Δοκίμιο περί του ανθρώπου
Μία εισαγωγή στην φιλοσοφία της ανθρώπινης κουλτούρας.
Κεφ 10. Η ΙΣΤΟΡΙΑ
Λόγω των τόσων και τόσο διαφορετικών ορισμών τής ανθρωπίνης φύσεως που προτάθηκαν στην διάρκεια της ιστορίας της φιλοσοφίας, πολύ συχνά μερικοί φιλόσοφοι μοντέρνοι έφτασαν στο σημείο να συμπεράνουν πως κατα κάποιον τρόπο, το ίδιο το πρόβλημα που αφορά στην ανθρώπινη φύση έχει τεθεί τελικώς άσχημα και αντιφατικά. Στον σύγχρονο κόσμο, λέει ο Ortega Y Gasset, γινόμαστε μάρτυρες της παρακμής και του τέλους της κλασσικής Ελληνικής θεωρίας του Είναι, σε αντιστοιχία επίσης με την κλασσική θεωρία του ανθρώπου.
«Η Φύση είναι ένα πράγμα, ένα μεγάλο πράγμα, αποτελούμενο από πολλά άλλα μικρότερα πράγματα. Όμως όποιες κι αν είναι οι διαφορές τους, τα πράγματα έχουν ένα κοινό βασικό χαρακτηριστικό, δηλ. το καθαρό γεγονός πως είναι, πως έχουν ένα Είναι. Αυτό δεν σημαίνει μόνον πως υπάρχουν, πως υπάρχουν απέναντί μας, αλλά επίσης πως διαθέτουν μία δική τους δομή ή συγκρότηση, σαν κάτι δεδομένο και σταθερό. Θα μπορούσαμε να εκλάβουμε με μία άλλη σημασία τον όρο «Φύσις» και τότε το έργο της Φυσικής Επιστήμης θα είναι να συγκεντρώσει την αναλλοίωτη Φύση των πραγμάτων, η οποία υπάρχει κάτω από τις φαινομενικές τους φανερώσεις. Σήμερα γνωρίζουμε πως παρά τα θαύματά της —στα οποία κατ’ αρχάς δεν μπορούμε να θέσουμε ένα όριο— η φυσική επιστήμη πρέπει να σταματήσει μπροστά σε κείνη την παράξενη πραγματικότητα που είναι η ανθρώπινη ζωή. Γιατί; Εάν όλα τα πράγματα αποκάλυψαν μεγάλο μέρος των μυστικών τους στην φυσική επιστήμη, γιατί μόνον η ανθρώπινη ζωή αντέχει με τόσο πείσμα; Η εξήγηση πρέπει να ερευνηθεί σε βάθος, φτάνοντας μέχρι τις ρίζες του θέματος. Ίσως να πρόκειται απλώς και μόνον περί αυτού: διότι ο άνθρωπος δέν είναι ένα πράγμα, πως είναι λανθασμένο να ομιλούμε για μία ανθρώπινη φύση, διότι ο άνθρωπος δέν έχει μία Φύση..... Η ανθρώπινη ζωή.... δεν είναι ένα πράγμα, δεν έχει μία φύση, και έτσι πρέπει να αποφασίσουμε να την σκεπτόμαστε με όρους, κατηγορίες και έννοιες ριζικώς διαφορετικές από εκείνες που μας χρειάζονται για να φωτίσουμε τα φαινόμενα της ύλης».
Μέχρι σήμερα η λογική μας υπήρξε μία λογική του όντος, του Είναι, βασισμένη πάνω στις βασικές έννοιες της Ελεατικής σκέψης. Όμως μ’ αυτές τις έννοιες δεν μπορούμε να ελπίζουμε να κατανοήσουμε αυτό που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο. Η ελεατική σκέψη υπήρξε μία ριζική διανοητικοποίηση της ανθρώπινης ζωής. Είναι καιρός -πάντα κατά τον Ortega Y Gasset- να σπάσουμε τον κύκλο. «Θέλοντας να μιλήσουμε για το Είναι του ανθρώπου πρέπει λοιπόν να βρούμε μία έννοια του Είναι, ανεξάρτητη από τον Ελεατισμό! Είναι καιρός να συλλέξουμε τον πλούσιο καρπό του σπόρου που φύτεψε ο Ηράκλειτος» διότι, αφού πετύχαμε την ανοσία μας από την διανοητικοποίηση, πρέπει να ελευθερωθούμε από την Φύση. « Ο άνθρωπος δεν έχει μία φύση, αυτό που έχει είναι ...μία ιστορία» (Ortega Y Gasset, Η ιστορία σαν σύστημα).
Η διαμάχη ανάμεσα στο Είναι και στο Γίγνεσθαι, στην οποία ο Πλάτων στον Τίμαιο είχε εντοπίσει το θεμελιώδες θέμα της φιλοσοφικής σκέψης των Ελλήνων, δεν λύνεται όμως παρ' όλα αυτά, περνώντας απλώς από τον κόσμο της φύσεως στον κόσμο της Ιστορίας. Μετά την κριτική του καθαρού λόγου του Κάντ, κατανοούμε πλέον τον δυαλισμό ανάμεσα στο Είναι και στο Γίγνεσθαι με τους όρους της λογικής παρά της μεταφυσικής. Δεν μιλάμε πλέον για έναν κόσμο απολύτου αλλαγής αντίθετο σ’ έναν κόσμο απολύτου Είναι. Δεν υπολογίζουμε την ουσία και την αλλαγή σαν διαφορετικές κυριαρχίες της πραγματικότητος αλλά σαν κατηγορίες, σαν συνθήκες και προυποθέσεις της εμπειρικής γνώσεως. Αυτές οι κατηγορίες έχουν έναν καθολικό χαρακτήρα και δεν αξίζουν μόνον ως συγκεκριμένα αντικείμενα της γνώσεως. Δεν μπορούμε έτσι να περιμένουμε να τις βρούμε σε όλες τις μορφές της ανθρώπινης εμπειρίες. Και πραγματικά, ο ίδιος ο κόσμος της Ιστορίας δεν μπορεί να γίνει κατανοητός και να ερμηνευθεί με όρους καθαρής αλλαγής. Υπάρχει σ' αυτόν και ένα ουσιαστικό στοιχείο, ένα στοιχείο του «Είναι», παρότι δεν γίνεται κατανοητό με τον ίδιο τρόπο τού Είναι της φυσικής πραγματικότητος, που χωρίς αυτό το στοιχείο θα ήταν πολύ δύσκολο να μιλήσουμε για την ιστορία σαν σύστημα. Εάν το σύστημα προϋποθέτει πάντοτε, εάν όχι μία πραγματικότητα που παραμένει πάντοτε ίδια στον εαυτό της, τουλάχιστον μία αναλλοίωτη δομή. Στην πραγματικότητα, αυτή η ταυτότητα δομής-μορφής και όχι ύλης-φανερώθηκε πάντοτε από τους μεγάλους ιστορικούς. Διαβεβαίωσαν πάντοτε πως ο άνθρωπος έχει μία ιστορία, επειδή έχει μία φύση. Αυτή ήταν η ιδέα των ιστορικών της αναγεννήσεως, όπως π.χ. του Μακιαβέλλι, και μάλιστα πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί ισχυρίσθηκαν την ίδια ακριβώς ιδέα. Πίσω από την χρονική ροή και τον πολυμορφισμό της ανθρώπινης ζωής έλπισαν πάντοτε να ανακαλύψουν τις «σταθερές» της ανθρωπίνης φύσεως. Στις σκέψεις του πάνω στην καθολική ιστορία, ο Jacob Burckhardt έδειξε σαν υποχρέωση και καθήκον τού ιστορικού την προσπάθεια να επισημάνει τα σταθερά στοιχεία, τα οποία είναι τυπικά και επαναλαμβανόμενα όλων όσων συμβαίνουν στον χρόνο, διότι μόνον αυτά τα στοιχεία μπορούν να βρούν μία ανταπόκριση στην σκέψη μας και στην αίσθησή μας.
Αυτό που ονομάζεται «ιστορική συνείδηση» είναι ένα τελευταίο προϊόν του πολιτισμού. Δεν μπορούμε να την βρούμε πριν από την εποχή των μεγάλων Ελλήνων ιστορικών, και μάλιστα οι ίδιοι οι Έλληνες στοχαστές δεν κατόρθωσαν να πετύχουν μία ανάλυση της ιδιαίτερης μορφής της ιστορικής σκέψης. Παραδείγματα τέτοιων αναλύσεων εμφανίζονταν μόνον κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα. Η έννοια της ιστορίας δεν ορίστηκε τελειωτικώς παρά στα έργα του Vico και του Herder. Όταν ο άνθρωπος συνέλαβε για πρώτη φορά το πρόβλημα του χρόνου και δέν έμεινε καρθοριζόμενος από τον στενό κύκλο των επιθυμιών του και των άμεσων αναγκών του, όταν άρχισε να ερευνά την καταγωγή των πραγμάτων, μία τέτοια καταγωγή τού παρουσιάστηκε με όρους μυθικούς και όχι ιστορικούς. Για να κατανοήσει τον κόσμο, τόσο τον φυσικό όσο και τον κοινωνικό, τον ανέφερε σε ένα μυθικό παρελθόν. Στον μύθο λοιπόν έχουμε τις πρώτες προσπάθειες να καθορίσουμε μία χρονολογική τάξη των πραγμάτων και των γεγονότων, να σχεδιάσουμε μία κοσμολογία και μία γενεαλογία των θεών και των ανθρώπων. Αλλά αυτή η κοσμολογία και η γενεαλογία δεν απαιτούσαν ιστορικές καθ’ εαυτές διαφοροποιήσεις. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον ήταν ακόμη συνδυασμένα, δεμένα μεταξύ τους, και σχημάτιζαν μίαν ενότητα, ένα αδιαφοροποίητο όλον, ο μυθικός χρόνος δεν έχει μία συγκεκριμένη δομή, είναι ακόμη ένας αιώνιος χρόνος. Από την άποχη της μυθικής συνειδήσεως, το παρελθόν δεν πέρασε ποτέ, υπάρχει πάντοτε, εδώ και τώρα. Όταν ο άνθρωπος άρχισε να λύνει τον κόμπο της μυθικής φαντασίας, αισθάνθηκε να μεταφέρεται σ’ έναν καινούργιο κόσμο, άρχισε να σχηματίζει μία καινούργια ιδέα της αλήθειας.
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου