Τρίτη 17 Ιουνίου 2025

SUMPHILOSOPHEIN 8

Συνέχεια από: Δευτέρα 9 Ιουνίου 2025

SUMPHILOSOPHEIN 8
H ζωή στην Ακαδημία του Πλάτωνος.

Του Enrico Berti.
Tα πράγματα όπως φαίνονται


Ο Ήλιος, η Σελήνη και τα άστρα


Ο Πλάτων
– όπως λέει ο Σωσιγένης έθεσε σε εκείνους που ασχολήθηκαν με αυτά τα πράγματα το εξής ερώτημα:  ποιες κινήσεις θα μπορούσαν να υιοθετηθούν ως υποθέσεις (hypotheticein) ώστε να «σωθούν» τα φαινόμενα (diàsôzê ta [...] phainomena) σχετικά με τις κινήσεις των πλανητών;

Ένας μεγάλος επιστήμονας και ιστορικός της επιστήμης, ο Pierre Duhem, διέκρινε με εξαιρετική καθαρότητα σε αυτό το ερώτημα τον σκοπό της αστρονομίας, και γενικότερα της επιστημονικής θεωρίας:  να διατυπώνει υποθέσεις που να εξηγούν με τον πιο απλό δυνατό τρόπο τα φαινόμενα, δηλαδή τα εμπειρικά δεδομένα, που είναι περίπλοκα από τη φύση τους.

Μέσα σε αυτό το πνεύμα, καταβλήθηκε προσπάθεια να υποτεθούν κυκλικές και ομοιόμορφες κινήσεις, ικανές μέσω της σωστής συνδυαστικής τους να εξηγήσουν την κίνηση των άστρων. Όταν οι υποθετικές κατασκευές τέτοιου τύπου απέδιδαν σε κάθε πλανήτη μια πορεία συμβατή με τις παρατηρήσεις, ο σκοπός της θεωρίας είχε επιτευχθεί: δηλαδή να «σωθούν τα φαινόμενα» (phainomena, με την έννοια της λέξης: «τα πράγματα όπως φαίνονται»).

Η αναφορά αυτή προέρχεται – όπως και ο συγγραφέας της, ο Σιμπλίκιος, σημειώνει – από ένα έργο του Σωσιγένη, Έλληνα αστρονόμου του 2ου αιώνα μ.Χ., ο οποίος υπήρξε δάσκαλος του Αλεξάνδρου του Αφροδισιέως. Ο Σωσιγένης το είχε αντλήσει από την «Ιστορία της Αστρονομίας» του Εύδημου του Ροδίου, μαθητή του Αριστοτέλη, ο οποίος πιθανότατα μετέφερε αυτόν τον λόγο απευθείας από τον ίδιο τον Πλάτωνα.

Κανείς ποτέ δεν αμφισβήτησε τη γνησιότητά του, διότι από τη μία πλευρά είναι έκφραση της σκέψης του Πλάτωνα, όπως προκύπτει από τους διαλόγους του, και από την άλλη ανταποκρίνεται πλήρως σε ό,τι όλες οι αρχαίες μαρτυρίες αναφέρουν σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας της Πλατωνικής Ακαδημίας.

Αυτό βρίσκεται στη βάση των πρώτων μεγάλων αστρονομικών θεωριών που αναπτύχθηκαν στην αρχαία Ελλάδα, οι οποίες γεννήθηκαν όλες για να απαντήσουν στο ερώτημα του Πλάτωνα.

Πρόσφατα, ένας διάσημος μελετητής του Πλάτωνα και της Ακαδημίας, ο Konrad Gaiser, κατάφερε να ανασυνθέσει τη σκηνή στην οποία ο Πλάτων έθεσε το εν λόγω πρόβλημα στους μαθητές και συνεργάτες του. Έχουμε ήδη κάνει αναφορά στο μωσαϊκό που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης, στο οποίο απεικονίζεται, πιθανώς, η σχολή του Πλάτωνα (βλ. εικ. 1)


Για πολύ καιρό αυτή η σκηνή θεωρήθηκε απεικόνιση των Επτά Σοφών, αλλά ο Gaiser, με οξεία διαίσθηση και στιβαρά επιχειρήματα που έπεισαν πολλούς ερευνητές, υποστήριξε και απέδειξε ότι δεν απεικονίζεται γενικά η Ακαδημία, αλλά συγκεκριμένα η στιγμή κατά την οποία ο Πλάτων θέτει στους μαθητές του το πρόβλημα της «σωτηρίας των φαινομένων» των κινήσεων των πλανητών.

Η σκηνή της συζήτησης που βλέπουμε στο μωσαϊκό, φαίνεται να αναπαριστά το ίδιο το αστρονομικό πρόβλημα: ο Πλάτων κοιτάζει προς τον ουρανό ενώ στα αριστερά του στέκεται η σφαίρα των άστρων, μπροστά του οι μαθητές και πίσω του μια βιβλιοθήκη.

Ο Gaiser
κατάφερε να ταυτοποιήσει, με πιθανή ακρίβεια, τους κύριους χαρακτήρες της σκηνής.

Στο κέντρο του μωσαϊκού, καθισμένος στην έδρα, με το δέντρο πίσω του (μια ελιά;) και ένα ραβδί στο χέρι – σαν να δίδασκε –, βρίσκεται ο Πλάτων. Στα δεξιά του (για τον θεατή – στα αριστερά) στέκεται όρθιος μια επιβλητική φιγούρα με πολυτελή μανδύα, τιάρα και γυαλιστερό ιμάτιο· πρόκειται, κατά τον Διογένη Λαέρτιο, για τον Ηρακλείδη τον Ποντικό, τον αγαπημένο μαθητή του Πλάτωνα, που συνήθιζε να φορά μεταξωτά και είχε έναν υπηρέτη που του κρατούσε έναν καθρέφτη και μια χτένα, αποκαλώντας τον “Πομπικό”.

Ο Ηρακλείδης, όπως θα δούμε, παρείχε μία από τις πρώτες υποθέσεις ικανές να «σώσουν τα φαινόμενα» των πλανητών.

Ο δεύτερος χαρακτήρας, καθισμένος στα δεξιά του Πλάτωνα, αλλά στραμμένος προς τον Ηρακλείδη, τον οποίο και αγγίζει στον ώμο σαν να τον προστατεύει, είναι σχεδόν βέβαιο ότι είναι ο Σπεύσιππος· αυτός ήταν πράγματι ο προκαθορισμένος διάδοχος του Πλάτωνα και, πάντα σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο, είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη μόρφωση του Ηρακλείδη, πιθανόν διδάσκοντάς του τη σημασία των μαθηματικών.

Στα αριστερά του Πλάτωνα, όρθιος και λίγο πιο πίσω σε σχέση με τους άλλους, υπάρχει ένα πρόσωπο που ο Gaiser προτείνει να ταυτιστεί με τον γεωγράφο Ερατοσθένη και ο Jean Lasserre αντίθετα με τον πυθαγόρειο Εύφαντο, αλλά αυτοί είναι και οι δύο ξένοι προς την Ακαδημία.
Για αυτό προτείνω να πρόκειται για τον Φίλιππο της Οπούντας, "γραμματέα" του Πλάτωνα, συντάκτη των Νόμων και εκείνου του παραρτήματος των Νόμων που είναι οι Επινομίδες (δηλαδή «μετά τους νόμους»), έργο που, όπως θα δούμε, επαινούσε ιδιαίτερα τα μαθηματικά και ειδικότερα την αστρονομία. Μερικοί ταυτίζουν αυτόν τον τελευταίο με μια μορφή που όλοι οι σύγχρονοι μελετητές συμφωνούν ότι είναι ο Εύδοξος ο Κνίδιος, ο σπουδαίος μαθηματικός και αστρονόμος, ο οποίος, σύμφωνα με όλους, κατόρθωσε να επιλύσει το πρόβλημα που έθεσε ο Πλάτωνας με τη διάσημη θεωρία των ομόκεντρων σφαιρών. Αυτός είναι καθιστός και κρατάει το πηγούνι του με το χέρι, σε στάση συλλογισμού, σαν να σκέφτεται τη λύση του προβλήματος.

Στα αριστερά του Εύδοξου, και μετά τον προτελευταίο στα δεξιά, υπάρχει άλλο ένα πρόσωπο, επίσης καθιστό, το οποίο ο Gaiser προτείνει να ταυτιστεί με τον Σενέκαρη για την εξέχουσα θέση που είχε στη σχολή μετά τον Σπεύσιππο. Αυτός υψώνει το δεξί του χέρι, σε μια έκφραση θαυμασμού ή τρόμου για τη δυσκολία του εγχειρήματος που πρότεινε ο Πλάτωνας. Τέλος, στο άκρο δεξιά του μωσαϊκού (αλλά στα αριστερά του Πλάτωνα, όπως κοιτάζει κανείς τον Ραφαήλ), βρίσκεται ο Αριστοτέλης. Σχετικά με την ταυτοποίησή του όλοι συμφωνούν: έχει την όψη ενός νέου, κάθεται στο ίδιο ύψος με εκείνον που είναι μπροστά του, κρατάει έναν πάπυρο, σύμβολο της ανάγνωσης. Επιπλέον, στηρίζεται ελαφρά στο αριστερό του πόδι, και, γυρισμένος λίγο προς τα έξω από αυτή την παράταξη, φαίνεται να παρατηρεί την ομάδα με κάποια απόσταση.

Ορισμένοι μελετητές πιστεύουν ότι η συζήτηση που προκάλεσε ο Πλάτων σχετικά με τις κινήσεις των πλανητών υπήρξε αντικείμενο διαλόγου, γραμμένου από τον Ηρακλείδη τον Ποντικό, επειδή αυτός, σύμφωνα με μια μαρτυρία του Σιμπλίκιου που ανάγεται στον μαθηματικό Γέμινο, φέρεται να είπε ότι «κάποιος, που προστέθηκε» (parelthōn tis), είχε προτείνει μία από τις υποθετικές λύσεις (αυτήν που υιοθέτησε ο ίδιος ο Ηρακλείδης). Κατά την άποψή μου, δεν υπάρχει ανάγκη για αυτή την υπόθεση. Από διάφορες πηγές, όπως είδαμε, προκύπτει ότι ο Πλάτων συνήθιζε να θέτει προβλήματα στους μαθητές και στους φίλους του, και ότι εκείνοι έδιναν ζωή, μαζί με αυτόν, σε δικές τους συζητήσεις, από τις οποίες μπορούσε να απομείνει ίχνος σε διάφορα είδη εγγράφων (διάλογοι, αναφορές, σημειώσεις). Ας δούμε τώρα ποιες ήταν οι θέσεις των διαφόρων προσώπων σε αυτή τη συζήτηση, ξεκινώντας από εκείνη του Πλάτωνα.

2. Πλάτων: Το σύμπαν με τις δύο σφαίρες

Στο έργο του που ίσως είναι και το καλύτερό του, Η κοπερνίκεια επανάσταση. Η πλανητική αστρονομία στην εξέλιξη της δυτικής σκέψης, ο Τόμας Κουν υπέδειξε στο πρότυπο του «σύμπαντος με δύο σφαίρες» την πρώτη πραγματικά επιστημονική αστρονομική θεωρία, ικανή να επιλύει προβλήματα όπως η φαινόμενη κίνηση του Ήλιου την ημέρα και των άστρων τη νύχτα. Όπως είναι εμφανές από τον Ήλιο την ημέρα και τα άστρα τη νύχτα, μετά τη φάση του θετικισμού του 19ου αιώνα και της ιστοριογραφίας που εμπνεύστηκε από αυτόν (και που διατηρήθηκε σε έναν ορισμένο βαθμό και στον 20ό αιώνα), κατέστη σαφές ότι η επιστήμη έχει μια ιστορία, ότι δεν είναι φτιαγμένη από σταδιακή συσσώρευση αληθειών και συνεπακόλουθη εξάλειψη σφαλμάτων, αλλά αποτελείται από θεωρίες ικανές να επιλύουν λίγο-πολύ καλά τα διάφορα προβλήματα, δηλαδή να εξηγούν λίγο-πολύ καλά τα φαινόμενα. Σε αυτή τη συνειδητοποίηση συνέβαλαν οι μεγαλύτεροι επιστήμονες-φιλόσοφοι του 20ού αιώνα, από τον Μπασελάρ μέχρι τον Πόππερ και φυσικά τον Κουν. Ο τελευταίος, σε άλλο έργο του, περί «επιστημονικών επαναστάσεων», έδειξε ότι η επιστήμη εξελίσσεται άλλοτε μέσω συνέχειας και άλλοτε μέσω αληθινών επαναστάσεων, δηλαδή μεταβολών «παραδείγματος», αλλά ότι το εκάστοτε προηγούμενο παράδειγμα ήταν επιστήμη εξίσου με το επόμενο. Η αρχαία θεωρία του σύμπαντος με τις δύο σφαίρες είναι, επομένως, μια επιστημονική θεωρία – πιθανότατα η πρώτη πραγματική επιστημονική θεωρία στον τομέα της αστρονομίας.

Όπως παρατηρεί ο Κουν, η αυθόρμητη εξήγηση για το γεγονός ότι τα πλοία που φτάνουν στον ορίζοντα πρώτα δείχνουν την κορυφή των ιστίων και έπειτα (λίγο λίγο) ολόκληρη την καρίνα, ή για το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια των σεληνιακών εκλείψεων η Γη προβάλλει πάνω στη Σελήνη μια σκιά ημικυκλική ή κυκλική, είναι να φανταστούμε ότι η Γη έχει σφαιρικό σχήμα. Επίσης, η πιο φυσική εξήγηση για την κίνηση που φαίνεται να κάνουν τα αστέρια κατά τη διάρκεια της νύχτας – τα οποία μοιάζουν να διαγράφουν ένα τόξο, διατηρώντας πάντα την ίδια μεταξύ τους απόσταση (κάτι που σήμερα κανείς δεν προσέχει πλέον, αλλά οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν τρόπους να περάσουν τη βραδιά ή τη νύχτα, και γι’ αυτό κοίταζαν τ’ άστρα) – είναι να φανταστούμε ότι είναι στερεωμένα σε μια σφαίρα, τον ουράνιο «θόλο», ο οποίος περιστρέφεται γύρω από έναν πόλο και, στο δυτικό ημισφαίριο, αυτός ο πόλος είναι ο Πολικός Αστέρας, που φαίνεται να μένει ακίνητος. Έτσι γεννιέται, στην αρχαία Ελλάδα, το μοντέλο του «σύμπαντος με δύο σφαίρες»: μία μεγαλύτερη, εξωτερική, και μία μικρότερη, στο κέντρο της πρώτης. Η Γη θα ήταν η εσωτερική σφαίρα, που μένει ακίνητη, και ο ουρανός, ο αποκαλούμενος ουρανός των απλανών αστέρων, θα ήταν η εξωτερική σφαίρα, η οποία θα περιστρεφόταν γύρω από τη Γη. Αυτό το μοντέλο εξηγεί επαρκώς – τουλάχιστον με μια πρώτη ματιά – την φαινομενική νυχτερινή κίνηση των άστρων.

Ωστόσο, υπάρχει μια ακόμη πιο προφανής για την ανθρώπινη παρατήρηση κίνηση, και είναι η φαινόμενη κίνηση που εκτελεί ο Ήλιος κάθε μέρα, από τη στιγμή που «ανατέλλει», δηλαδή στην αυγή, μέχρι που «δύει», δηλαδή στο ηλιοβασίλεμα. Εφόσον ο Ήλιος φαίνεται να περιγράφει ένα ημικύκλιο, παρόμοιο με αυτό που περιγράφηκε για τα άστρα τη νύχτα, η πιο απλή εξήγηση αυτής της κίνησης είναι να δεχτούμε ότι και ο Ήλιος μεταφέρεται από τον ουράνιο θόλο γύρω από τη Γη για να φωτίζει το ένα ή το άλλο ημισφαίριο της τελευταίας, εναλλάσσοντας τον ρόλο του με τα άστρα. Ο Ήλιος κατά τη διάρκεια της ημέρας και τα άστρα κατά τη διάρκεια της νύχτας θα μεταφέρονταν έτσι, για να το πούμε με απλοποιημένο τρόπο, από την ίδια σφαίρα, δηλαδή θα συμμετείχαν στην ίδια κίνηση.

Όμως τα πράγματα περιπλέκονται όταν παρατηρεί κανείς ότι ο Ήλιος δεν ανατέλλει πάντα από το ίδιο σημείο του ορίζοντα και δεν δύει πάντα στο ίδιο σημείο, αλλά μετακινείται κάθε πρωί και κάθε βράδυ· επιπλέον, δεν διαγράφει πάντοτε το ίδιο τόξο, αλλά κατά το καλοκαίρι διαγράφει ένα πιο μεγάλο τόξο σε σχέση με τον ορίζοντα, ενώ τον χειμώνα ένα πιο μικρό. Τέλος, η μέρα και η νύχτα, δηλαδή η περίοδος του φωτός και η περίοδος του σκότους που εναλλάσσονται μεταξύ τους, δεν έχουν πάντοτε την ίδια διάρκεια, αλλά η μέρα διαρκεί περισσότερο το καλοκαίρι και λιγότερο τον χειμώνα, και το αντίθετο συμβαίνει με τη νύχτα.

Στις ενδιάμεσες εποχές, την άνοιξη και το φθινόπωρο, παρατηρούνται φαινόμενα που κινούνται σταδιακά από το ένα άκρο στο άλλο. Όλα αυτά τα δεδομένα εξηγήθηκαν από τους αρχαίους Έλληνες με την υπόθεση ότι ο Ήλιος, εκτός από το ότι υπόκειται στην ημερήσια κίνηση του ουρανού των απλανών άστρων, υπόκειται επίσης και σε μια δεύτερη κίνηση, πολύ πιο αργή και διάρκειας ενός έτους, η οποία θα εκτελούνταν κατά μήκος ενός κύκλου λοξού ως προς τον ισημερινό της Γης (κύκλος που ονομάστηκε «εκλειπτική») και η οποία θα έκανε τον Ήλιο να φωτίζει και να θερμαίνει, για ορισμένο διάστημα, το βόρειο ημισφαίριο της Γης και σε άλλες περιόδους το νότιο ημισφαίριο. Έτσι θα εξηγούνταν η διαφορετική διάρκεια της ημέρας και της νύχτας και η εναλλαγή των εποχών.

Μια παρόμοια εξήγηση μπορούσε να δοθεί για την κίνηση της Σελήνης, υποθέτοντας ότι και αυτή πρώτα μεταφέρεται από την ημερήσια κίνηση του ουράνιου θόλου, και έπειτα ότι υπόκειται σε μια δεύτερη κίνηση, ώστε να εξηγηθούν οι φάσεις της, οι οποίες επίσης φαίνονταν να είναι αποτέλεσμα ενός δεύτερου, πιο αργού κινήματος από εκείνο των απλανών αστέρων αλλά πιο γρήγορου από εκείνο του Ήλιου, δηλαδή διάρκειας περίπου ενός μήνα, ο οποίος, συνδυαζόμενος με τον προηγούμενο, εξηγούσε όλα τα φαινόμενα που παρουσιάζονται στην ανθρώπινη παρατήρηση.

Αυτές οι τρεις μεγάλες κινήσεις – η ημερήσια του ουρανού, η μηνιαία της Σελήνης και η ετήσια του Ήλιου – σχημάτισαν τις μονάδες με τις οποίες μπορούμε να μετράμε τον χρόνο: την ημέρα, τον μήνα και το έτος. Όλα αυτά αποτελούν μέρος ενός και μοναδικού μοντέλου του σύμπαντος, δηλαδή μιας μοναδικής μορφής, ενός μοναδικού σχήματος, που είναι, ακριβώς, εκείνο του σύμπαντος με τις δύο σφαίρες.

Ο πρώτος συγγραφέας στον οποίο μπορεί να αποδοθεί με βεβαιότητα το μοντέλο του σύμπαντος με τις δύο σφαίρες είναι ο Πλάτων. Πράγματι, αυτός, στον Τίμαιο, περιγράφει έτσι τη δημιουργία του σύμπαντος από τον Δημιουργό:

«Και του έδωσε μορφή κατάλληλη και όμοια. Τώρα, στο ζώο, το οποίο έπρεπε να περιλαμβάνει μέσα του όλα τα ζώα, ταίριαζε μια μορφή που να περιλαμβάνει μέσα της όλες τις μορφές. Γι’ αυτό το λόγο το έκανε στρογγυλό, με τη μορφή σφαίρας, εξίσου απέχουσα από το κέντρο προς κάθε άκρο, σε κυκλική τροχιά, που είναι από όλες τις μορφές η πιο τέλεια και η πιο όμοια προς τον εαυτό της, κρίνοντας το όμοιο απείρως ωραιότερο από το ανόμοιο.»

Ο Πλάτων αποκαλεί το σύμπαν «ζώο» γιατί είναι πεπεισμένος ότι αυτό είναι έμψυχο, δηλαδή ότι διαθέτει στο εσωτερικό του μια ψυχή, την ψυχή του κόσμου, η οποία το κινεί όπως η ψυχή κινεί κάθε ζωντανό πλάσμα. Το έμψυχο σύμπαν, καθώς είναι κατασκευασμένο από τον Δημιουργό κατ’ εικόνα του κόσμου των Ιδεών – που είναι τέλειος – πρέπει να έχει μια τέλεια μορφή, και η τέλεια μορφή είναι η σφαίρα, γιατί αποτελείται από σημεία εξίσου απομακρυσμένα από το κέντρο. Άρα το σύμπαν, για τον Πλάτωνα, έχει τη μορφή μιας σφαίρας. Η κίνηση με την οποία αυτό κινείται περιγράφεται ως εξής:

«Αλλά του ανέθεσε την κίνηση που ταίριαζε στο σώμα του, εκείνη των επτά, που πλησιάζει περισσότερο την ευφυΐα και τη σκέψη. Και το έθεσε να περιστρέφεται στον ίδιο τόπο, δηλαδή στην ίδια κατεύθυνση και στον ίδιο άξονα, δηλαδή με κυκλική κίνηση, και του αφαίρεσε όλες τις άλλες κινήσεις, απαλλάσσοντάς το από τα λάθη τους.»

Συνεχίζεται

Δεν υπάρχουν σχόλια: