Του Salvatore Lilla.
2. Ωριγένης.
Όπως μαρτυρεί ο Πορφύριος, ο Ωριγένης
υπήρξε μαθητής του Αμμόνιου(;;;), του δασκάλου του Πλωτίνου. Ζούσε πάντοτε μαζί με
τον Πλάτωνα και είχε επιπλέον βαθειά γνώση πολλών φιλοσόφων τής μεσοπλατωνικής
περιόδου, νεοπυθαγορείων και στωϊκών. Προσπάθησε λοιπόν να ελληνοποιήσει την
Θεολογία του βασίζοντάς την σέ εφαρμογές φιλοσοφικών δογμάτων τών Ελλήνων και σε
βαρβαρικούς μύθους. Δέν πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει ότι η Πλατωνική παραδοση
άφησε βαθειά ίχνη στις απόψεις του για τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα
και τις αμοιβαίες τους σχέσεις.
Δεδομένης τής πολυπλοκότητος τού θέματος, καλό είναι να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας στα ακόλουθα σημεία: 1.
την σημασία του όρου υπόστασις. 2. Τον "καθολικό βασιλέα" τής
δευτέρας πλατωνικής επιστολής, 3. Την ιεραρχική διάθεση τών μελών τής Τριάδος,
που εξηγεί την "υπαγωγή" τού Υιού, στόν Ωριγένη, 4. Το πρόβλημα τής
ανωτερότητος ή της ταυτότητος του Πατρός αναφορικά με τον Νού και το Είναι (την
ουσία), 5. Τις αναλογίες και τις διαφορές ανάμεσα στον Πατέρα τού Ωριγένη, τον
"πρώτο Θεό" του μεσοπλατωνισμού και την πρώτη και την δεύτερη
υπόσταση του Πλωτίνου, 6. Τις αντιστοιχίες ανάμεσα στον Υιό του Ωριγένη (ή την
σοφία), τον "δεύτερο Θεό" του Νουμένιου και την δεύτερη υπόσταση του
Πλωτίνου,7. Την πρόοδο του Αγίου Πνεύματος απο τον Πατέρα μέσω του Υιού, 8. Τις
αντιστοιχίες ανάμεσα στην ψυχή του κόσμου του Πλωτίνου, του λόγου του Ωριγένη
και του δόγματός του, του σώματος Χριστού!
1. Όπως μας έδειξαν τόσο ο H.A.Wolfson και
ο H. Dorrie, ανάμεσα στους Έλληνες Πατέρες ο Ωριγένης υπήρξε ο
πρώτος ο οποίος απέδωσε στον όρο υπόστασις την σημασία τής "ξεχωριστής,
ατομικής οντότητος", που θα καταστεί στην συνέχεια κανόνας απο τους
Καππαδόκες. Αναφέρουν τέσσερα χωρία του Ωριγένη όπου η υπόστασις δείχνει τις
δύο διακεκριμένες ατομικές πραγματικότητες οι οποίες αντιπροσωπεύονται απο τον
Πατέρα και απο τον Υιό. Σ'αυτά τα τέσσερα χωρία θα πρέπει να προσθέσουμε άλλα
δύο (Κατα Ματθ. XVII, 14), τα οποία
χρησιμοποιήθηκαν εναντίον του Σαβέλλιου. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε την
συμφωνία ανάμεσα στον Πλωτίνο και τον Ωριγένη σ'αυτό το σημείο: ο Πλωτίνος
αναφέρει τον όρο υπόστασις στις τρείς διακεκριμένες μεταφυσικές του αρχές,
δηλαδή στο ένα-αγαθό, στον Νού-δημιουργό και στην ψυχή του κόσμου! Μερικά χωρία
τών Εννεάδων, στα οποία μας έστρεψαν την προσοχή οι Deck και
Anton (Εν.
V, 6,3 VI,8,7 VI 8,13...), όπως επίσης και οι τίτλοι της πρώτης και τρίτης
πραγματείας, V1,1 περί των τριών αρχικών υποστάσεων, και V, 3, περί
των γνωριστικών υποστάσεων και του Επέκεινα, αξίζουν την προσοχή μας.
2. Στο κεφάλαιο 18 του έκτου βιβλίου
του Ενάντια στον Κέλσο (VI,
18) ο Ωριγένης αφού αναφέρει το
χωρίο της δευτέρας πλατωνικής επιστολής η οποία αναφέρεται στους τρείς
βασιλείς, παρομοιάζει τον "συμπαντικό βασιλιά" με τον Θεό του Ησαΐα
και του Εζεκιήλ, του οποίου το πρόσωπο και τα πόδια είναι σκεπασμένα απο τα
Σεραφείμ και βρίσκεται υπεράνω των Χερουβείμ. Η στάση του Ωριγένη απέναντι στον
"Συμπαντικό βασιλέα" είναι η ίδια με του Κλήμη, και δέν απομακρύνεται
ουσιωδώς απο την στάση του Πλωτίνου.
3. Η υποταγή, η κατωτερότης τού Υιού
απέναντι στον Πατέρα και εκείνη του Αγίου Πνεύματος απέναντι στον Υιό, είναι
έντονα τονισμένες σε ένα απόσπασμα αντί-ωριγενιστικό, το οποίο χρησιμοποίησε ο
Ιουστινιανός, και προέρχεται απο το βιβλίο περί των Αρχών:
"Ο Θεός Πατήρ ο οποίος κρατά
ενωμένο το σύμπαν, φτάνει κάθε όν και παίρνοντας την φύση του σαν σημείο
εκκίνησης, αποδίδει σε κάθε όν την ιδιαίτερη του ταυτότητα. Σε ένα κατώτερο
μέτρο αναφορικά με τον Πατέρα, ο Υιός, ο οποίος είναι δεύτερος μετά απο Αυτόν,
φτάνει μόνον τα λογικά όντα και σε ενα μέτρο ακόμη πιό μειωμένο το Άγιο Πνεύμα
φτάνει μόνον τους αγίους. Επομένως η δύναμις τού Πατρός είναι μεγαλύτερη απο
εκείνη του Υιού και του Αγίου Πνεύματος και η δύναμις του Υιού είναι μεγαλύτερη
απο εκείνη του Αγίου Πνεύματος. Με τον ίδιο τρόπο η δύναμις του Αγίου Πνεύματος
ξεπερνά εκείνη των όντων που είναι άγιοι!"
Μία εκπληκτική αντιστοιχία μ'αυτό το
χωρίο μπορεί να παρατηρηθεί σ'ένα χωρίο μίας επιστολής του Ιερώνυμου στον Arito (Επ.
124,2) όπου ο Ιερώνυμος εκθέτει και καταδικάζει τις ιδέες του Ωριγένη: "ο
Υιός, καθότι δεύτερος μετά τον Πατέρα, είναι κατώτερος Αυτού και το Άγιο
Πνεύμα, το οποίο φανερώνεται σε όλους τους Αγίους, είναι κατώτερο του Υιού.
Λόγω αυτής της διατάξεως, η δύναμις του Πατρός είναι ανώτερη της δυνάμεως του
Υιού και του Αγίου Πνεύματος, όπως εκείνη του Υιού είναι ανώτερη της του Αγίου
Πνεύματος. Για τον ίδιο λόγο η δύναμις του Αγίου Πνεύματος είναι μεγαλύτερη απο
εκείνη όλων των όντων τα οποία ονομάζονται άγιοι". Ένας απο τους
μεγαλύτερους ειδικούς στον Ωριγένη, ο H. Crouzel, εξέφρασε τις
αμφιβολίες σχετικά με την αυθεντικότητα των ανωτέρω θεωριών. Σύμφωνα μ'αυτόν,
τόσο οι μοναχοί της Παλεστίνης, οι αντι-Ωριγενιστές οι οποίοι συνέθεσαν την
ανθολογία, όσο και ο αντι-Ωριγενιστής, Ιερώνυμος, συμπεραίνουν με προχειρότητα
την ανισότητα τής δυνάμεως των τριών μελών της Τριάδος απο τις διαφορετικές
τους λειτουργίες. Αλλά ακόμη και αν συμφωνήσουμε με τον Crouzel δεχόμενοι
μία κάποια υπερβολή στην έκθεση των δογμάτων του Ωριγένη, οφειλόμενη στον
λυσσαλέο αντι-Ωριγενισμό, ιδίως του Ιερώνυμου, πρέπει να σημειώσουμε ότι και
στα δύο αποσπάσματα οι συγγραφείς τους αντλούν τα ίδια συμπεράσματα απο το
κείμενο του Ωριγένη. Επι πλέον μία προσεκτική ανάγνωση αμφοτέρων των χωρίων
δείχνει την εξάρτησή τους απο νεοπλατωνικές θεωρίες και την συμφωνία τους με
άλλα χωρία του Ωριγένη για τα οποία δέν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία!
Κατ'αρχάς το γεγονός ότι οι πιό
γενικές αρχές, οι οποίες αγκαλιάζουν έναν μεγαλύτερο αριθμό όντων, είναι
ανώτερες απο τις ιδιαίτερες αρχές οι οποίες συνδυάζονται μ'έναν μικρότερο
αριθμό πραγμάτων και τα περιέχουν, είναι για τον νεοπλατωνισμό μία καθαρή
αλήθεια και ένα σίγουρο αξίωμα το οποίο κατάγεται τελικώς απο τον Αριστοτέλη!
Αυτή η ιδέα προϋποτίθεται στις Ενν. V,
5,9 όπου περιγράφεται η σχέση ανάμεσα
στο ορατό σύμπαν, την ψυχή του κόσμου, τον νού και το "Ένα"!
Το αισθητό σύμπαν το οποίο παράγεται
απο την ψυχή του κόσμου περιέχεται σ'αυτή. Η ψυχή του κόσμου η οποία είναι η
αιτία του αισθητού κόσμου αλλά όχι του νού, είναι κατώτερη απο τον νού, και
περιέχεται σ'αυτόν και η νόηση, η οποία είναι η αιτία όλων των όντων, αλλά όχι
του νού, είναι κατώτερη απο το Ένα και περιέχεται σ'αυτό και το Ένα, το οποίο
είναι η αιτία όλων των πραγμάτων, περιλαμβανομένου και του νού, δέν περιέχεται
απο μία ανώτερη αρχή και περιέχει την νόηση! Και ο Αριστοτέλης διευκρινίζει,
Μεταφ. Μ 1087 α3, ότι η αρχή είναι ανώτερη απο τις πραγματικότητες που
προέρχονται εξ'αυτής!
Κατα δεύτερο λόγο, όπως στην ανθολογία
και στον Ιερώνυμο ο Υιός είναι κατώτερος του Πατρός αλλά ανώτερος του Αγίου
Πνεύματος και όλων των άλλων πραγματικοτήτων, έτσι με τον ίδιο τρόπο ο νούς του
Πλωτίνου είναι κατώτερος απο το Ένα-αγαθό, αλλά ανώτερος απο την ψυχή του
κόσμου και όλα τα άλλα όντα! (Ενν. V,1,6).
Συνεχίζεται
Αμέθυστος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου