Η εποχή των Συνόδων - Νικόλαος Κουζάνους (5)

Συνέχεια από: Παρασκευή, 18 Δεκεμβρίου 2015
 Η εποχή των Συνόδων. Νικόλαος Κουζάνους.

Αποσπάσματα από το 1ο κεφάλαιο του βιβλίου του Franco Alessio "Ιστορία της Νεότερης Φιλοσοφίας" από τις εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ.

1.6. Ένας διαφορετικός νεοπλατωνισμός: οι υποθέσεις

Ο κόσμος και η μη γνώση είναι μη πραγματικά;

Από το ύψος της απόλυτης αρμονικής Αλήθειας, στην οποία μας οδηγεί η οδός (= μέθοδος) της docta ignorantia, τόσο ο κόσμος μας όσο και η κοινή μας γνώση θα έπρεπε να εμφανίζονται ως μη πραγματικότητα: έχουν και τα δύο υφανθεί από αντιθέσεις, από αντίθετα, γι’ αυτό και βρίσκονται στους αντίποδες της απόλυτης Αρμονίας που είναι απολύτως αληθινή. Πράγματι, η νεοπλατωνική παράδοση δεν δίστασε ποτέ να συναγάγει τούτο το συμπέρασμα από το γεγονός ότι αυτός ο κόσμος δεν είναι παράδεισος, καθώς και ότι η γνώση συνιστά προσπάθεια χωρίς τέλος: ο πεπερασμένος κόσμος είναι μη πραγματικός και η γνώση είναι ματαιοπονία. Ο ίδιος ο Κουζάνους τώρα, που τάσσεται από μόνος του με τη νεοπλατωνική παράδοση, σχεδόν απρόβλεπτα ανατρέπει το προαναφερθέν παραδοσιακό συμπέρασμα. Ο συμπαγής κορμός τής παράδοσης παραμένει· όμως ο Κουζάνους τού επιφέρει έναν απροσδόκητο νεωτερισμό. Είναι αλήθεια -γράφει ο Κουζάνους- ότι η απόλυτη Πραγματικότητα της άπειρης Αρμονίας αφαιρεί απ’ αυτόν τον κόσμο την όποια παράλογη αξίωση να ορίσει ποια είναι η απόλυτη πραγματικότητα (αυτή η αξίωση χαρακτηρίζει προ πάντων τον Αριστοτέλη). Κατά τον ίδιο τρόπο, είναι αληθές ότι η ενόραση της απόλυτης σύμπτωσης των αντιθέτων στερεί από την αρχή της κοινής γνώσης (την αρχή της ταυτότητας) κάθε αξίωσή της να ισχύει ως αληθινή απόλυτη αρχή. Μπροστά, επομένως, στην απόλυτη Πραγματικότητα, υποχωρούν όλες αυτές οι αξιώσεις: ο πεπερασμένος κόσμος και η κοινή γνώση δεν αποτελούν αυθύπαρκτα τίποτε το απόλυτο. Όμως και τα δύο, δεν παρουσιάζονται ως μη πραγματικότητα και ματαιότητα μπροστά στην απόλυτη Πραγματικότητα γι’ αυτόν τον λόγο. Κανένα από τα δύο δεν είναι μηδέν, ακόμη κι αν δεν είναι απόλυτα. Έτσι ο πεπερασμένος κόσμος, όπως και η κοινή γνώση, αποτελούν πραγματικότητες πεπερασμένες και θετικές: δεν εξαφανίζονται στο μηδέν μπροστά στην αρμονική μεγαλοσύνη του Θεού. Η De docta ignorantia (Περί της σοφής αγνωσίας) αναδεικνύει τη θετικότητα του κόσμου με μια γλώσσα πιο θεολογική και μεταφυσική. Η De coniecturis (Περί εικασιών, περί υποθέσεων) αναδεικνύει τη θετικότητα της γνώσης μας με μια γλώσσα πιο φιλοσοφική. Όμως οι δύο αυτές πραγματείες -που είναι σύγχρονες- συγχωνεύονται και σχηματίζουν ένα ιδιαίτερο διανοητικό κίνημα.

Θετικότητα του κόσμου

α) Σε κάθε σημείο του ο πεπερασμένος κόσμος μας είναι ένα πλέγμα. Σε κάθε σημείο αποκαλύπτεται («εξηγείται») άμεσα η απόλυτη Πραγματικότητα του Θεού συνιστώντας έτσι την αληθινή, βαθύτερη θετική πραγματικότητα κάθε σημείου, κάθε όντος. Ο Θεός δεν αφομοιώνεται μέσα στον κόσμο: και γι’ αυτό δεν μπορούμε να δώσουμε το όνομά Του στην ολότητα του Σύμπαντος. Όμως, ο Θεός διαπερνά κάθε ον. Ο Θεός είναι το παν σε όλα: κάθε σημείο, κάθε πεπερασμένο ον αποτελεί μια «συρρίκνωση» του Θεού, έτσι ώστε κάθε ανεξάρτητο ον, εκτός από «καθαρό» και «απλό» άτομο, να είναι επίσης και φορέας του θεϊκού στοιχείου. Και μέσα σ’ αυτό το σύμπλεγμα βρίσκεται ό,τι ονομάζεται θετικότητα κάθε όντος του πεπερασμένου κόσμου: είναι αυθύπαρκτο και ταυτοχρόνως μια ατομική συνένωση με τον Θεό. Η συνέπεια της συγκεκριμένης «συνύφασης» της αμιγούς ατομικότητας με το θείο, που διέπει κάθε ξεχωριστό ον, είναι οφθαλμοφανής: κανένα σημείο, ανεξάρτητο ον ή άτομο στον κόσμο δεν είναι ποτέ τελείως (praecise) ταυτόσημο με κάποιο άλλο, είναι πάντοτε διαφορετικό, γιατί πάντοτε εκτός από ταυτόσημο, ως τμήμα του θεϊκού, είναι και διαφορετικό, ως τμήμα του ατομικού. Η θέση αυτή μας ξαναγυρίζει στην ιδέα της αρμονίας, που διατυπώθηκε στη Βασιλεία: «σε κάθε μορφή αρμονίας εισχωρούν πάντοτε διαφορετικά "στοιχεία"». Όμως μ’ αυτή τη διαφορά με καθετί άλλο, κάθε σημείο, κάθε ον, κάθε άτομο εξομοιώνεται με το άλλο επειδή φέρει μέσα του τμήμα του Θεού: η ενότητα αυτή εισάγει την αρμονία ανάμεσα στα διαφορετικά. Όσο, επομένως, υπάρχει το θεϊκό στοιχείο σ’ αυτόν τον κόσμο, αποτελεί ταυτοχρόνως και μοναδική αρχή της αρμονίας ανάμεσα στα διαφορετικά.

Θετικότητα της γνώσης

β) Κατά τον ίδιο τρόπο, πλέγμα αποτελεί και η κοινή γνώση. Τούτη η ανθρώπινη γνώση δεν καταφέρνει ποτέ να «συλλάβει» το αντικείμενο και, σύμφωνα μ’ αυτό, δικαίως ο σκεπτικισμός τάσσεται ενάντια στην αριστοτελική θεωρία κατά την οποία ως γνώση θεωρείται η προσαρμογή(;) τής νόησης στο αντικείμενο, μια συνισταμένη εικόνων που αντικατοπτρίζουν(;) τα αντικείμενα. Με την άρνησή του ο σκεπτικισμός εξαντλεί τελείως την αποστολή του: η γνώση δεν είναι ποτέ ικανοποιητικό αντίγραφο του αντικειμένου. Ο σκεπτικισμός αναδεικνύει μια βασική πλευρά τής γνώσης μας: ότι είναι ουσιαστικά πάντοτε μια πρόταση προς το αντικείμενο, μια τάση προς εκείνο. Το βέλος που εκτοξεύεται από τη γνώση δεν φτάνει ποτέ το αντικείμενο έτσι ώστε να το συλλαμβάνει, να το καταλαμβάνει πλήρως, όμως προσπαθεί ενεργώς και ασταμάτητα.[Κάντ] Αυτό αρκεί για να ειπωθεί ότι η γνώση είναι μία δράση, μια προβολή στα πεπερασμένα πράγματα του κόσμου: δεν υπάρχει τίποτε το παθητικό, το αδρανές στη γνώση. Η γνώση είναι δραστηριότητα. Είναι μια σειρά πράξεων μοναδικών, ατομικών, καθορισμένων, στην καθεμία από τις οποίες δίνει τη δύναμη και την ώθηση να δράσουν η ίδια η ενέργεια της Αλήθειας. Σε κάθε γνωστική πράξη εισάγεται μια ανώτερη ενέργεια που συμπυκνώνεται με τρόπο μοναδικό. Αυτή η συμπύκνωση μιας χωρίς όρια ενέργειας σε μια μεμονωμένη γνωστική πράξη προκαλεί στην τελευταία κάτι παραπάνω από εκείνο που από μόνη της δεν θα ήταν: η γνωστική πράξη από μόνη της είναι μόνο μία πράξη, μία ανάμεσα σε πολλές, όμως στο εσωτερικό της συμπυκνώνεται μια απεριόριστη ενέργεια έτσι ώστε η πεπερασμένη και η μη πεπερασμένη αλήθεια να συναρμόζονται εκεί και να συνυφαίνονται.[ η διαλεκτική κτιστού καί ακτίστου ή τό όλον στό μέρος] Υπό αυτή την έννοια, κάθε μεμονωμένη γνωστική πράξη ονομάζεται υπόθεση (coniecturα). Η γνώση, σε κάθε της πράξη, είναι πάντοτε μεμονωμένη, μερική, δεν είναι ποτέ απόλυτη: είναι η αντανάκλαση μιας πλευράς, μιας άποψης, μιας κατατομής του αντικειμένου και αποτελεί μερική «προοπτική» του, «μια ματιά»· σε όλες όμως τις προοπτικές αυτού του είδους εισχωρεί μια ενοποιητική ενέργεια που τις διαπερνά και τις συγκεντρώνει στο εσωτερικό της, ως διαφορετικά «στοιχεία» μιας αρμονίας. « Όταν ζωγραφίζεις ένα πρόσωπο -απλοποιεί ο Κουζάνους- δεν το αντιλαμβάνεσαι όπως αυτό είναι στην απόλυτή του μορφή. Το απεικονίζεις σύμφωνα με το βλέμμα που εσύ ρίχνεις σ’ αυτό. Η δική σου προοπτική είναι μία ανάμεσα σε πολλές, διαφορετική από εκείνες που υιοθετούν τα μάτια των άλλων» (De coniecturis, I, 12). Η απόλυτη Αλήθεια είναι εκείνη που ενσωματώνει μέσα της όλες αυτές τις προοπτικές του κόσμου, οι οποίες αποτελούν θετικές υποθέσεις χωρίς να είναι καμιά τους η απόλυτη Αλήθεια.

ΣΧΟΛΙΟ:  Η τραγική απουσία τής ορθοδόξου θεολογίας τών ακτίστων ενεργειών. Σ' αυτή τήν απουσία κτίζει σήμερα ο Ζηζιούλας τήν αίρεσή του. Ενα δραματικό δώρο. Βυζαντινοί Πατέρες δώρισαν στόν Κουζάνο τά γραπτά τού Διονυσίου Αρεοπαγίτου καί δυστυχώς ερμηνεύοντάς τα νεοπλατωνικά πήρε στον λαιμό του στήν συνέχεια όλη τήν Δύση η οποία παγιδεύτηκε στήν θεωρία τής ιεραρχίας τών Αρεοπαγειτικών κειμένων καί ερμήνευσε επιπλέον νεοπλατωνικά τόν Αριστοτέλη.

Aμέθυστος