Συνέχεια από: Δευτέρα 4 Νοεμβρίου 2024
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
IV
Ο ΠΡΟΚΛΗΤΙΚΌΣ ΤΡΌΠΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΟΠΟΊΟ Ο ΠΛΆΤΩΝ ΥΠΕΡΑΣΠΊΖΕΤΑΙ ΤΗ ΓΡΑΦΉ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΆΖΕΤΑΙ ΩΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΌΣ ΔΆΣΚΑΛΟΣ ΤΗΣ ΤΈΧΝΗΣ ΤΗΣ ΓΡΑΦΉΣ
Οι κανόνες του ορθού τρόπου γραφής και λόγου και τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία ο Πλάτων συνέθετε τα γραπτά του που θεωρητικοποιούνται και υπερασπίζονται στον Φαίδρο
Ο Φαίδρος ως προγραμματικό μανιφέστο του Πλάτωνα ως «συγγραφέα» και ως «φιλοσόφου».
ΕΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΠΟΥ ΓΕΝΙΚΑ τίθεται λανθασμένα και επομένως επιλύεται λανθασμένα αφορά την ακριβή θέση του Πλάτωνα όσον αφορά τη γραφή: πρόκειται, στην πραγματικότητα, για μια σύνθετη και αμφίσημη θέση, δηλαδή για μια θέση με δύο όψεις. Στην πραγματικότητα, ο Πλάτων επικρίνει τη γραφή και τη θεωρεί σαφώς κατώτερη από τη διαλεκτική προφορικότητα, για τους λόγους που θα δούμε. Αλλά, ταυτόχρονα, όχι μόνο αποδέχεται τη γραφή, αλλά και την υπερασπίζεται και υποδεικνύει ποιοι είναι οι σωστοί κανόνες που πρέπει να ακολουθήσει κανείς για να γράψει με τέλειο τρόπο.
Επομένως, προτού εξετάσουμε λεπτομερώς την κριτική του Πλάτωνα στη γραφή και τους λόγους για τους οποίους η διαλεκτική προφορικότητα πρέπει να παραμείνει το απόλυτο μέσο για τη μετάδοση των ύψιστων μηνυμάτων του φιλοσόφου, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε λεπτομερώς τη θέση που παίρνει ο Πλάτωνας σε σχέση με την ίδια τη γραφή.
Ο διάλογος που αναδεικνύεται από αυτή την άποψη, ακόμη και ως ένα πραγματικό προγραμματικό μανιφέστο, είναι ο Φαίδρος, ένα έργο της πρώιμης γεροντικής ηλικίας, που συνέγραψε ο Πλάτων μεταξύ εξήντα και εξήντα πέντε ετών, δηλαδή περίπου μεταξύ 368 και 363 π.Χ.. Στο έργο αυτό παίρνει ξεκάθαρη θέση απέναντι σε εκείνους που παρουσιάζονταν ως δάσκαλοι τόσο της γραφής όσο και του λόγου, δηλαδή τους ρήτορες, με επικεφαλής τον Λυσία, ο οποίος θεωρούνταν από πολλούς «ο σπουδαιότερος συγγραφέας της εποχής»(Φαίδρος, 228 A). Και με έναν πραγματικά προκλητικό τρόπο, με εξαιρετική δραματουργική ικανότητα, ο Πλάτων αποδεικνύει ότι είναι υπεράνω αυτών των υποτιθέμενων δασκάλων, και μάλιστα ότι ο ίδιος είναι ο μεγαλύτερος συγγραφέας της εποχής τόσο στην πραγματικότητα όσο και δικαιωματικά.
