Η εποχή των Συνόδων - Νικόλαος Κουζάνους (6)

Συνέχεια από: Σάββατο, 19 Δεκεμβρίου 2015
Η εποχή των Συνόδων. Νικόλαος Κουζάνους.

Αποσπάσματα από το 1ο κεφάλαιο του βιβλίου του Franco Alessio "Ιστορία της Νεότερης Φιλοσοφίας" από τις εκδόσεις ΤΡΑΥΛΟΣ.

1.7. Η φιλοσοφία της ειρήνης. Η γλώσσα των αρχαίων

Η αληθινή αξία της σκέψης του Κουζάνους θα ανακαλυφθεί έναν αιώνα αργότερα. Πιο άμεση απήχηση, ωστόσο, έχει το ευγενές όραμά του για ειρήνη ως επίγεια οικουμενική αρμονία, την ίδια ώρα που καταρρέει ανεπανόρθωτα χτυπημένη απ' τους Τούρκους, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία (29 Μαΐου 1453). Η κατάρρευση αυτή θα κεντρίσει τα πνεύματα στην Ευρώπη πολύ περισσότερο απ’ ό,τι η μακρά περίοδος κρίσης που την προκάλεσε, ενώ το Ισλάμ, η τουρκική ημισέληνος, θα γίνει από εκείνη τη στιγμή ένας διαρκής πονοκέφαλος για την Ευρώπη που, την εποχή αυτή, ωστόσο, δεν κινητοποιείται καθόλου για να βοηθήσει το Βυζάντιο.

Αλήθεια και ανεκτικότητα

Τρεις μήνες μετά την τουρκική κατάκτηση, τον Σεπτέμβριο του 1453, ο Κουζάνους εκθέτει διαμιάς το De pace fidei (Περί Ειρήνης της Πίστεως). Εκφράζει ένα όνειρο. Έναν αιώνα μετά ακολουθεί το Defensor pacis, του Μαρσίλιο από την Πάδοβα. Το όνειρο του Μαρσίλιο ήταν όνειρο ειρήνης με αριστοτελικούς όρους, ενώ το αντίστοιχο του Κουζάνους ήταν ένα όνειρο με όρους νεοπλατωνικούς-χριστιανικούς. Συγκεντρωμένοι από τους αγγέλους, κάτω από την προεδρία του Θείου Λόγου, με την παρουσία των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, στην Ιερουσαλήμ, οι εκπρόσωποι όλων των θρησκειών της γης (λείπουν μόνο οι Ινδιάνοι της Αμερικής, που δεν είχαν «ανακαλυφθεί» ακόμη) εκθέτουν τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Ο Κουζάνους θεωρεί ότι πόλεμοι, διαμάχες, κατακτήσεις ξεσπούν μόνο εξαιτίας των αντιθέσεων στις θρησκείες. Αν αυτές εξομαλυνθούν, αν εναρμονιστούν οι αντιθέσεις, οι πόλεμοι τότε φαντάζουν στα μάτια του χωρίς λόγο ύπαρξης.

Η οικουμενική ειρήνη επομένως μπορεί να παγιωθεί μόνο πετυχαίνοντας την αρμονική ειρήνη ανάμεσα στις διαφορετικές θρησκείες. Στη σύνοδο ο Λόγος του Θεού είναι εκείνος που δείχνει σε καθεμιά απ’ αυτές τις θρησκείες πως πρέπει να εγκαταλείψει τις διαφορές της με τις άλλες, ώστε να μπορέσει να επικρατήσει ανάμεσά τους μια ουσιαστική ενότητα, μέσα από την οποία θα βρουν την αρμονία: δηλαδή την ειρήνη. Πράγματι, η ενότητα που συμφιλιώνει όλες τις θρησκείες είναι γι' αυτές ουσιαστική: οι θρησκείες, διαφορετικές σε όλα, είναι μονοθεϊστικές. Οι διαφορές τους υφίστανται, δεν είναι όμως καθοριστικής σημασίας: αφορούν στις τελετουργίες της καθεμιάς, στις μορφές λατρείας, στη γλώσσα. Η πανάκεια επομένως έχει βρεθεί: για τις παραπληρωματικές τούτες διαφορές, πρέπει να υιοθετηθεί η ανεκτικότητα.

