ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ (39)

Συνέχεια από: Τρίτη 29 Αυγούστου 2017

ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΤΕΡΝΟΥΣ.

του Enrico Berti.

      

    
Από την θεωρία των διαφορετικών τύπων αντιθέσεως εξαρτάται η δυνατότης εκείνης τής διαλεκτικής σαν επιστήμης την οποία είχε συστήσει ο Πλάτων στην Πολιτεία και είχε εικονογραφήσει στον Παρμενίδη, και στην οποία αναφέρθηκε μάλλον ο Αριστοτέλης κρίνοντας πολύ αδύναμη την διαλεκτική τού Σωκράτη! Αυτή η διαλεκτική δέν ήταν σε θέση να "ερευνήσει τα αντίθετα ανεξαρτήτως ακόμη και από την ουσία" και να καθορίσει εάν και πότε "η επιστήμη των αντιθέτων είναι η ίδια", δηλαδή, πότε έχοντας την επιστήμη ενός αντιθέτου, π.χ. του ψεύδους σημαίνει να έχουμε την επιστήμη και του άλλου, δηλαδή του αληθούς. Ακόμη και στην θεωρία του τών τύπων τής αντιθέσεως ο Αριστοτέλης πρώτα απ'όλα εξακριβώνει μία μεγάλη ποσότητα διακρίσεων και ορισμών που είχαν ήδη εισαχθεί από τον Πλάτωνα και αναπτυχθεί, ιδιαιτέρως στο εσωτερικό τής σχολής του, δηλαδή τής Ακαδημίας, όπου ο ίδιος ο Αριστοτέλης έζησε και εργάστηκε για είκοσι χρόνια περίπου.

          Διάφοροι Ακαδημαϊκοί (Πλάτων, Σπεύσιππος, Ξενοκράτης, ο ίδιος ο Αριστοτέλης) έγραψαν πραγματείες ή εκθέσεις με τον τίτλο, Διαχωρισμοί ή περί αντιθέτων, ή Επιλογή τών αντιθέτων ή περί αντιθέτων, και μάλλον τα άγραφα δόγματα τού Πλάτωνος, ιδιαιτέρως το μάθημα περί του αγαθού, το οποίο μετεγράφη από διάφορους μαθητές του (ανάμεσα στους οποίους και ο Αριστοτέλης) περιείχαν μία ευρύτατη και συστηματική δογματική έκθεση τών διαφόρων τύπων τής αντιθέσεως, καθότι προσπαθούσαν να επαναφέρουν όλα τα πράγματα σε δύο αντίθετες αρχές, το Ένα και τα πολλά, το Ένα και την Δυάδα, τα οποία υπολογίσθηκαν σαν τα "πρώτα αντίθετα"! Σ'αυτή την μεγάλη εργασία αναφέρεται ο Αριστοτέλης όταν δείχνει την κατωτερότητα της σωκρατικής διαλεκτικής σε σχέση με την Πλάτωνική!

          Η Αριστοτελική θεωρία των αντιθέσεων αφορά πρώτα απ'όλα τούς όρους οι οποίοι δείχνουν ξεχωριστά όντα, και ύστερα τις προτάσεις, οι οποίες δείχνουν σχέσεις ανάμεσα σε όντα. Όσον αφορά την αντίθεση ανάμεσα σε όρους, ο Αριστοτέλης συστηματοποιεί τις ακαδημαϊκές θεωρίες, προσθέτοντας μόνον έναν νέο τύπο αντίθεσης, εκείνη ανάμεσα σε στέρηση και κατοχή! Τα αποτελέσματα αυτής τής εργασίας εκτίθενται μία πρώτη φορά στις πιό παλιές του πραγματείες, όπως η χαμένη περί αντιθέτων και εκείνες που διατηρήθηκαν όπως οι Κατηγορίες και το V βιβλίο τής Μεταφυσικής, το οποίο ονομάζεται επίσης περί των όρων που λέγονται με πολλές σημασίες. Και μία δεύτερη φορά, πιό συστηματικά, στο ώριμο X βιβλίο τής Μεταφυσικής.

          Στο κεφ. 10 των Κατηγοριών, το οποίο ανήκει στα λεγόμενα Μετακατηγορήματα, το οποίο περιέχει θεωρίες ακαδημαϊκές-Αριστοτελικές, όποιος και αν τις συνέταξε, ξεχωρίζουν, η αντίθεση ανάμεσα σε σχετικούς όρους (τα πρός τι), εκείνη ανάμεσα σε αντίθετους όρους (τα ενάντια), εκείνη ανάμεσα σε στέρηση και έξη και εκείνη ανάμεσα σε κατάφαση και απόφαση (άρνηση). Οι σχετικοί είναι εκείνοι οι όροι των οποίων η ίδια η ουσία περιέχει μία αναφορά στο ενάντιο, για παράδειγμα το διπλό αναφερόμενο στο μισό ή η επιστήμη αναφερόμενη στό νοητό, σ'εκείνους δηλαδή τους όρους οι οποίοι ενέχονται αμοιβαίως, ή δέν μπορούν να σταθούν ο ένας χωρίς τον άλλον. Τα ενάντια είναι όμως οι όροι οι οποίοι βρίσκονται στην μέγιστη απόσταση, δηλαδή έχουν την μεγαλύτερη διαφορά μεταξύ τους, στο εσωτερικό τού ιδίου γένους, για παράδειγμα το άσπρο και το μαύρο στο πλαίσιο τού χρώματος ή το καλό και το κακό στο πλαίσιο των ηθικών ποιοτήτων! Φυσιολογικώς ανάμεσα σ'αυτά υπάρχουν ενδιάμεσοι όροι, για παράδειγμα το γκρί, αλλά σε μερικές περιπτώσεις δέν υπάρχουν και αυτό συμβαίνει όταν ένα από τα αντίθετα είναι παρόν σ'ένα υπόστρωμα σαν μία φυσική του ή ουσιώδη ιδιότητα, όπως για παράδειγμα υγεία και ασθένεια σ'ένα ζωντανό όν. Η στέρηση και η έξη είναι αντιστοίχως η έλλειψη και η παρουσία σε ένα υπόστρωμα κάποιου πράγματος το οποίο θα έπρεπε να είναι εκ φύσεως, για παράδειγμα η τυφλότης και αντιστοίχως η όραση, σε ένα μάτι. Ανήκουν στο ίδιο γένος και δεν έχουν ενδιάμεσους όρους, γι'αυτό συμπίπτουν με την τελευταία περίπτωση των εναντίων που ήδη αναφέραμε!

          Τέλος μπορούμε να μιλήσουμε για μία αντίθεση ανάμεσα σε όρους εάν υπολογίσουμε τα αντικείμενα, δηλαδή τις καταστάσεις των πραγμάτων, τις σχέσεις που εκφράζονται από την επιβεβαίωση και από την άρνηση. Καθότι η εναντιότης ανάμεσα σ'αυτές τις προτάσεις ονομάζεται από τον Αριστοτέλη αντίφασις. Τέτοιοι όροι μπορούν να ονομασθούν αντιφατικοί ο ένας σε σχέση με τον άλλον. Παρότι ο Αριστοτέλης δέν χρησιμοποιεί γι'αυτούς μία δική τους έκφραση! Ότι πρόκειται για όρους δέν υπάρχει αμφιβολία, διότι ο ίδιος ο Αριστοτέλης ή ο συγγραφεύς τής πραγματείας δηλώνει: «αυτό που βρίσκεται κάτω (υπό) την βεβαίωση και την άρνηση δέν είναι βεβαίωση και άρνηση. Διότι η βεβαίωση είναι θετική συζήτηση και η άρνηση είναι αρνητική συζήτηση, ενώ τα πράγματα που βρίσκονται κάτω από την βεβαίωση και την άρνηση, κανένα τους δέν είναι συζήτηση, λόγος! Παρ'όλα αυτά λέγεται ότι και αυτά αντιπαρατίθενται μεταξύ τους όπως η επιβεβαίωση και η άρνηση, καθότι και γι'αυτά ο τύπος τής αντιθέσεως (ο τρόπος της αντιθέσεως) είναι ο ίδιος. Όπως δηλαδή μερικές φορές η βεβαίωση αντιτίθεται στην άρνηση, για παράδειγμα η πρόταση "είναι καθιστός" στην πρόταση "δέν είναι καθιστός", έτσι αντιτίθενται και τα πράγματα τα οποία βρίσκονται κάτω από κάθε μία από τις δύο προτάσεις (το υφ' εκάτερον πράγμα), δηλαδή το είναι καθιστός και δέν είναι καθιστός».

          Οι αντιφατικοί όροι είναι λοιπόν εκείνοι των οποίων ο ένας είναι απλώς η άρνηση του άλλου, για παράδειγμα άσπρο και όχι άσπρο, υγιής και μή-υγιής, ή ακόμη περισσότερο όν και μή-όν. (Μετ. 1012 a 1). Αυτό συνεπάγεται ότι αυτοί δέν ανήκουν στο ίδιο γένος, δηλαδή ότι ο αρνητικός όρος είναι εντελώς αόριστος και ότι επίσης δέν έχουν κανένα διάμεσο, καθώς ο αντίθεσή τους εξαντλεί την ολότητά τού πραγματικού, δείχνοντας ο θετικός όρος ένα μέρος αυτής και ο αρνητικός όλο το υπόλοιπο!

          Γι'αυτό και είναι οι μόνοι, ανάμεσα σε όλες τις αντιθέσεις στους οποίους εφαρμόζεται, όπως και στις προτάσεις που τους εκφράζουν η α.τ.τ.α, με την έννοια ότι πέραν αυτών, δέν δίνεται τρίτη δυνατότης, δηλαδή αυτοί εξαντλούν ακριβώς την ολότητα, ενώ πέραν των αντιθέτων, ακόμη και όταν δέν υπάρχει ένας ενδιάμεσος, δίδοντας πάντοτε άλλα γένη! Οι Κατηγορίες αναπτύσσουν αυτή την θεωρία βεβαιώνοντας ότι ανάμεσα στις προτάσεις που αφορούν αντίθετους όρους, η έλλειψη ή η κατοχή, για παράδειγμα ο Σωκράτης είναι υγιής, ο Σωκράτης είναι άρρωστος, δέν είναι αναγκαίο η μία να είναι αληθινή και η άλλη ψευδής, διότι στην περίπτωση κατά την οποία ο Σωκράτης δέν υπάρχει, θα είναι και οι δύο ψευδείς. Ενώ ανάμεσα στις προτάσεις που αφορούν αντιφατικούς όρους, για παράδειγμα ο Σωκράτης είναι υγιής και ο Σωκράτης δέν είναι υγιής, είναι αναγκαίο η μία να είναι αληθινή και η άλλη ψευδής, διότι στην περίπτωση κατά την οποία ο Σωκράτης δέν υπάρχει, η πρώτη θα είναι ψευδής και η δεύτερη θα είναι αληθής.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.