Ταυτίζεται η αυτογνωσία με την θεογνωσία; (Μέρος 2ο).

Σε αυτό το δεύτερο μέρος (το πρώτο μπορείτε να το δείτε εδώ), θα παραθέσουμε αποσπάσματα από ορισμένους αγίους Πατέρες του 4^ου αιώνα. Επειδή είναι πάρα πολλά, κάναμε επιλογή τόσο στα κείμενα όσο και στους Πατέρες, παραλείποντας πάρα πολλά από τον τεράστιο πνευματικό πλούτο που μας άφησαν. Χάριν συντομίας λοιπόν, αναφέρουμε ενδεικτικά κάποια στοιχεία, που αφορούν τόσο το θέμα της αυτογνωσίας όσο και της θεογνωσίας.

Άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων, Κατήχηση 16^η, Περί του Αγίου Πνεύματος:

«Όπως ακριβώς, όταν κάποιος βρίσκεται προηγουμένως στο σκοτάδι, ξαφνικά, μόλις δει τον ήλιο, φωτίζονται τα σωματικά του μάτια και βλέπει εκείνα που πριν δεν τα έβλεπε καθαρά, έτσι και αυτός που αξιώνεται να λάβει το Άγιο Πνεύμα, φωτίζεται στην ψυχή και βλέπει πράγματα που ξεπερνούν τα ανθρώπινα μέτρα, τα οποία δεν τα είχε γνωρίσει πριν. Το σώμα του είναι στην γη και η ψυχή του σαν μέσα από κάποιο καθρέπτη βλέπει τους ουρανούς» [1].

Σχόλιο: Η θεογνωσία συνδέεται με την λήψη και την πλήρωση του Αγίου Πνεύματος.

Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ομιλία 75^η «Εις το Κατά Ιωάννη»:

«Γιατί λέει, ‘’Τότε θα γνωρίσετε’’; Διότι τότε είδαν αυτόν αναστάντα και συναναστρεφόμενο αυτούς, τότε γνώρισαν την ορθή πίστη· διότι ήταν μεγάλη η δύναμη του Πνεύματος, που όλα τους τα δίδασκε. ‘’Εκείνος που έχει εις το νου του τις εντολές μου και φυλάσσει αυτές, εκείνος είναι που με αγαπά’’, διότι δεν αρκεί μόνο να τις έχει, αλλά χρειάζεται και ακριβής φύλαξη αυτών» [2].

Σχόλιο: Ο ιερός Χρυσόστομος αναφέρεται στο χωρίο κατά το οποίο λέει ο Χριστός στους αποστόλους: «Εάν με αγαπάτε, τας εντολάς μου φυλάξατε. Και εγώ θέλω παρακαλέσει τον Πατέρα, και θέλει σας δώσει άλλον Παράκλητον, διά να μένη μεθ' υμών εις τον αιώνα, το Πνεύμα της αληθείας, το οποίον ο κόσμος δεν δύναται να λάβη, διότι δεν βλέπει αυτό ουδέ γνωρίζει αυτό· σεις όμως γνωρίζετε αυτό, διότι μένει μεθ' υμών και εν υμίν θέλει είσθαι. Δεν θέλω σας αφήσει ορφανούς· έρχομαι προς εσάς. Έτι ολίγον και ο κόσμος πλέον δεν με βλέπει, σεις όμως με βλέπετε, διότι εγώ ζω και σεις θέλετε ζη. Εν εκείνη τη ημέρα σεις θέλετε γνωρίσει, ότι εγώ είμαι εν τω Πατρί μου και σεις εν εμοί και εγώ εν υμίν. Ο έχων τας εντολάς μου και φυλάττων αυτάς, εκείνος είναι ο αγαπών με· ο δε αγαπών με θέλει αγαπηθή υπό του Πατρός μου, και εγώ θέλω αγαπήσει αυτόν και θέλω φανερώσει εμαυτόν εις αυτόν» (Κατά Ιωάννη, 14:15-21). Η πνευματική γνώση, που παρουσιάζεται ως αποκάλυψη, σχετίζεται με την τήρηση των εντολών του Χριστού (μέσα από τις οποίες γνωρίζουμε τον εαυτό μας και οδηγούμαστε στην εν μετανοία ζωή- αυτογνωσία), και με το Άγιο Πνεύμα που δίνει τον φωτισμό ως δώρο.

Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, «Εις τα Άγια Φώτα»:

«Αρχή της σοφίας, λέγει, είναι το να αποκτήσεις σοφία. Τι λέει ως αρχή της σοφίας; Τον φόβο. Διότι δεν πρέπει να καταλήγουμε στο φόβο, ενώ έχουμε αρχίσει από την φιλοσοφική θεώρηση (διότι η χωρίς φραγμούς φιλοσοφική θεώρηση θα μπορούσε να μας σπρώξει γρήγορα προς τον κρημνό), αλλά να σηκωνόμαστε υψηλότερα, αφού θα έχουμε διαπαιδαγωγηθεί και καθαρισθεί και, για να το πω κατ’ αυτόν τον τρόπο, θα έχουμε γίνει πιο λεπτοί από τον φόβο. Διότι όπου υπάρχει φόβος, εκεί υπάρχει και τήρηση των εντολών, εκεί γίνεται και κάθαρση της σαρκός, του νέφους αυτού  το οποίο εμποδίζει την ψυχή και δεν την αφήνει να δει καθαρά την θεία ακτίνα. Όπου υπάρχει κάθαρση, εκεί υπάρχει και θείος φωτισμός. Ο θείος φωτισμός είναι η εκπλήρωση του πόθου εκείνων οι οποίοι επιδιώκουν να πλησιάσουν τα μέγιστα ή το μέγιστο, ή κάτι παραπάνω από μεγάλο. Για αυτό πρέπει πρώτα να καθαρίσει κανείς τον εαυτό του και έπειτα να πλησιάσει και να συναναστραφεί τον καθαρό [..] Διότι ο ίδιος Λόγος είναι και φοβερός εξ αιτίας της φύσεώς του, για εκείνους οι οποίοι δεν είναι άξιοι και ικανός, εξ αιτίας της αγάπης του προς τον άνθρωπο, να εισέλθει εις εκείνους οι οποίοι έχουν προετοιμασθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο και εις όσους, αφού έχουν εκδιώξει το ακάθαρτο και υλικό πνεύμα των ψυχών, καθάρισαν τις ψυχές τους και τις στόλισαν με την καθαρή γνώση, την οποία δεν άφησαν ούτε αργή ούτε άπρακτη [..] εις εκείνους οι οποίοι, εκτός από το να αποφεύγουν την κακία εργάζονται την αρετή, αφού έβαλαν μέσα τους όσο περισσότερο μπορούσαν ολόκληρο τον Χριστό, με τρόπο ώστε να μην βρει  η πονηρή δύναμη κανένα κενό για να εισέλθει και να τα συμπληρώσει, και να γίνουν τα τελευταία χειρότερα από τα πρώτα, λόγω του ότι η επίθεση είναι πιο ισχυρή και η φρουρά πιο ασφαλής και δυσκολοκυρίευτη. Όταν θα φυλάξουμε πολύ προσεκτικά την ψυχή μας και ετοιμάσουμε την καρδιά μας για πνευματικές αναβάσεις, και ετοιμάσουμε εις τους εαυτούς μας πρωτοκαλλιέργητα χωράφια, και σπείρουμε καρπό δικαιοσύνης, όπως λέει ο Σολομών και ο Δαβίδ και ο Ιερεμίας, ας προσφέρουμε εις τους εαυτούς μας το φως της γνώσεως. Και έτσι θα κηρύξουμε την σοφία του Θεού  την αποκεκρυμμένη ‘’εν μυστηρίω’’, και ας γινόμαστε φως για τους άλλους» [3].

Σχόλιο: Βλέπουμε και πάλι την σύνδεση της θεογνωσίας με την κάθαρση. Δηλαδή, η τήρηση (εργασία) των εντολών του Θεού πηγάζει από τον βαθύ σεβασμό προς τον Θεό, και οδηγεί στον θείο φωτισμό (που σημαίνει ότι έχουμε επέμβαση του Θεού και όχι ότι έρχεται αυτόματα ο φωτισμός). Η κάθαρση δεν είναι κάτι το στατικό, αλλά έγκειται στην μύηση της εν Χριστώ ζωής (όχι στην ηθικολογία και στον πουριτανισμό), που περιλαμβάνει εσωτερική ετοιμασία για πνευματικές αναβάσεις, που είναι τα στάδια και οι βαθμοί της κάθαρσης, προκειμένου η θεία χάρη να φωτίσει τον πιστό. Συνεπώς, δεν θα πρέπει να παίρνει κανείς επιπόλαια τα πράγματα και να παρασύρεται από την ψευδώνυμη γνώση.  

Μέγας Αθανάσιος, «Λόγος Κατά Ειδώλων»:

«Διότι, ο δημιουργός και βασιλέας του κόσμου Θεός, που είναι πάνω από κάθε ανθρώπινη ύπαρξη και νόηση, επειδή είναι αγαθός και υπέρκαλλος, δημιούργησε τον άνθρωπο όμοιο με τη δική του εικόνα. Τον δημιούργησε ο ίδιος ο Υιος του Θεού και Λόγος, ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός. Κατασκεύασε τον άνθρωπο όμοιο με τον εαυτό Του, να μπορεί να μελετά και να γνωρίζει όλα τα δημιουργήματα. Τον προίκισε με τη δυνατότητα να γνωρίζει την αϊδιότητα του Θεού. Έτσι, διατηρεί την ομοιότητα με το Θεό και ποτέ δεν ξεφεύγει από την ορθή αντίληψη για Εκείνον. Έχοντας ο άνθρωπος τη Χάρη του Θεού, δεν διακόπτει την κοινωνία με τους Αγίους. Με τη δύναμη του Θεού ο άνθρωπος χαίρεται να συνομιλεί με το Θεό. Ζει την ανώδυνη και ευτυχισμένη ζωή που δεν γνωρίζει θάνατο. Τίποτε δεν τον εμποδίζει στη γνώση του Θεού. Ανάλογα με τη καθαρότητά του βλέπει την εικόνα του Θεού Πατέρα, δηλαδή τον Υιό Λόγο, τον οποίο και εικονίζει. Μένει κατάπληκτος από τη πρόνοια του Θεού για τον κόσμο. Ο κατ' εικόνα Θεού άνθρωπος ξεπερνά κάθε τι το αισθητό, ακόμη και το ίδιο του το σώμα, και ενώνεται νοητά με τα ουράνια θεία ενεργήματα. Όταν ο ανθρώπινος νους ξεφύγει από τα αισθητά και δεν επιθυμεί τίποτε απ' αυτά τα γήϊνα, τότε υπερβαίνει τον εαυτό του και βρίσκεται στην αρχική κατάσταση της δημιουργίας πριν την πτώση. Υπερβαίνει κάθε τι το ανθρώπινο και αισθητό, μεταρσιώνεται και βλέπει τον Υιό Λόγο και μαζί και τον Πατέρα Του Χαίρεται σ' αυτή τη θεοπτία και ανανεώνεται μέσα του ο θείος πόθος» [4].

Σχόλιο: Κατά τον Μ. Αθανάσιο, είναι δώρο του Θεού η δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίζει μελετώντας τον κτιστό κόσμο. Είναι δυνατότητα που υπάρχει στο «κατ’ εικόνα». Αλλά και περί της θεογνωσίας, δια της άκτιστης χάρης του Θεού και ανάλογα με τον βαθμό καθάρσεως. Είναι ολοφάνερο από το απόσπασμα, ότι η αυτογνωσία δεν είναι το ίδιο πράγμα με την θεογνωσία. Διότι, και τα δύο είναι δώρα του Θεού μεν, με την δυνατότητα αυτογνωσίας να είναι δεδομένη και να χρειάζεται την μελέτη του ανθρώπου, αλλά η δυνατότητα θεογνωσίας έχει άμεση σχέση με την όραση του ίδιου του Υιού εν δόξη. Είναι αποκάλυψη που έρχεται «από έξω», και όχι ανακάλυψη που έρχεται «από μέσα». 

Μ. Βασίλειος

«Οικείωσις δε Πνεύματος προς ψυχήν ουχ ο δια τόπου προσεγγισμός [..] αλλά ο χωρισμός των παθών άπερ από της προς την σάρκα φιλίας ύστερον επιγινόμενα τη ψυχή, της από του Θεού οικειότητος ηλλοτρίωσε. Καθαρθέντα δη ουν από του αίσχους, ο ανεμάξατο δια της κακίας, και προς το εκ φύσεως κάλλος επανελθόντα και οίον εικόνι βασιλικί την αρχαίαν μορφήν δια καθαρότητος αποδόντα, ούτως εστί μόνως προσεγγίσαι τω Παρακλήτω. Ο δε, ώσπερ ήλιος, κεκαθαρμένον όμμα παραλάβων, δείξει σοι εν εαυτώ την εικόνα του αοράτου. Εν δε τω μακαρίω της εικόνος θεάματι το άρρητον όψει του αρχέτυπου κάλλος. Του τοις από πάσης κηλίδος κεκαθαρμένοις ελλάμπον, τη προς εαυτώ κοινωνία πνευματικούς αποδείκνυσι. Και ώσπερ τα λαμπρά και διαφανή των σωμάτων, ακτίνος εαυτοίς εμπεσούσης, αυτά τε γίνεται περιλαμπή και ετέραν αυγήν αφ’ εαυτών αποστίλβει. Ούτως αι πνευματοφόροι ψυχαί, ελλαμφθείσαι παρά του Πνεύματος, αυταί τε αποτελούνται πνευματικαί και εις ετέρους την χάριν εξαποστέλλουσιν» [5].

Σχόλιο: Επανάληψη όσων έχουμε πει ως τώρα. Ο θείος φωτισμός της θεογνωσίας έχει άμεση σχέση με την κάθαρση από τα ποικίλα πάθη. Όταν αυτά καθαριστούν, τότε επανέρχεται το αρχαίο κάλλος, καθαρίζεται και φαίνεται η βασιλική εικόνα που έχουμε μέσα μας ως δώρο του Θεού, αλλά που εξ αιτίας της πτώσεως έχει μουτζουρωθεί. Τότε φωτίζεται ο άνθρωπος και μετέχει των θείων ενεργειών, και καθίσταται πνευματοφόρος. Ο Τριαδικός Θεός, αμέθεκτος και άγνωστος ως προς την ουσία, γίνεται προσιτός και μεθεκτός δια των ακτίστων ενεργειών. Υψηλές καταστάσεις που φανερώνουν την Βασιλεία που είναι η ίδια η όραση της δόξας του Τριαδικού Θεού, μικρή γεύση των οποίων λαμβάνει κανείς ήδη από τώρα. Και όλα αυτά, χάριν στην ενανθρώπιση του Θεού Λόγου, που άνοιξε την οδό για την κατά χάρη ένωση του Θεού με τον άνθρωπο, και την επαναφορά στο «καθ’ ομοίωση».

Άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος, «Πνευματικές ομιλίες»:

«Και όπως ακριβώς εκεί στην πλάνη ο τέλειος άνθρωπος ντύθηκε τον παλαιό άνθρωπο και φοράει ένδυμα της βασιλείας του σκότους, ένδυμα βλασφημίας, απιστίας, αφοβίας, ματαιοδοξίας, υπερηφανείας, φιλαργυρίας, επιθυμίας κακής, και άλλα ενδύματα της βασιλείας του σκότους, τα κουρελιασμένα και ακάθαρτα και βρωμερά, έτσι πάλι εδώ όσοι απέβαλαν τον παλαιό και δόλιο άνθρωπο και έβγαλε από πάνω τους ο Χριστός τα ενδύματα της βασιλείας του σκότους, ντύθηκαν τον καινούριο και επουράνιο άνθρωπο τον Ιησού Χριστό [..] τους έντυσε όλους αυτούς ο Κύριος με τα ενδύματα της ανέκφραστης Βασιλείας του φωτός [..] ο Ιησούς Χριστός, φωτίζει τώρα κατά τρόπο μυστικό την ψυχή και βασιλεύει στην ψυχή των αγίων. Και, ενώ είναι κρυμμένος και δεν φαίνεται με τα ανθρώπινα μάτια, βλέπεται πράγματι ο Χριστός μόνο με τα μάτια της ψυχής μέχρι την ημέρα της Αναστάσεως, οπότε και αυτό το σώμα θα καλυφθεί και θα δοξασθεί με το φως του Κυρίου [..]» [6].

Σχόλιο: Ο άγιος μιλάει για παλαιό και νέο άνθρωπο, πράγμα που δείχνει ότι δια της αυτογνωσίας βλέπουμε σε ποια κατάσταση (πτωτική) βρισκόμαστε. Η θεογνωσία πηγάζει από τον ίδιο τον Χριστό (τον ενανθρωπήσαντα Λόγο του Θεού), που γίνεται για μας «ένδυμα» του νέου ανθρώπου, και ο οποίος χαρίζει από αυτήν την ζωή το άκτιστο φως της δόξας του στις ψυχές (αν και υπάρχουν αναφορές ότι υπάρχουν επιπτώσεις και στο σώμα των αγίων που πολλές φορές εθεάθη ως πυρ ή φως κατά την διάρκεια της θεώσεως). Στην Ανάσταση, στον μέλλοντα αιώνα, θα γίνει πλήρης αποκάλυψη, όπου θα θεωθεί ολόκληρος ο άνθρωπος, ψυχή και σώμα.

(Στο τρίτο μέρος, θα συνεχίσουμε με αποσπάσματα από τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης, τα Αρεοπαγιτικά συγγράμματα, τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, τον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο, και τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά).

Πηγές

[1] «Κατηχήσεις αγίου Κυρίλλου Ιεροσολύμων», Β’ τόμος, Γ. Μαυρομάτης, σελ. 432-433.

[2] Έργα αγίου Ι. Χρυσοστόμου, ΕΠΕ 14, σελ. 441

[3] Έργα αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, ΕΠΕ 5, σελ. 85-89.

[4] Το έργο ελήφθη από την σελίδα της Ο.Ο.Δ.Ε 

[5] Το χωρίο του Μ. Βασιλείου ελήφθη από τον Β’ τόμο πατρολογίας του Στ. Παπαδόπουλου, σελ. 382. Είναι από το έργο «Περί του αγ. Πνεύματος», του ιερού Πατρός.

[6] Φ. ΕΠΕ 7, σελ. 45-47, 2^η Πνευματική Ομιλία.

 exprotestant