Ο “ορεκτικός νούς” και η “διανοητική όρεξις” τού Αριστοτέλη σαν βασική αναφορά στην ανθρώπινη ηθική πράξη (3)

Συνέχεια από: Τρίτη 9 Ιουλίου 2019

Ο "ΟΡΕΚΤΙΚΟΣ ΝΟΥΣ" ΚΑΙ Η "ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗ ΟΡΕΞΙΣ" ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΣΑΝ ΒΑΣΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΗΘΙΚΗ ΠΡΑΞΗ.
Angelo Marchesi

5. Η κυριαρχία τού λόγου στα στοιχεία τού ενστίκτου!

      

  Μιλώντας μετά για την «δικαιοσύνη» ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει, προηγούμενος σχεδόν αυτού που θα πεί και η ηθική χριστιανική σύλληψη: «είναι πράγματα λανθασμένα τόσο να υποστείς την αδικία, όσο και να ενεργήσεις πράγματα άδικα (στην πρώτη περίπτωση έχουμε κάτι λιγότερο του σωστού και δικαίου, στην δεύτερη περισσότερο από το μέσο δίκαιο), αλλά είναι χειρότερο να πράττεις άδικα πράγματα και προσθέτει μία παρατήρηση η οποία αφορά την ηθική ζωή τού ατόμου μ’αυτά τα λόγια: "Με μεταφορική σημασία υπάρχει μία μορφή δικαιοσύνης όχι τού ανθρώπου με τον εαυτό του, αλλά με μερικά μέρη τού εαυτού του…. Σ’ αυτές τις σχέσεις (τού ανθρώπου με μερικές του δυνατότητες) το μέρος τής ψυχής τό οποίο έχει λόγο (λόγον έχον) διακρίνεται από εκείνο που δεν διαθέτει (το άλογον). Κυττάζοντας λοιπόν σ’αυτά τα μέρη (χωρίς λογική και άρα ενστικτώδη) μοιάζει να υπάρχει μία αδικία προς τον εαυτό μας, διότι σ’αυτά τα ενστικτώδη μέρη συμβαίνει να υπομένουν κάτι εναντίον των επιθυμιών τους (ορέξεις). Αυτά τα μέρη έχουν εν τω μεταξύ μεταξύ τους μία δική τους μορφή δικαιοσύνης όπως υπάρχει ανάμεσα στο λογικό μέρος το οποίο κυριαρχεί και ένα μέρος το οποίο κυριαρχείται (ώσπερ ούν άρχοντες και αρχόμενοι)".

          Όπως βλέπουμε, ακόμη και με μία γλώσσα λίγο σύνθετη, ο Αριστοτέλης είχε καταλάβει ότι, στην πραγματοποίηση μίας σωστής ισορροπίας ανάμεσα στις διάφορες ικανότητες ενστικτο-αισθητηριακές τού ατόμου και την ανθρώπινη ικανότητα τής λογικής, αυτή η τελευταία έπρεπε να έχει την κυριαρχία και να πραγματοποιεί την δίκαιη κυριαρχία στο μέρος που οφείλει να άρχεται, να υποτάσσεται. Ας έχουμε λοιπόν σοβαρά υπ’όψιν ότι ακόμη και σήμερα πρέπει να μάθουμε κάτι ηθικώς σημαντικό από έναν στοχαστή ο οποίος δεν γνώριζε φυσικά την μελλοντική χριστιανική διδασκαλία, αλλά με μόνο τον λογικό στοχασμό έφτανε να εδραιώσει μία σωστή ιεραρχία αξιών και οφειλόμενου ελέγχου στο ενστικτώδες στοιχείο τού ανθρώπου.

          

6. Στην διάκριση ανάμεσα στις ηθικές αξίες και τις διανοητικές.

          

Ο Αριστοτέλης, στην αρχή τού βιβλίου VI τής Ηθικής Νικομάχειας, επικαλείται την γνωστή διάκριση ανάμεσα σε ηθικές αρετές και διανοητικές αρετές (Ι, 13, 1102 α,5), οι οποίες αφορούσαν οι πρώτες τις πλευρές τής ανθρώπινης πράξης και την ορεκτική και την ζωή τής επιθυμίας, ενώ οι δεύτερες αφορούν τις πιο πνευματικές πλευρές και την ικανότητα ελέγχου τών ηθικών αρετών!

          Ο Αριστοτέλης επικαλείται λοιπόν πάντοτε την διάκριση ανάμεσα στο λογικό στοιχείο και το ενστικτώδες (άλογον) τής ανθρώπινης ψυχής και όσον αφορά την λογική ψυχή (λόγον έχον) διακρίνει ένα επιστημονικό μέρος και ένα λογιστικό μέρος. Το επιστημονικό-θεωρητικό μέρος είναι εκείνο το οποίο ασχολείται με τις πραγματικότητες οι οποίες δεν μπορούν να είναι διαφορετικά (αναγκαίες), όπως οι πρώτες αρχές, ενώ το λογιστικό μέρος ασχολείται με τα πράγματα τα οποία μπορούν να είναι διαφορετικά. Γι’αυτό κανείς δεν μπορεί να αποφασίσει πάνω σε πραγματικότητες οι οποίες δεν μπορούν να είναι διαφορετικά.

          Ο Αριστοτέλης στην συνέχεια διευκρινίζει ότι «στην ανθρώπινη ψυχή είναι τρείς οι ικανότητες ή οι δυνάμεις (τα κύρια) οι οποίες καθορίζουν την ενέργεια και τήν αλήθεια: η αίσθηση, ο νούς και η επιθυμία (αίσθησις, νούς, όρεξις)», και συμπληρώνει ότι «η αίσθηση δεν είναι αρχή καμίας ηθικής πράξης και αυτό είναι φανερό καθότι, τα ζώα έχουν την αισθητική ικανότητα, αλλά δεν μετέχουν της ηθικής ενέργειας». Και στην συνέχεια ανακοινώνει μία πολύ σημαντική εξίσωση: «αυτό που εν τη διανοία (στην σκέψη) είναι η βεβαίωση και η άρνηση, στην επιθυμίαν (εν ορέξει) είναι η δίωξις και η φυγή» (VI 2, 1139 a, 21-22).

          Ας μη αφήσουμε να μας ξεφύγει η σπουδαιότης αυτού του ορισμού ο οποίος δηλώνει καθαρά εκείνες τις βασικές λειτουργίες και ενέργειες δύο από τα ουσιώδη συστατικά τής ανθρωπολογικής δομής, δίπλα στο τρίτο συστατικό τής αισθητικής ικανότητος!

          Όσα είπαμε συνδέονται άμεσα με την συνέχεια: «δεδομένου ότι η ηθική αρετή είναι ικανότης κατεύθυνσης τής επιλογής (έξις προαιρετική), είναι ανάγκη γι’αυτό ο λογικός υπολογισμός να είναι αληθινός και η επιθυμία ορθή, εάν ακριβώς η επιλογή (η προαίρεσις) είναι καλώς συμπεριφερόμενη και υπάρχει ταυτότης ανάμεσα σ’αυτό που προτείνει η λογική και πραγματοποιεί η επιθυμία».

          Ο Αριστοτέλης στην συνέχεια δηλώνει ότι αυτός ο αληθινός και λογικός λόγος έχει μία όψη στραμμένη στην πρακτική ενέργεια (διάνοια και αλήθεια πρακτική): ενώ η θεωρητική διάνοια, η οποία δεν στοχεύει στην ενέργεια και την πράξη, έχει την ισχύ της στην αποδοχή του αληθούς και του ψεύδους. Έτσι λοιπόν «ίδιον της πρακτικής σκέψης είναι η αλήθεια η οποία αντιστοιχεί στην ορθά κατανοημένη επιθυμία (αλήθεια ομόλογος με την ορθή όρεξη)».

          Μετά από αυτές τις διευκρινίσεις συνεχίζει: «η αρχή (η πηγή) τής ηθικής ενέργειας είναι λοιπόν η προαίρεσις, η επιλογή -από την οποία προέρχεται το γίγνεσθαί της, αλλά όχι η τελική αιτία- αλλά οι αρχές τής επιλογής (της προαιρέσεως) είναι η επιθυμία (όρεξις) και ο στοχασμός (η λογική) εν όψει κάποιου τέλους (και ο λόγος ή ένεκα τινός). Γι’αυτόν τον λόγο η επιλογή δεν γίνεται ούτε χωρίς νου και σκέψη, ούτε χωρίς μία ηθική συνήθεια (πλαίσιο). Ούτε άνευ νου και διανοίας, ούτε άνευ ηθικής στάσης. Έτσι η ευπραξία και το αντίθετό της δεν υπάρχουν στην ανθρώπινη πράξη χωρίς την διάνοια, την σκέψη και το ήθος.

          Όπως βλέπουμε η αριστοτελική ανάλυση είναι λεπτομερής και φωτίζει όλες τις φάσεις οι οποίες οδηγούν το υποκείμενο στην ηθική επιλογή της πράξης!

          Και συνεχίζει ακόμη να διευκρινίζει: «Η διάνοια καθαυτή δεν θέτει τίποτε σε κίνηση, παρά μόνον εκείνο που είναι επεξεργασμένο εν όψει ενός τέλους και είναι στραμμένο στην πράξη (διάνοια πρακτική) και αυτό ηγείται επίσης και στην ποιητική δραστηριότητα, διότι αυτός που παράγει, παράγει πάντοτε εν όψει κάτι τις και αυτό που παράγεται (το ποιητόν) δεν είναι τέλος με την απόλυτη σημασία (αλλά είναι ένα σχετικό με κάτι συγκεκριμένο), ενώ είναι αυτό που είναι αντικείμενο μιας ηθικής πράξης (το πρακτόν). Και πράγματι η ευπραξία είναι ένα απόλυτο τέλος και το ακολουθεί η όρεξις!

          Γι’ αυτόν τον λόγο η προαίρεσις (η επιλογή) ορίζεται σαν ένας νούς επιθυμών, ή σαν συνειδητή επιθυμία (ορεκτικός νούς ή όρεξις διανοητική) και μία τέτοια αρχή πράξης είναι ο άνθρωπος! Στον άνθρωπο λοιπόν προικισμένο με νου και στοχαστική ικανότητα η όρεξις (η ενστικτώδης τάση) και η πράξη η νοητική-ηθική, διεισδύουν αμοιβαίως σε τέτοιο βαθμό ώστε η επιθυμία και η φυσική τάση ορίζονται σαν «συνειδητή επιθυμία ή επιθυμών νούς»!

          Τίποτε λοιπόν από όσα έχουν ήδη γίνει δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο επιλογής (προαιρετόν), διότι σ’αυτό που πέρασε δεν μπορούμε να αποφασίσουμε, αλλά μόνον σ’αυτό που θα είναι και σ’αυτό που είναι δυνατόν, ενώ το παρελθόν δεν μπορεί να μην υπήρξε!

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.