Πώς όμως μας παρέχει ο Πλάτων την απόδειξη ότι στην πραγματικότητα είναι ανώτερος ακόμη και από εκείνον που, την εποχή εκείνη, θεωρούνταν ο σπουδαιότερος των συγγραφέων;
Μας παρέχει εύγλωττη απόδειξη γι' αυτό, στήνοντας έναν ρητορικό διαγωνισμό, όπως θα δούμε σύντομα: πρώτα βάζει τον Φαίδρο να διαβάσει τον λόγο που έγραψε ο Λυσίας και αμέσως μετά βάζει τον Σωκράτη να εκφωνήσει έναν πρώτο λόγο στον οποίο υποστηρίζεται η ίδια εσφαλμένη θέση με τον Λυσία, αλλά με ασύγκριτα πιο σωστή λογική δομή και μέθοδο. Τέλος, βάζει τον Σωκράτη να εκφωνήσει έναν δεύτερο λόγο που είναι τέλειος ως προς το περιεχόμενο και τη μορφή, φτάνοντας σε ύψη στην τέχνη της γραφής που είναι από τα υψηλότερα όλων των εποχών.
Και πώς μας δείχνει ο Πλάτων ότι είναι ανώτερος από τους δασκάλους της γραφής όχι μόνο στην πραγματικότητα αλλά και δικαιωματικά, δηλαδή και από θεωρητική άποψη;
Μας το αποδεικνύει αυτό, μετά από μια παρατεταμένη υπεράσπιση της τέχνης της γραφής, μέσω μιας λεπτομερούς θεωρητικής εξήγησης για το ποια πρέπει να είναι τα θεμέλια και οι κανόνες της γραφής και του λόγου, τονίζοντας ιδιαίτερα την ανεπάρκεια και την ακαταλληλότητα των κανόνων γραφής που παρουσίαζαν οι ρήτορες. Ειδικότερα, αποδεικνύει ότι η αληθινή τέχνη της γραφής μπορεί να θεμελιωθεί μόνο στην τέχνη της διαλεκτικής, και επομένως στη φιλοσοφία, και ότι, κατά συνέπεια, μόνο αυτός που είναι φιλόσοφος μπορεί να είναι αληθινός συγγραφέας.
Το αποκορύφωμα όμως του λόγου βρίσκεται στις τελευταίες σελίδες του Φαίδρου, όπου ο Πλάτωνας, αφού μας έδειξε μέσω του ρητορικού αγώνα ότι είναι ο μεγαλύτερος συγγραφέας της εποχής, και αφού μας εξήγησε ότι είναι τέτοιος επειδή κατέχει τη διαλεκτική τέχνη του φιλοσόφου, μας λέει ότι αυτός που εμπιστεύεται όλη του τη σκέψη στα γραπτά είναι «ποιητής», «νομοθέτης», «λογογράφος», αλλά δεν είναι φιλόσοφος. Στην πραγματικότητα, ο φιλόσοφος είναι τέτοιος μόνο αν δεν εμπιστεύεται στα γραπτά τα πράγματα που είναι «πολυτιμότερα» γι' αυτόν, και επιφυλάσσεται μόνο να τα επικοινωνήσει στη διάσταση της «διαλεκτικής προφορικότητας».
Με αυτό το καταληκτικό σημείο του Φαίδρου θα ασχοληθούμε στο επόμενο κεφάλαιο. Εδώ θα πρέπει να ασχοληθούμε με τον σύνθετο λόγο που κάνει ο Πλάτων για τη γραφή, πρώτα μέσω του ρητορικού αγώνος και στη συνέχεια μέσω της διατύπωσης των κανόνων της τέλειας γραφής, οι οποίοι εξηγούν, όπως θα δούμε, και τη δομή και την άρθρωση όλων των γραπτών του.
Ο ρητορικός αγώνας που μας παρουσιάζεται στον Φαίδρο μια καλοκαιρινή μέρα, κάτω από τον «πλάτανο» κατά μήκος του ποταμού Ιλισού
Ήδη η επιλογή του δευτεραγωνιστή είναι πολύ εύγλωττη: ο Φαίδρος είναι ένας άνθρωπος των γραμμάτων (ένας λογοτέχνης), που έχει μεγάλη αγάπη για τα βιβλία και απεριόριστη εμπιστοσύνη σε αυτά· και στη ρητορική θέτει τον κύριο στόχο της ζωής του. Στην ερώτηση του Σωκράτη, αν θεωρεί σκόπιμο να συμμετάσχει σε μια συζήτηση, για το πώς να γράφουμε σωστά τους λόγους, απαντά:
“Και ρωτάς αν πρέπει να το κάνουμε αυτό; Και για ποιο λόγο θα ζούσε κανείς, αν όχι για τέτοιες απολαύσεις; Σίγουρα όχι για ηδονές για τις οποίες πρέπει πρώτα να υποφέρει κανείς, διαφορετικά δεν βιώνει την απόλαυση, όπως συμβαίνει με τις περισσότερες σωματικές ηδονές, οι οποίες γι' αυτό το λόγο, δικαιολογημένα, έχουν ονομαστεί δουλικές” (Φαίδρος, 258 e).
Και για να ολοκληρώσει τα χαρακτηριστικά της εικόνας του χαρακτήρα, ο Πλάτων βάζει τον Σωκράτη να πει:
“Φαντάζομαι ότι από τους λόγους που έχουν γίνει κατά τη διάρκεια των ημερών της ζωής σου, κανείς δεν έχει βγάλει περισσότερους από σένα, είτε επειδή τους έβγαλες εσύ ο ίδιος, είτε επειδή υποχρέωσες με κάποιο τρόπο άλλους να τους βγάλουν. Με εξαίρεση τον Σιμμία της Θήβας, κερδίζεις τους άλλους κατά πολύ” (Φαίδρος, 242 α-b)
Το σκηνικό, επίσης, δεν είναι μόνο εξαιρετικής ομορφιάς, αλλά είναι και το μοναδικό αυτού του είδους σε όλο το έργο του Πλάτωνα:
“Μα την Ήρα! Τι όμορφο μέρος για να σταματήσουμε! Αυτός ο πλάτανος είναι πολύ φυλλώδης και ψηλός· το αγνό δέντρο είναι ψηλό και η σκιά του όμορφη· και, σε πλήρη άνθηση όπως είναι, κάνει τον τόπο εξαιρετικά ευωδιαστό. Και στη συνέχεια, κάτω από τον πλάτανο τρέχει μια πολύ όμορφη πηγή, με πολύ δροσερό νερό, όπως μπορεί κανείς να αισθανθεί με τα πόδια του. Από τις κόρες και τα αγάλματα, μοιάζει με τόπο ιερό αφιερωμένο σε κάποιες νύμφες και τον Αχελώο. Κι αν θέλετε κι άλλο, νιώστε πόσο ευχάριστη και γλυκιά είναι η αύρα του τόπου. Ένα απαλό καλοκαιρινό μουρμουρητό απαντά στη χορωδία των τζιτζικιών. Αλλά το πιο ευχάριστο απ' όλα είναι αυτό το γρασίδι, το οποίο, τοποθετημένο σε μια ήπια κλίση, μοιάζει να έχει φυτρώσει για να ξαπλώνει κανείς, ώστε να μπορεί να ξεκουράζει τέλεια το κεφάλι του” (Φαίδρος, 230 b-c).
Πρόσφατες αρχαιολογικές έρευνες δείχνουν ότι η περιγραφή αυτή μπορεί να αντιστοιχεί σε ένα συγκεκριμένο μέρος κατά μήκος του Ιλισού, όπου υπήρχαν προφανώς αγάλματα των θεών που αναφέρονται στον Φαίδρο. Όμως, όπως είχαν ήδη σκεφτεί οι αρχαίοι, υπάρχει σημαντική αντιστοιχία μεταξύ της περιγραφής αυτού του τόπου και των κήπων της Ακαδημίας, όπου ο Πλάτων έδινε τις διαλέξεις του. Ο ποιητής Εύπολις περιέγραψε αυτούς τους κήπους της Ακαδημίας ως «σκιερούς δρόμους του θεού Εκάδημου». Και ο Τίμων ο Φλιάσιος παρουσίαζε τον Πλάτωνα ως «ρήτορα γλυκών λόγων». Μάλιστα, αναφερόταν ακριβώς στα τζιτζίκια, όπως προκύπτει από το απόσπασμα που διαβάζουμε παρακάτω.
Προσέξτε όμως την αντιστοιχία του «δέντρου του Ακάδημου» με τον «πλάτανο» του δικού μας αποσπάσματος. Εδώ και πολύ καιρό πιστεύεται ότι το «Πλάτανος» είναι μια ακριβής αναφορά που ο Πλάτων κάνει μεταφορικά στον εαυτό του, παίζοντας με το σχήμα των λέξεων: ο ήχος της φωνής «Πλάτανος» θυμίζει πολύ καλά, με παρονομασία, το «Πλάτωνα» (απλώς αντιστρέψτε τα τρία τελευταία γράμματα του «Πλάτωνα»).
Επιπλέον, πρέπει να θυμόμαστε ότι το Πλάτων ήταν ένα παρατσούκλι που δημιουργήθηκε από τον γυμναστή του και στη συνέχεια έγινε αποδεκτό από όλους (το όνομα που δόθηκε κατά τη γέννηση του φιλοσόφου μας ήταν Αριστοκλής) {Διογένης Λαέρτιος, Βίοι των φιλοσόφων, III 4}. Το «Πλάτων» σήμαινε ο «πλατύς» (στα ελληνικά, η λέξη “πλάτος” σήμαινε πλατύς και το επίθετο πλατύς σήμαινε ευρύς) και αναφερόταν μεταφορικά στο πλάτος της πλάτης και της φιγούρας του.
Και ο Τίμων, με το καυστικό του ύφος, χρησιμοποιεί το όνομα ενός μεγάλου πλατιού ψαριού (πλατύστακος), για να υπενθυμίσει, με τον επιτονισμό (λόγω της ηχητικής ομοιότητας), το όνομα του Πλάτωνα στον υπερθετικό. Υπάρχει όμως και μια παραλλαγή, που χρονολογείται από τον Ησύχιο της Μιλήτου, ακόμη και με το «πλατύστατος», δηλαδή τον υπερθετικό του «πλατύς». Αποδεχόμενοι αυτό το μάθημα, το κείμενο μπορεί να μεταφραστεί ως εξής:
Για όλους ήταν ο Πλατύστατος (ο πλέον πλατύς) οδηγός, αλλά και ομιλητής γλυκών λόγων, όμοιος με τα τζιτζίκια, τα οποία, στέκοντας πάνω στο δέντρο του Ακάδημου, εκπέμπουν ήχο μελωδικής φωνής (Τίμων, απ. 30 Diels).
Σημειώστε πώς το απόσπασμα από τον Φαίδρο που διαβάσαμε παραπάνω μιλάει για τον «πολύ φυλλώδη και ψηλό πλάτανο», που προηγουμένως αναφερόταν ως «πολύ ψηλός πλάτανος» (Φαίδρος, 229 α). Και πώς ο Φαίδρος, προκειμένου να εξαναγκάσει τον Σωκράτη να ανταγωνιστεί τον Λυσία στην εκφώνηση λόγων, συμπεριλαμβάνει τον πλάτανο ανάμεσα στους τοπικούς θεούς και απειλεί τον Σωκράτη, ορκιζόμενος στον θεό «πλάτανο», να μην τον αφήσει να ακούσει ποτέ ξανά λόγο στο μέλλον, αν αποφασίσει να αποσυρθεί από τον διαγωνισμό (Φαίδρος, 236 D). Όπως θα δούμε, ο Λυσίας θα συντριβεί στη σκιά του «Πλάτανου», δηλαδή θα ηττηθεί ηχηρά από τον Πλάτωνα ακριβώς στην τέχνη της γραφής. Πρόκειται για μια εξαιρετική «σκηνική ανατροπή» (colpo di teatro), η οποία πραγματοποιείται με εκείνη την αχαλίνωτη ειρωνεία που ανέφερα, εκφρασμένη με μεγάλη καλλιτεχνική δεξιοτεχνία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου