Ελλάδα: Η νέα δαιμονοποίηση της ανάληψης δράσης

“Στην ψυχανάλυση, η θεραπευτική πράξη απαιτεί μία βίαιη υποκειμενική μεταστροφή από τη θέση του θύματος που παραπονιέται και κατηγορεί. Με λίγα λόγια, ένα θύμα είναι μη αναλύσιμο. Η ψυχαναλυτική πράξη απαιτεί μία μορφή βίας, αλλά βίας που ασκείται από τον εαυτό στον εαυτό. Το βασικό χαρακτηριστικό του θύματος είναι η ανευθυνότητα απέναντι σε αυτό που του συμβαίνει. Φταίει πάντα ο Άλλος, όποια μορφή κι αν παίρνει αυτός: το χρηματοπιστωτικό σύστημα, η τρόικα, η Γερμανία, ο Πακιστανός γείτονας... Και, για τους πιο μπερδεμένους, μία ανάμεικτη σαλάτα όλων αυτών.”

Μαρία Κακογιάννη, Απόσπασμα από τον πρόλογο του βιβλίου “το ελληνικό σύμπτωμα”

Οι Έλληνες, μετά το σοκ των βίαιων αλλαγών στον τρόπο ζωής τους, όταν αντιμετώπισαν ξαφνικά μία κατάσταση για την οποία δεν είχαν προετοιμαστεί, έζησαν υπό καθεστώς μιας καταθλιπτικής ζωής: Σκοτείνιασαν, ξέχασαν τι θα πει επιθυμία και απόλαυση και πολλοί από αυτούς επαναπαύτηκαν σε κατάρες και αναθέματα: “ Φταίει πάντα ο Άλλος, όποια μορφή κι αν παίρνει αυτός...”

Οι Έλληνες πολίτες μοιάζουν το τελευταίο διάστημα να κάνουν μία τέτοια μεταστροφή, αφήνοντας πίσω τους τις καθηλωτικές, τυφλές εξαπολύσεις κατηγοριών και ενοχοποιήσεων. Μέσω δημοκρατικών διαδικασιών αποφάσισαν να ζητήσουν να ζητήσουν αλλαγή στο πλαίσιο της ζωής τους, κάτω από ένα καθεστώς λιτότητας και απορρύθμισης της οικονομίας της αγοράς. Η κατάληξη αυτή ήταν το αποτέλεσμα μίας διαδικασίας ζωής για την οποία πείστηκαν ότι αποτελούσε έναν παράδεισο επί γης και αποφεύγοντας να επεξεργαστούν τα μαζικά μηνύματα για τις φρούδες, όπως αποδείχθηκαν, υποσχέσεις αέναης ευημερίας, βρέθηκαν να πληρώνουν σκληρά το κόστος της απότομης αυτής “προσγείωσης” στη νέα αλήθεια.

Κάποια στιγμή όμως, ο άνθρωπος συνειδητοποιεί ότι η ζωή του δε μπορεί να είναι ένα συνεχές πεδίο φόβου, σιωπής και ανηδονίας. Ο άνθρωπος είναι στρατηγός και εφευρίσκει τρόπους για να αμυνθεί απέναντι στα σκοτάδια. Κάπως έτσι, το εκλογικό αποτέλεσμα του Γενάρη μοιάζει με μία ανάληψη ευθύνης από την πλευρά των πολιτών, οι οποίοι ζητούν πλέον την ανατροπή του σκηνικού που ανέτρεψε βίαια και οδυνηρά την πορεία της ζωής τους.

Μαθαίνουμε πως οι μάζες είναι εξ ορισμού ανώριμες, επικίνδυνες και ασταθείς. Σημαντικοί στοχαστές, όπως ο Γκυστάβ Λε Μπον, ο Φρόυντ και άλλοι αντιμετώπιζαν πάντοτε με μεγάλο προβληματισμό τις μαζικές δράσεις. Σήμερα, μία άλλη επιστημονική οπτική μας καλεί να εξετάζουμε προσεκτικότερα τις μάζες, αφού τα μηνύματα τους και οι δράσεις τους αποτελούν αναγκαία στοιχεία για την κοινωνική αλλαγή, ειδικότερα σε καταστάσεις που είναι ανυπόφορες για τα άτομα που τις απαρτίζουν.

Εδώ ακριβώς ξεκινά και η ενεργοποίηση ιδεολογιών που νομιμοποιούν τις αντιδράσεις απέναντι τους: Η λαϊκή εντολή γίνεται “εντολή προβάτων”, οι συγκεντρώσεις ορίζονται ως συναθροίσεις “αφελών, αγελαίων ανθρώπων που δε γνωρίζουν”, αγνοώντας έτσι τον πυρήνα της δράσης τους και αποφεύγοντας αποτελεσματικά να εξετάσουν συστηματικά τα στοιχεία των μηνυμάτων που αυτές υποστηρίζουν.

“Ψεκασμένοι”, “ανώριμοι”, “νάρκισσοι”, “διαταραγμένοι” είναι μερικοί από τους όρους που ενεργοποιούνται άμεσα στον δημόσιο λόγο, προκειμένου να συνδέσουν τα μηνύματα τους με τους χαρακτηρισμούς που τους αφορούν, έτσι ώστε να μην υπάρξει η παραμικρή εξέταση των λόγων τους: Οι φτωχοί αντιδρούν επειδή είναι τεμπέληδες και θέλουν επιδόματα, οι πεινασμένοι φταίνε για την πείνα τους και αυτοί που νοσούν ψυχικά εν καιρώ κρίσης κουβαλούν ούτως ή άλλως ένα γενετικό υπόστρωμα ψυχοπαθολογίας, το οποίο απλά ενεργοποιείται κάποια στιγμή και αιτιολογεί έτσι την εκδήλωση της πάθηση τους.

Όλες οι παραπάνω αιτιολογήσεις αποτελούν βιαστικές νοηματοδοτήσεις, οι οποίες “φρενάρουν” αποτελεσματικά τον προβληματισμό για την κατάσταση γύρω μας. Κάπως έτσι, ορίζουν και τις όποιες αντιδράσεις, είτε αυτές είναι από τα ίδια τα άτομα που υποφέρουν, είτε είναι από τους ευαισθητοποιημένους ανθρώπους που αποφασίζουν να αντιδράσουν σε αυτήν την πορεία ευρύτερης ανθρωπιστικής παρακμής σε μια Ευρώπη, η οποία ενοποιήθηκε κάτω από ένα διαφορετικό όραμα.

Έτσι λοιπόν, αδυνατούν να εστιάσουν στο γεγονός ότι αποτελούν ποικίλες δράσεις υποκειμένων τα οποία επιχειρούν να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους, να αναζητήσουν το εφικτό ενός άλλου κόσμου και μάλιστα να φτάσουν στο σημείο να αντιπροτείνουν λύσεις, χωρίς τυφλές ισοπεδώσεις, απέναντι σε μία Ευρώπη που φέρει σήμερα έναν άκαμπτο, αλλά καθόλου ωφέλιμο για όλους λειτουργικό μηχανισμό.

Η ανάληψη ευθύνης από τον μέχρι πρότινος (αυτο)θυματοποιημένο Έλληνα πολίτη αποτελεί το πρώτο βήμα για την εκκίνηση της δράσης του. Η εκκίνηση της δράσης του φέρνει την ταυτόχρονη εκκίνηση ενεργοποίησης ιδεολογικών ερμηνειών απέναντι του, προκειμένου να εξουδετερωθεί αυτή ακριβώς η προσπάθεια του.

Ας εξετάσουμε ένα επίκαιρο παράδειγμα: Πρόσφατα, είδα στον τοίχο της γειτονιάς μου, το μήνυμα “ή εγώ ή ευρώ”. Η κριτική που ασκείται για το ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα “από τα κάτω” δέχεται ως απάντηση απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς όπως “η άποψη των άσχετων δραχμολάγνων” ή “οι ψεκασμένοι ονειρεύονται παραδείσους, όπου δραχμές θα τους γυρίζουν στην προηγούμενη κατάσταση ευημερίας”.

Μία πρόσφατη έρευνα από τη Βρετανία έδειξε την σύνδεση αυτοκτονιών και οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα: Είχαμε αύξηση 35% στις αυτοκτονίες στη χώρα, μόλις εφαρμόστηκαν τα σκληρά μέτρα λιτότητας, ενώ αντίστροφα, μειώθηκαν οι αυτοκτονίες, κατά την περίοδο όπου η Ελλάδα μπήκε στη ζώνη του Ευρώ το 2002.

Το πρόσφατο αυτό ερευνητικό πόρισμα και τα δεδομένα που προσφέρει στον τρόπο που αναπαραστά συμβολικά το ευρώ ο άνθρωπος που αγωνιά για το μέλλον του στην Ευρώπη, ίσως να εξηγείται καλύτερα με μία φράση, η οποία αποτελεί μέρος της συζήτησης κοινωνικών ψυχολόγων για την αποστροφή των νέων στη επιβεβλημένη χρήση προφυλακτικού, την ίδια στιγμή που τονίζεται διαρκώς ο κίνδυνος μολύνσεων από την αποφυγή του. Οι Κορδούτης, Κεσκίνης και Μπαρμποπούλου αναφέρουν χαρακτηριστικά στην ενδιαφέρουσα έρευνα τους:

“Η αίσθηση της επικρεμάμενης απειλής, την οποία προκαλούν τα μηνύματα για χρήση σε κάθε επαφή, προσθέτουν στο προφυλακτικό ένα εκφοβιστικό συμβολισμό εκ διαμέτρου αντίθετο με τον προστατευτικό του ρόλο: συμβολίζει τα ίδια τα δεινά από τα οποία προστατεύει! Έτσι η χρήση του γίνεται ανεπιθύμητη!”

Ίσως λοιπόν η παραπάνω φράση να βοηθά στην προσπάθεια κατανόησης και εξήγησης γιατί το ευρώ συμβολίζει πια στους Έλληνες πολίτες ”τα ίδια τα δεινά από τα οποία προστατεύει” με αποτέλεσμα να ψάχνουν πλέον για εναλλακτικές που θα ανακουφίσουν τη ζωή τους, απέναντι σε έναν καταναγκαστικό νομισματικό μονόδρομο. Σίγουρα πάντως, προσφέρει σφαιρικότερες απόπειρες ερμηνειών από τις αυθαίρετες παθολογικές διαγνώσεις της καθημερινής ζωής που αποτελούν συνηθισμένη τακτική για τη φίμωση των αντιδράσεων.

Η ψυχαναλυτική διαδικασία διαρθρώνεται με την συλλογική έκφραση και παρουσιάζει μέσω της δυνατότητας που προσφέρει μία αναγωγή, η οποία μπορεί να ρίξει φως στις διαδικασίες των πολυδιάστατων εκφράσεων των ανθρώπων: Η (αυτο)θυματοποίηση και οι ασταμάτητες κατηγορίες προς άλλους, όπως μας λέει η Μαρία Κακογιάννη αποτελεί μια αδυνατότητα στην προσπάθεια ανάλυσης του ατόμου. Ο στόχος της ψυχανάλυσης είναι η επίγνωση του αναλυόμενου: Αναγνωρίζω τις ενορμήσεις μου, τις επιθυμίες μου, αυτά που ένιωσα στο παρελθόν και αρχίζω επιτέλους να σκέφτομαι τι μπορώ να κάνω με αυτά. Με άλλα λόγια, αναλαμβάνω την ευθύνη για να φύγω από την τυφλή δαιμονοποίηση του Άλλου και να μπω σε διαδικασία στοχασμού και δράσης, σε έναν κοινό τόπο ύπαρξης με τους άλλους.

Στο κρίσιμο σημείο προσπάθειας μετασχηματισμού της Ευρώπης της λιτότητας σε μία Ευρώπη που μπορεί να δημιουργήσει πλαίσια για μία καλύτερη ζωή των πολλών και όχι των λίγων, η ανάληψη δράσης από αυτούς που υποφέρουν και οι συγκεκριμένες ιδεολογικές τακτικές για την εξουδετέρωση τους από αυτούς που έχουν συμφέρον έστω και “να αλλάξει κάτι, για να μην αλλάξει τίποτα”, αποτελούν ενδιαφέροντα φαινόμενα για προβληματισμό και ανάλυση, προκειμένου να ελαχιστοποιηθούν τα αναχώματα για την πολυπόθητη κοινωνική αλλαγή.

Δημήτρης Σταράκης

 ramnousia