Η μελέτη του Κορανίου που ο Κουζάνους προσπαθεί να φέρει σε πέρας μετά από λίγο στην Cribrutio Alchorani (1460-61) δεν προσθέτει τίποτε πια. Το πιο ουσιαστικό στοιχείο στο Κοράνιο είναι η ιδέα του μονοθεϊσμού: διακηρύσσει επομένως σε αραβική γλώσσα ακριβώς εκείνο που διακηρύσσει και η Βίβλος και στην ουσία, Χριστιανισμός και Ισλάμ είναι εντελώς ίδιες θρησκείες. Η όποια αντίθεση του Κορανίου με τη Βίβλο προέρχεται από τον Σατανά, ο οποίος είναι και ο εμπνευστής του Μωάμεθ. Αν παραμεριστεί αυτό, δεν μένουν ανάμεσα στη Βίβλο και στο Κοράνιο παρά επουσιώδεις διαφορές. Προς τι επομένως οι πόλεμοι μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων;

Ωστόσο, προς το τέλος της ζωής του, ο Κουζάνους βλέπει τα πιο δισεπίλυτα προβλήματα, όπως εκείνα την εποχή της Συνόδου της Βασιλείας, να ανακύπτουν ανάμεσα στους χριστιανούς: ο θάνατος βρίσκει αυτόν τον στοχαστή της Αρμονίας σε μια Ευρώπη γεμάτη αντιθέσεις.

Ένα μεγαλεπήβολο και ματαιόδοξο σχέδιο -που η Ιστορία ωστόσο ανέλαβε να σταματήσει- προηγείται λίγα χρόνια της πραγματείας De pace fidei (Περί Ειρήνης της Πίστεως): πρόκειται για την τόσο επιθυμητή επανένωση της ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας με την ελληνορθόδοξη, σε μία και μόνη Εκκλησία. Είναι ακριβώς τότε που το πεπρωμένο του Βυζαντίου έχει ήδη καθοριστεί, όταν το 1439 ο πάπας Ευγένιος Δ ' ανακηρύσσει με το σιγίλιο Laetentur Coeli (Οι ουρανοί αγάλλονται) την ενότητα των δύο Εκκλησιών. Η Ευρώπη μόλις που αντιλαμβάνεται αυτή την ενέργεια του πάπα. Στο Βυζάντιο, λαός και κλήρος διακηρύσσουν ότι προτιμούν να γίνουν «Τούρκοι» παρά να υποταχθούν στον ποντίφικα της Ρώμης.

Κι ανάμεσα σε όλα αυτά τα γεγονότα, το μόνο που είχε ευεργετι­κές συνέπειες συμβαίνει στην ιταλική χερσόνησο. Οι Βυζαντινοί λόγιοι που προσήλθαν για να διαπραγματευτούν με τη Ρώμη την ένωση των δύο Εκκλη­σιών, μετατρέπονται σε δασκάλους της γλώσσας τους, της ελληνικής. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν οι πρώτοι που δίδαξαν την ελληνική, υπήρξαν ό­μως από τους πρώτους που την ξαναθύμισαν στη Δύση μετά από αιώνες πραγματικής λήθης. Για το Βυζάντιο που ψυχορραγεί, το γεγονός αυτό πα­ραμένει η πιο πολύτιμη και μακράς διάρκειας κληρονομιά. Τότε, στα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα, ενεργοποιείται εκ νέου η γνώση της ελληνικής γλώσσας. Θα μπορούσε κανείς να δει μια ειρωνεία της Ιστορίας στο γεγονός ότι η Δύση οφείλει εμμέσως σε κάποιους βαρβάρους, τους Τούρκους, το γεγο­νός ότι μπόρεσε μετά από αιώνες να γνωρίσει τη γλώσσα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Είναι όμως πραγματικότητα: όταν ο Κουζάνους πεθαίνει, η κληρονομιά του Βυζαντίου αρχίζει να καρποφορεί.

Αμέθυστος