Η εποχή των μάγων(13)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 11 Ιουνίου 2021

Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΔΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΗΣ

Η εποχή των  μάγων

Η μεγάλη δεκαετία της φιλοσοφίας

1919-1929

Wolfram Eilenberger

Εκδόσεις Klett-Cotta, 2018

ΙΙ. Άλματα στ

Γερμανικές αρετές

Το πρώτο μεταπολεμικό εξάμηνο στο πανεπιστήμιο Friedrich-Wilhelms-Universität (σήμερα Humboldt-Universität) του Βερολίνου, θέτει και τον Ernst Cassirer-στο 13^ο έτος της διδακτικής του δραστηριότητας εκεί ως υφηγητής-ενώπιον ιδιαίτερων προκλήσεων. Γιατί κατά τις πρώτες εβδομάδες του Ιανουαρίου του 1919, όπως θυμάται η σύζυγος του, «έπεφταν πολλοί πυροβολισμοί στους δρόμους του Βερολίνου, και ο Ernst ταξίδευε συχνά ανάμεσα στα πυρά πολυβόλων (κατά την επανάσταση «Σπάρτακος») προς το πανεπιστήμιο, για να δώσει τις διαλέξεις του. Μια φορά, κατά τη διάρκεια των μαχών, είχε κοπεί το καλώδιο ηλεκτροδότησης του πανεπιστημίου, την ώρα της διάλεξης του Ernst. Αργότερα του άρεσε να διηγείται, πως είχε ρωτήσει τους φοιτητές, αν ήθελαν να διακόψει ή να συνεχίσει, και όλοι ομόφωνα είχαν ταχθεί υπέρ του να «συνεχίσει»…Και έτσι ο Ernst ολοκλήρωσε τη διάλεξη του αυτή στο ολοσκότεινο αμφιθέατρο, ενώ έξω ακούγονταν αδιάκοπα οι πυροβολισμοί των πολυβόλων»³⁹.

Μήπως στην τεταμένη αυτή κατάσταση, δεν ενσαρκώνει ένας άνθρωπος ακριβώς αυτό που ο Heidegger και ο Wittgenstein θεωρούσαν ως το ιδανικό επιθυμητό αποτέλεσμα της σκέψης τους: μια βαθιά εσωτερικευμένη πίστη στην αξία της πράξης μου, μια ακλόνητη στάση και αυτό-καθορισμός, με λίγα λόγια: δεν ενσαρκώνει δηλαδή ένα αληθινό, πραγματικό, αντάξιο της μοίρας χαρακτήρα; Αναμφίβολα. Ο Cassirer όμως θα ήταν ο τελευταίος που θα περιέγραφε έτσι την συμπεριφορά του. Γιατί ήθελε, για πολιτικούς λόγους, να έχει όσο το δυνατό μικρότερη σχέση με την έννοια «χαρακτήρας», που ήταν κεντρική έννοια στους ως προς την κοσμοθεωρία τους συντηρητικούς κύκλους των λαϊκών φιλοσόφων όπως οι Oswald Spengler, Otto Weininger και Ludwig Klages. Σύμφωνα με την πεποίθηση του Cassirer, η φιλοσοφική φόρτιση της έννοιας του χαρακτήρα-ιδιαίτερα με την μορφή του λαϊκού χαρακτήρα-εξυπηρετούσε μια ρητορική του εθνικού σωβινισμού, αλλά και μιας ξένης προς την ελευθερία λατρείας της «αυθεντικότητας» και του «αληθινού πυρήνα της ουσίας». Και ενίσχυε ακριβώς εκείνες τις πνευματικές-πολιτικές δυνάμεις στην Ευρώπη, οι οποίες εμφάνισαν εξ αρχής τον παγκόσμιο πόλεμο ως ένα αναπόφευκτο και μοιραίο αγώνα επιβίωσης των διάφορων ευρωπαϊκών πολιτισμών. Οι άνθρωποι που μιλούσαν για τον αληθινό «χαρακτήρα ενός ανθρώπου» ή «για τον πυρήνα της ουσίας ενός λαού», ως κάτι το οποίο από τα ενδότατα βάθη καθορίζει όλες τις πράξεις-ή αναδεικνύεται σε οριακές καταστάσεις ως σωτήριο και για πάντα αξιόπιστο, ήταν για τον Cassirer προ πάντων ένα: εξαιρετικά απληροφόρητοι. Πράγμα που στον κόσμο του Cassirer σημαίνει επίσης: εντελώς μη γερμανικό.

Με αυτόν ακριβώς τον προσανατολισμό, το έτος 1916, και ενώ ο πόλεμος πλησίαζε εξαγριωμένος προς την κορύφωση του, ολοκλήρωσε το έργο του με τον τίτλο: «Ελευθερία και φόρμα-Μελέτες στην γερμανική ιστορία του πνεύματος». Σε κεντρικό σημείο του έργου λέει:

«Γιατί ως προς το σημείο αυτό πρέπει να είναι σαφές, πως εφόσον διερωτάται κανείς ως προς την αυθεντικότητα της πνευματικής «ουσίας» ενός λαού, αγγίζει τα πιο βαθιά και δύσκολα προβλήματα της μεταφυσικής και της γενικής κριτικής της γνώσεως… «Γιατί στην πραγματικότητα», γράφει στον πρόλογο της «Διδασκαλίας περί Χρωμάτων» του Goethe, «μάταια προσπαθούμε να εκφράσουμε την ουσία κάποιου πράγματος». Αντιλαμβανόμαστε τις επιδράσεις, και μια ολοκληρωμένη ιστορία αυτών των επιδράσεων, περιλάμβανε οπωσδήποτε η ουσία εκείνου του πράγματος. Μάταια προσπαθούμε να αποδώσουμε τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου. Αν όμως συγκεντρώσουμε τις πράξεις του, θα μας παρουσιαστεί μια εικόνα του χαρακτήρα του»⁴⁰.

Αξιακά φορτισμένες διερευνήσεις του «αληθινού χαρακτήρα» και του «εσωτερικού» του ανθρώπου, καταδεικνύουν εν τέλει μοιραίες μεταφυσικές υποθέσεις. Η σκέψη του Cassirer όμως- και στο σημείο αυτό ακολουθεί τα δυο αιώνια άστρα με τα οποία προσανατολίζεται φιλοσοφικά, τον Kant και τον Goethe-προτιμά να μείνει χωρίς την υπόθεση ενός δεδομένου εσωτερικού, θεμελιώδους πυρήνα της ουσίας (Wesenskern). Σύμφωνα με την μετρημένη πρότασή του, είναι πιο σοφό, ως αισθητηριακά, πεπερασμένα, λογικά πλάσματα, να παραμείνουμε στις κρίσεις μας σε αυτά που μας φανερώνονται ανοικτά: Αυτό που είναι ένα πράγμα, ποιος είναι ένας άνθρωπος, αναδεικνύεται στο σύνολο των πράξεων και επιδράσεων του πάνω σε άλλα πράγματα και ανθρώπους. Η ουσία με άλλα λόγια, δεν μπορεί αφηρημένα εκ των προτέρων να οριστεί, οριστικά να επιβληθεί ή μαγικά να επικληθεί, αλλά πρέπει κάθε φορά, στη δεδομένη συνάφεια να αναδειχθεί και επιβεβαιωθεί.

Αυτό που σύμφωνα με την πεποίθηση τού Cassirer οδήγησε στον μεγάλο πόλεμο και την καταστροφή που προκάλεσε, ήταν μεταξύ άλλων μια κακή μεταφυσική, και μια εντελώς «μη γερμανική» απάντηση στο περί της ουσίας του ανθρώπου ερώτημα. Μπορούμε λοιπόν εύκολα να φανταστούμε, για ποιο λόγο προσπαθούσε να παρουσιάσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αυτό το μεταπολεμικό επεισόδιο που συνέβη στο αμφιθέατρο. Από την σκοπιά του αναδεικνύεται εκεί η θεμελιώδης ανθρώπινη ικανότητα, να μένει κανείς πιστός στα φιλοσοφικά του ιδανικά, ακόμα και στις πιο τεταμένες καταστάσεις, και να τα σωματοποιεί όσο το δυνατόν πιο φανερά για τους άλλους. Και αυτό το ιδανικό είναι για τον Cassirer απλά το εξής: να δείχνει κανείς όσο το δυνατό πιο αυτόνομος. Να καλλιεργεί δηλαδή κανείς για τον εαυτό του και τους άλλους φόρμες και ικανότητες, που επιτρέπουν να καταστεί κανείς ενεργητικός διαμορφωτής της ζωής του, αντί καθαρά παθητικός συνοδοιπόρος της. Αυτοδιαμόρφωση αντί ετεροκαθορισμός. Αντικειμενικοί λόγοι αντί εσώτατη αυθεντικότητα. Αυτή είναι σύμφωνα με την πεποίθηση του η πραγματική προσφορά της γερμανικής κουλτούρας στην γενική (πάγκοινη-universell) ιδέα περί ανθρώπου, την οποία σωματοποίησαν με λαμπρότητα τα κατευθυντήρια άστρα του Cassirer: Kant και Goethe.

Συνεχίζεται