όνειρα μόνο στο υποκειμενικό επίπεδο, επειδή προφανώς προσπαθούσαν να τον αποτρέψουν από μια δέσμευση με τη συγκεκριμένη γυναίκα. Φυσικά, κι αυτός θα πρέπη να είχε ένα είδος «πόρνης» μέσα του· ήταν όμως, προφανώς, πολύ σημαντικό να αποδεσμεύση τον εαυτό του από την αρραβωνιαστικιά του στην εξωτερική πραγματικότητα. Αυτή η απόφαση φάνηκε τελικά πως ήταν σωστή, επειδή το υστερικό του σύμπτωμα εξαφανίσθηκε αμέσως μόλις διέλυσε τον δεσμό του. Εάν το ασυνείδητο υποδείκνυε μια συνειδητοποίηση στο υποκειμενικό επίπεδο, η ασθένεια δεν θα υποχωρούσε μετά τον χωρισμό, και θα ήταν απαραίτητο ο ονειρευόμενος να αναρωτηθή, σε ποιο σημείο στην ζωή του πόρνευε ο ίδιος με τα συναισθήματά του. Το να αναγνωρίζουμε πότε και ποιες ονειρικές εικόνες δείχνουν προς τα μέσα και ποιες δείχνουν προς τα έξω είναι ένα λεπτό και αβέβαιο ζήτημα. Αξίζει, λοιπόν, τον κόπο να στραφούμε και πάλι στο εθνολογικό υλικό, για να κοιτάξουμε από πιο κοντά τις εμπειρικές πλευρές.

Ε. Η κατοχή και η απώλεια της ψυχής.

Η πίστη στα ονομαζόμενα βέλη της αρρώστειας που συζητήθηκε πιο πάνω, υπάρχει, σύμφωνα με τον Honko, παντού στην αμερικανική ήπειρο (εκτός από τη νότια Aλάσκα), και ιδιαίτερα στις περιοχές Boothia, Melville, Quebec και στη νότια Αργεντινή, ⁵⁷ όπως και στην Αυστραλία, τη Μελανησία και την Ινδονησία. Είναι επίσης πλατειά διαδεδομένη στην Ευρώπη και συναντάται σποραδικά στην Αφρική. Στην Ασία είναι, εντούτοις, σχεδόν άγνωστη, εκτός από τη βόρεια Σιβηρία, τη χερσόνησο Chukotski και κάποιες περιοχές στα νότια. Σε αναπτυγμένους πολιτισμούς, όπως της Αιγύπτου, της Εγγύς Ανατολής και της Ινδίας, ήταν επίσης γνωστή για ένα χρονικό διάστημα, αλλά αντικαταστάθηκε από την αντίληψη ότι η αρρώστεια προκαλείται από ένα «εισβάλλον πνεύμα», μια ιδέα που βρίσκεται επίσης στην Αφρική και την Κίνα. Στους πολιτισμούς της Ινδίας και των Αζτέκων η ερμηνείας της αρρώστειας μέσω του βέλους φαίνεται να επικράτησε επίσης για ένα χρονικό διάστημα. Και αντικαταστάθηκε αργότερα από την άποψη, ότι η αρρώστεια ήταν η συνέπεια της παραβίασης ενός ταμπού. Όπου η αρρώστεια ερμηνεύεται σαν το αποτέλεσμα της εισβολής στον ασθενή ενός πνεύματος. Η πιο συχνή μορφή θεραπείας συνίσταται στη μεταφορά του πνεύματος είτε στον θεραπευτή, που το φτύνει και το εξουδετερώνει, είτε σε ένα ζώο, που θυσιάζεται αμέσως μόλις καταληφθή από το πνεύμα. Μια ιδιαίτερη περίπτωση είναι αυτή της κατοχής, μέσα από την οποία το πνεύμα που εισέβαλε μπορεί να μιλήση με το στόμα του ασθενούς· αυτή η αντίληψη χρησιμοποιείται ειδικά για να ερμηνεύση την πνευματική ασθένεια. ⁵⁸ Δεν πρόκειται όμως πάντοτε για ένα ζήτημα κακών πνευμάτων, που προκαλούν μιαν αρρώστεια· οι θεϊκές αποκαλύψεις και οι λόγοι των πνευμάτων εκφράζονται στις σαμανιστικές εκστάσεις με τον ίδιον τρόπο.

Στη Γραφή, ο Ιησούς θεραπεύει τις αρρώστειες βγάζοντας τα κακά πνεύματα (Ματθαίος 8 : 16, 10 : 8. Μάρκος  1 : 34, 39, 5 : 8-10. Λουκάς 6: 8), και αυτή η διαδικασία γίνεται γνωστή σε όλην την Ευρώπη από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Η πράξη τής θεραπείας συνίσταται σε τέτοιες περιπτώσεις στην εξαγωγή των κακών πνευμάτων, όπως κάνουν ακόμη και σήμερα οι εξορκιστές στην Καθολική Εκκλησία. ⁵⁹

Από ψυχολογική άποψη, είναι φανερό ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το «πνεύμα» θεωρείται σαν κάτι που δεν ανήκει στην προσωπικότητα του αρρώστου. Ανήκει σε έναν «αντικειμενικόν», εξωτερικόν κόσμο, που είναι κάπου, ορατά ή αόρατα, παρών, όπως συμβαίνει επίσης και με τα «καλά» πνεύματα, που εκδηλώνονται μέσα από τις αποκαλύψεις, σε οράματα, όνειρα ή σαμανικές εκστάσεις.

Μια άλλη, διαμετρικά αντίθετη αντίληψη είναι επίσης διαδεδομένη, σύμφωνα με την οποίαν η «ψυχή», που είναι μια ουσία απαραίτητη για την επιβίωση και την υγεία τού ανθρώπου, έχει χαθή: το φαινόμενο της «απώλειας της ψυχής». ⁶⁰ Η ψυχή μπορεί να χαθή κατά τον ύπνο, με το ξαφνικό ξύπνημα, από τον φόβο ή από το φτέρνισμα, αλλά ιδιαιτέρως συχνά, επειδή την κλέβει ένα κακό πνεύμα. Πάνω απ’ όλα, υπάρχει ο φόβος ότι κάποιος που έχει πεθάνει μπορεί να πάρη την ψυχή κάποιου κοντινού του προσώπου μαζί του στο βασίλειο των νεκρών. Σε τέτοιες περιπτώσεις ο ασθενής αρρωσταίνει απελπιστικά και συνοδεύει τον νεκρό, εκτός εάν κάποιος με γνώσεις θεραπείας βρη τη χαμένη του ψυχή έγκαιρα και μπορέση να την επιστρέψη στον δικαιωματικό κάτοχό της. Αυτή η αντίληψη της απώλειας επικρατεί στους αρκτικούς και υπο-αρκτικούς σαμανιστικούς πολιτισμούς, αλλά συναντάται επίσης σποραδικά στην Αμερική, την Αφρική, την Ινδονησία και την Ωκεανία. Υπάρχει επίσης μαρτυρία γι’ αυτήν στην Ευρώπη. ⁶¹ 

Και η «απώλεια της ψυχής» και η «εισβολή του πνεύματος» μπορούν να παρατηρηθούν και σήμερα σαν ψυχολογικά φαινόμενα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων γύρω μας. Η «απώλεια της ψυχής» εμφανίζεται με τη μορφή μιας ξαφνικής κρίσης απάθειας και αδιαφορίας· η χαρά έχει εξαφανισθή από την ζωή, η πρωτοβουλία έχει παραλύσει, αισθάνεται κανείς άδειος, όλα φαίνονται μάταια. ⁶² Η προσεκτική παρατήρηση, ιδιαίτερα των ονείρων, θα δείξη ότι ένα μεγάλο μέρος της ψυχικής ενέργειας έχει περάσει στο ασυνείδητο, και επομένως δεν είναι πια στη διάθεση του εγώ. Αυτό το ποσό ενέργειας στις περισσότερες περιπτώσεις προσελκύεται από ένα ασυνείδητο σύμπλεγμα , το οποίο  φορτίζεται έτσι δυσανάλογα (αυτό αντιστοιχεί στην αντίληψη ότι η ψυχή πάρθηκε από ένα πνεύμα ή από το φάντασμα ενός προσώπου που έχει πεθάνει – δηλαδή από το σύμπλεγμα). Εάν κανείς παραμείνη αρκετά σ’ αυτήν την κατάσταση, στις περισσότερες περιπτώσεις το σύμπλεγμα που ενεργοποιήθηκε από την ενέργεια που ελκύεται σ’ αυτό εμφανίζεται στη συνείδηση· ένα έντονο, καινούργιο ενδιαφέρον για την ζωή γεννιέται, ένα ενδιαφέρον που τώρα στρέφεται σε κατεύθυνση διαφορετική από ό,τι προηγουμένως. Σε πάρα πολλές περιπτώσεις ενδογενούς κατάθλιψης μπορεί κανείς να παρατηρήση, κάτω από την αδράνεια που παραλύει την προσωπικότητα, μιαν ιδιαίτερα έντονη επιθυμία για κάτι (δύναμη, αγάπη, ανάγκη για άνοιγμα, επιθετικότητα κλπ.), που ο καταθλιπτικός όμως ασθενής δεν τολμάει, για διάφορες αιτίες, να το αφήση να έρθη στην επιφάνεια· από αυτήν την άποψη μοιάζει με την αλεπού τού μύθου, που βρίσκει τα σταφύλια πολύ ξυνά.

Από ψυχολογικής πλευράς, το «εισβάλλον πνεύμα» παρουσιάζει μιαν πολύ διαφορετική εικόνα. Σ’ αυτήν την περίπτωση πρόκειται για σχετικά αιφνίδιες ψυχικές αλλαγές στην προσωπικότητα, που προκαλούνται από ένα αυτόνομο σύμπλεγμα, το οποίο εισβάλλει από το ασυνείδητο. Αν και μια τέτοια εισβολή στον χώρο της προσωπικότητας εμφανίζεται να συμβαίνη ξαφνικά, μπορεί κανείς να την παρατηρήση, εν τούτοις, αρκετά συχνά στη διαδικασία της κρυστάλλωσης από πολύ πριν, με τη βοήθεια των ονείρων και των φανταστικών εικόνων του ασθενούς, ⁶³ ώσπου να φτάση μια μέρα αυτή η διαδικασία στο κατώφλι της συνείδησης.

Και οι δύο πανάρχαιες αυτές ιδέες της «απώλεια της ψυχής» και της «εισβολής του πνεύματος» συνδέονται, επομένως, στενά, όπως και η ιδέα του βέλους, με το φαινόμενο της προβολής. Στο ποσοστό που, στην προβολή, ένα κομμάτι της προσωπικότητας κάποιου μεταφέρεται ή μεταβιβάζεται σε ένα εξωτερικό αντικείμενο, αυτό σημαίνει ταυτόχρονα και μιαν απώλεια της ψυχής. Οι εραστές αισθάνονται, για παράδειγμα, τόσο συχνά αδρανείςκαι άρρωστοι όταν χωρίζονται από το αντικείμενο της αγάπης τους· η ψυχή τους βρίσκεται εκεί που είναι το αγαπημένο πρόσωπο, και αισθάνονται πραγματικά ζωντανοί μόνον όταν βρίσκονται κοντά του ή κοντά της. Είναι επίσης δυνατό να προβάλλονται οι πνευματικές ικανότητες κάποιου μ’ αυτόν ακριβώς τον τρόπο. Σύμφωνα με μια παράδοση, ένας μαθητής του Σωκράτη με το όνομα Αριστείδης μπορούσε να φιλοσοφή πολύ καλά όσο είχε μια γωνία από το ένδυμα του Σωκράτη στο χέρι του, αλλά όταν ήταν μακριά από τον δάσκαλό του, το φιλοσοφικό του χάρισμα εξαφανιζόταν εντελώς. ⁶⁴    

Η εμπειρία τού πνεύματος που εισβάλλει ενεργητικά είναι σαν να διαπερνάη κάποιον ένα βέλος  ή σαν να τον χτυπάη αστραπή, ⁶⁵  και πραγματικά, οι ξαφνικές προβολές περιγράφονται μ’ αυτόν τον τρόπο. Έτσι, για παράδειγμα, ο Charles Baudelaire λέει:

«Μέσα στην εκκωφαντική κίνηση της πόλης,
ψηλή, λεπτή, με ρούχα βαθειού πένθους, με μεγαλοπρέπεια,
πέρασε μια γυναίκα, σηκώνοντας ήρεμα και σοβαρά,
με το υψωμένο της χέρι τα βολάν του φουστανιού της.
Ευγενική, με χάρη, σαν ένα άγαλμα.
Κι εγώ έπινα, τρέμοντας όπως ανατριχιάζει ένας τρελλός,
από τα μάτια της τον σταχτίν ουρανό που κλωσσάει την καταιγίδα,
την τρυφεράδα που γοητεύει, την ευχαρίστηση που σκοτώνει.
Μια αστραπή… και μετά νύχτα! – Ω αγαπημένη, φευγαλέα μορφή,
ξαφνικά ξαναγεννήθηκα από τη γρήγορη ματιά σου·
δεν θα σε ξαναδώ ποτέ ως την αιωνιότητα;
Κάπου, πολύ μακριά! πολύ αργά! Π ο τ έ, ίσως!
Κανείς από τους δυό δεν ξεύρει πού πάει ή πού ζη ο άλλος·
μπορεί να έχουμε αγαπηθή, κι εσύ το ήξερες πως ήταν έτσι!» ⁶⁶

Η αστραπή συμβολίζει την εισβολή του ξαφνικού πάθους, είτε για καλό είτε για κακό.

Δεν είναι μόνο σε σχέση με τον έρωτα που συμβαίνουν τέτοιες ξαφνικές καταλήψεις. Εάν ζη κανείς μέσα σε μιαν ομάδα, ξαφνικά, σαν «να τον καβαλάη ο διάβολος», μπορεί να αφήση να εκδηλωθούν κάθε είδους ανοησίες, για τις οποίες αργότερα, όταν θα είναι νηφάλιος, μπορεί μόνο να απορήση. Σε μιαν τέτοια περίπτωση, μπορεί η ίδια η σκιά κάποιου να έδρασε σαν «γάντζος» και να προσέλκυσε τις αρνητικές προβολές των άλλων ή ενός άλλου, και να γίνεται έτσι, χωρίς να το περιμένη, κανείς το «μαύρο πρόβατο» ή ο στόχος κάθε κοροϊδίας, πράγμα που σημαίνει ότι οι σκιές που τόσο ξαφνικά αποδεσμεύθηκαν από τους άλλους κατέλαβαν αυτόν τον έναν, και αποξένωσαν το εγώ αναγκάζοντάς το να παίξη έναν συλλογικό ρόλο. Αμέσως μόλις ξεχωρίση κανείς από την ομάδα ή από το πρόσωπο που ασκεί την αρνητικήν επίδραση, ξαναγυρίζουν όλα στη θέση τους, και είναι σαν να ξυπνάη κανείς από ένα κακό όνειρο. Στην περίπτωση μιας ισχυρής ερωτικής προβολής (μιας προβολής δηλ. των εσωτερικών εικόνων του αντιθέτου φύλου, του animus και της anima), συμβαίνει μερικές φορές μια διπλή διαδικασία, και την δοκιμάζει κανείς  κ α ι  σαν να χτυπήθηκε από ένα βέλος (εισβολή ενός συμπλέγματος)  κ α ι  σαν απώλεια της ψυχής, σαν μιαν τέλεια εξάρτηση από τη παρουσία του άλλου. Εσωτερικά αισθάνεται κανείς την εισβολή μιας παθιασμένης αγωνίας και δραστηριότητας της φαντασίας, και συγχρόνως σαν η ζωή του να έρρευσε προς τον άλλον, στον εξωτερικόν κόσμο. Αυτό εξηγεί ένα περίεργο μυθολογικό μοτίβο, που μέχρι τώρα έχει παραμείνει ανεξήγητο. Υποθέτουμε ως επί το πλείστον, ότι όταν ένας άνδρας ερωτεύεται μια γυναίκα σαν συνέπεια μιας ξαφνικής προβολής της anima, θεωρεί ότι  α υ τ ή  έστειλε το βέλος της αγάπης, κι όχι ο θεός Έρωτας. Στην αρχαιότητα όμως, αυτός ο άνδρας αισθανόταν ότι χτυπήθηκε από τον θεό Έρωτα ή από την  m a t e r  s a e v a  c u p i d i n u m  (την άγρια μητέρα των πόθων), δηλαδή την Αφροδίτη. Το άναμμα ή η εισβολή του πάθους βιώνεται εκεί ξεχωριστά, σαν κάτι το εσωτερικό, ενώ το χαμένο κομμάτι της ψυχής θεωρείται σαν κάτι διαφορετικό, που συνδέεται με την εξωτερική μορφή.

Όταν μια αρχετυπική δομή παραμένει σε λανθάνουσα κατάσταση μέσα στο ασυνείδητο, μπορεί να αναγνωρισθή. Αλλά όταν ενεργοποιείται, πολλές φορές εμφανίζεται με διπλή μορφή: από τη μια πλευρά, σαν μια εσωτερικά βιωμένη έξαψη συγκινήσεων και συναισθημάτων, και από την άλλη, σαν μια γοητευτική εικόνα, που εντούτοις θεωρείται ότι ανήκει στο εξωτερικό αντικείμενο. Όμως αυτή η δυαδικότητα είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση και δεν εμφανίζεται οπωσδήποτε κάθε φορά. Οι ψυχικές δυνάμεις βιώνονται επίσης συχνά σαν μια καθαρά εσωτερική εικόνα. Σ’ αυτήν την περίπτωση ο δυαδισμός, δηλαδή η προβολή της εικόνας σε ένα εξωτερικό αντικείμενο, δεν υφίσταται, και η ίδια η εικόνα γίνεται άμεσα αντιληπτή εσωτερικά. Αυτό μπορεί να φανή, για παράδειγμα, σε οράματα που μας διασώθηκαν από την ιστορική παράδοση. ⁶⁷ Έτσι, ένας χριστιανός οραματιστής μπορεί να δη σε έκσταση έναν άγνωστον άνδρα που τον θεραπεύει, και να συμπεράνη ότι ήταν ο Χριστός. Τέτοια οράματα συνδέονμται συχνά με το αίσθημα, ότι κάποιος πλήττεται από μιαν ακτίνα φωτός και παίρνει φωτιά, ενώ νοιώθει μεγάλον πόνο. Αυτό μας θυμίζει το μοτίβο του βέλους του πάθους, που συναντήσαμε νωρίτερα. Η οραματίστρια Marina de Escobar αναφέρει τον τρόπο που της ήρθαν οι πόνοι από κολικό του νεφρού. ⁶⁸ Είδε έναν άσχημο διάβολο που την πλησίασε, σκούπισε τη σκόνη από το δωμάτιό της, και την ανάγκασε να την καταπιή. Μετά έβαλε ένα τηγάνι με αναμμένα κάρβουνα κάτω από την πλάτη της. Από τη σκόνη και τα κάρβουνα σχηματίσθηκαν πέντε μικρές πέτρες μέσα στο σώμα της, που τη βασάνιζαν για μήνες, ώσπου μπόρεσε, μέσα σε αγωνία, να τις αποβάλη. ⁶⁹ Θυμάται εδώ κανείς την παλιάν αντίληψη για τα βέλη τής αρρώστειας.

Λίγοι, πραγματικά πιστοί χριστιανοί θα θεωρούσαν τέτοιες εσωτερικά ιδωμένες μορφές σαν ενδοψυχικές, ανήκουσες στο υποκείμενο, ή σαν προβολή ενός ψυχικού περιεχομένου. Και όμως τα φαινόμενα είναι, με αρκετά σίγουρο τρόπο, όμοια με εκείνα που αναφέραμε πιο πάνω.

Υποψιάζεται κανείς ότι, σε πολλές περιπτώσεις, ο Freud έχει δίκιο όταν υποθέτη ότι το φαινόμενο της προβολής επάνω σε εξωτερικά αντικείμενα συνδέεται με το γεγονός, ότι η προσοχή μας γενικά κατευθύνεται περισσότερο προς τον εξωτερικόν κόσμο, και ότι έχουμε επομένως την τάση να παραβλέπουμε τα εσωτερικά ψυχικά συμβάντα. Οι εσωστρεφείς και οι τείνοντες στην ενδοσκόπηση άνθρωποι μπορούν, πάντως, να αντιληφθούν τα γεγονότα του εσωτερικού κόσμου άμεσα, χωρίς τη μεσολάβηση μιας προβολής επάνω σε ένα εξωτερικό αντικείμενο. Εάν αυτοί οι άνθρωποι τείνουν να βλέπουν, από ιδιοσυγκρασία και γενικήν εκτίμηση των πραγμάτων, τα ενδοψυχικά φαινόμενα σαν πραγματικά από τη δική τους άποψη, αυτό είναι φυσικά ένας σημαντικόςς παράγοντας, που πρέπει να ληφθή οπωσδήποτε υπ’ όψιν. Στην πολιτιστική ιστορία της Δύσης, και μέχρι την εποχή τουλάχιστον του Διαφωτισμού, αυτές οι εμπειρίες θεωρούνταν πραγματικές και αληθινές, αν και κατά το μεγαλύτερο μέρος δεν θεωρούνταν υποκειμενικού χαρακτήρα, αλλά σαν φαινόμενα προερχόμενα μάλλον από κάποιο «Υπερπέραν», έναν «πνευματικόν κόσμο» ή έναν «μεταφυσικό, θρησκευτικό» χώρο αόρατης και υπερ-υποκειμενικής, αντικειμενικής πραγματικότητας. Στη σύγχρονη ψυχολογία του βάθους άρχισε σε μερικούς τομείς (αλλά μόνο σε μερικούς!) να κατανοήται αυτό το πεδίο της εμπειρίας για πρώτη φορά σαν ενδοψυχικό, δηλαδή σαν κάτι που ανήκει στην ασυνείδητη ψυχή ενός ανθρώπου. Το ότι ακόμη και σήμερα αυτή δεν είναι με κανέναν τρόπο μια γενικά παραδεκτή άποψη φαίνεται στο δοκίμιο του πάστορα Friedrich Jussel, στο οποίο και περιγράφει με λεπτομέρειες έναν εξορκισμό που τέλεσε ο ίδιος. ⁷⁰ Ο Jussel θεωρεί εντελώς αυτονόητο ότι τα κακά πνεύματα που πέτυχε να βγάλη από μια νέα γυναίκα δεν ήταν στην πραγματικότητα μέρος της ψυχής της γυναίκας. Το δοκίμιο του μπορεί να αντιπαρατεθή προς ένα σύγγραμμα του ψυχολόγου Wulf Wunneberg, στο οποίο, με την ίδιαν πεποίθηση, θεωρείται δεδομένο ότι οι δαίμονες είναι συμπλέγματα, δηλαδή «αποσχισμένα μέρη της ίδιας της ψυχής της κοπέλλας, που έχουν απωθηθή μακριά από τη συνείδηση». ⁷¹  Μπροστά στις αβεβαιότητες αυτής της κατάστασης, θα άξιζε τον κόπο να ανατρέξουμε στο παρελθόν και να αναζητήσουμε κάποια στοιχεία ιστορικού περιεχομένου, δυνάμενα να φωτίσουν κατά κάποιον τρόπο την κατάσταση.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Jung : «Γενικές απόψεις της ψυχολογίας των ονείρων», Άπαντα, τόμος 8, παρ. 510.
2. Ο. π., παρ. 519: «Αλλά όσο πιο υποκειμενική και συναισθηματική είναι αυτή η εντύπωση, τόσο περισσότερο πιθανόν είναι να έχη την ιδιότητα της προβολής».
3. Ό. π.
4. Ό. π.
5. Βλέπε το έργο τουMeier: «Προβολή, μεταβίβαση και σχέση υποκειμένου-αντικειμένου, σ.σ.302 κ. ε.
6. Jung: «Γενικές απόψεις της ψυχολογίας των ονείρων», Άπαντα, τόμος 8, παράγραφος 521 κ.ε.
7. Ο. π. Ο Jung τονίζει εδώ σε μιαν υποσημείωση (αρ.17), ότι καμμιά εικόνα δεν προέρχεται «μόνον από το εξωτερικό… η συγκεκριμένη μορφή της οφείλεται, ακριβώς στο ίδιο ποσοστό, σε μιαν a p r I o r I διάθεση, δηλαδή στο αρχέτυπο».
8. Υπάρχει δηλαδή σχετική αυτονομία του συμπλέγματος
9. Jung: «Γενικές απόψεις της ψυχολογίας των ονείρων», Άπαντα, τόμος 8, παρ. 521 κ.ε.
10. Ο .π. παράγραφος 523. Επομένως, δεν είναι πάντα μια διαταραχή στην προσαρμογή στην κοινωνία που καθιστά αναγκαία την απόσυρση μιας προβολής· είναι επίσης κάποιες τάσεις για ανάπτυξη μέσα στο ίδιο το άτομο, μια ώθηση, με άλλα λόγια, για εξατομίκευση.
11. «Σχετικά με τη φύση των ονείρων», Άπαντα, τόμος 8, παρ. 242.
12. Honko: “Krankheitsprojectile”, σ.σ. 75 κ.ε.
13. Βλέπε εδώ την περιεκτική πραγματεία του T.K. Oestereich: «Δαιμονισμός». Δυστυχώς, αυτό το έργο ήταν διαθέσιμο σε μένα μόνο στη γαλλική του μετάφραση: «Les possedés» («Οι δαιμονισμένοι»).
14. A. Rodewyk: «Die dämonische Besessenheit in der Sicht des ‘rituale romanum’», = («Η κατοχή από δαίμονες από την άποψη της ρωμαϊκής τελετουργίας»), συχνές αναφορές.
15. Honko: «Krankheitsprojectile”, σ.σ. 27 κ.ε.
16. O.π., σ. 29.
17. Jung: «Σχετικά με την Αναγέννηση», Άπαντα, τόμος 9, μέρος 1, παρ. 213.
18. Ένα σύμπλεγμα αυτού του είδους, που δεν έχει έρθει ακόμη στην επιφάνεια, μπορεί να αποκαλυφθή με το ‘τεστ συσχέτισης’.
19. Στον ψευδο-πλατωνικό διάλογο «Αλκιβιάδης ο μέγας».
20. Για την ταύτιση της αστραπής με τα βέλη που στέλνονται από έναν θεό, βλέπε το έργο του Honko: «Krankheitsprojectile”, σ. 66.
21. «Σε μιαν περαστική» («Ά une passante», από την ποιητική συλλογή «Les fleurs du mal», «Τα άνθη του κακού», αγγλική μετάφραση του C.F.Maclntyre, σ. 118. Στο γαλλικό πρωτότυπο, σ.337.
22. Για παραδείγματα, βλέπε το έργο του E. Benz: «Die Vision» («Το όραμα») σ.σ. 23 κ.ε. Πολλά τέτοια οράματα αποτελούν πάντως οπτικοποιήσεις συνειδητών περιεχομένων μάλλον, παρά αυθόρμητα περιεχόμενα του ασυνειδήτου, ή μπορεί και να έχουν έναν πυρήνα που προέρχεται από το ασυνείδητο, και που υφίσταται κατόπιν συνειδητή επεξεργασία. Βλέπε: Jung, Άπαντα, τόμος 9, μέρος 1, παρ. 130, αριθ. 19.
23. Benz: «Die Vision» («Το όραμα»), σ.σ. 23 κ.ε.
24. Ο. π., σ.31.
25. Στο έργο του G. Zacharias (εκδότης): «Das Böse» («Το κακό»), σ.σ. 104 κ.ε.
26. «Σχετικά με την κατοχή», ο.π., σ.σ. 112 κ.ε. Στο έργο του «Die dämonische Besessenheit» («Η δαιμονική κατοχή»), ο Rodewyk επιχειρεί να κάνη μια διαγνωστική διάκριση ανάμεσα στην κατοχή από τον διάβολο και την ψυχογενή διαταραχή. Το εγχείρημά του εκφράζεται πάντως με ένα λεξιλόγιο που είναι, υπερβολικά, το λιγότερο, επιφυλακτικό και καθόλου πειστικό. Αυτό που φαίνεται καθαρά είναι ότι ολόκληρο το φάσμα της καθολικής-λατινικής πίστης πρέπει να είναι, στην περίπτωση της κατοχής από τον διάβολο, παρόν στον ασθενή. Το ότι το συνειδητό πολιτισμικό περιβάλλον βοηθάει ακόμη και στη διαμόρφωση της έκφρασης των συμπλεγμάτων, είναι πολύ γνωστό. Πιο σαφής και λεπτομερής είναι η μελέτη τού J.de Tonquédec : «Les maladies nerveuses ou mentales et les manifestations diaboliques» («Οι ασθένειες του νευρικού ή του νοητικού συστήματος και οι δαιμονικές εκδηλώσεις»). Και εδώ βγαίνει σαν συμπέρασμα ότι ο ασθενής πρέπει να έχη ένα καθολικό-λατινικό θρησκευτικό υπόβαθρο, για να μπορέση να αντιληφθή πλήρως τις ενοράσεις του. Μερικά από τα «σημάδια», ότι μια περίπτωση οφείλεται σε επίδραση του Σατανά και όχι σε ψυχική ασθένεια, φαίνονται σε μένα, σαν παρατηρητή, μη πειστικά (για παράδειγμα, η ασυνήθιστη σωματική δύναμη αυτού που βρίσκεται σε κατοχή· αυτό το φαινόμενο έχει παρατηρηθή συχνά σε σχιζοφρενικούς). Μια ισορροπημένη κρίση υπάρχει στο έργο των W. Kasper και K. Lehmann: «Teufel,Dämonen, Besesseheit. Zur Wirklichkeit des Bösen(«Διάβολος, δαίμονες, δαιμονισμός. Σχετικά με την πραγματικότητα του κακού»)

(συνεχίζεται)

Αμέθυστος