Η εποχή των μάγων(9)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 20 Μαίου 2021

Η ΝΕΩΤΕΡΗ ΔΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΗΣ

Η εποχή των  μάγων

Η μεγάλη δεκαετία της φιλοσοφίας

1919-1929

Wolfram Eilenberger

Εκδόσεις Klett-Cotta, 2018

ΙΙ. Άλματα

1919

Ο δόκτωρ Benjamin δραπετεύει από τον πατέρα του, ο λοχίας Wittgenstein αυτοκτονεί οικονομικά, ο υφηγητής Heidegger ξεπέφτει από την πίστη, και ο Monsieur Cassirer επεξεργάζεται στον ηλεκτρικό τον φωτισμό του.

Ρομαντικές τοποθετήσεις

Η αποφασιστική ώθηση αυτών των πρώιμων ρομαντικών στοχαστών βρίσκεται σύμφωνα με τον Benjamin, στο ότι η πράξη τής κριτικής-όταν κατανοείται σωστά-δεν αφήνει απαράλλακτο στην ουσία του ούτε το υποκείμενο που ασκεί κριτική (τον κριτικό τέχνης δηλαδή) ούτε το υπό κριτική αντικείμενο (το έργο τέχνης δηλαδή). Και τα δύο βιώνουν κατά τη διαδικασία της κριτικής μια μεταμόρφωση-και μάλιστα, στην καλύτερη περίπτωση, προς την αλήθεια. Η τοποθέτηση αυτή, σύμφωνα με την οποία η ουσία του έργου τέχνης εμπλουτίζεται διαρκώς μέσω της δραστηριότητας του κριτικού, στηρίζεται σύμφωνα με τον Benjamin σε δυο θεμελιώδη σχήματα σκέψης του γερμανικού ρομαντισμού. Είναι τα εξής:

1. Κάθε τι που είναι, δεν βρίσκεται μόνο σε μια δυναμική σχέση προς τα άλλα πράγματα, αλλά και προς τον εαυτό του (Η τοποθέτηση περί της αυτοαναφοράς όλων των πραγμάτων).
2. Όταν ένα υποκείμενο ασκεί κριτική σε ένα αντικείμενο, ενεργοποιεί και κινητοποιεί με τον τρόπο αυτό και στις δυο ενεχόμενες μονάδες τόσο την ετεροαναφορά όσο και την αυτοαναφορά (Τοποθέτηση περί της ενεργοποίησης όλων των αναφορών-συσχετίσεων δια της κριτικής).

Από αυτές τις τοποθετήσεις, ο Benjamin καταλήγει σε συνέπειες μέσα στη διατριβή του, οι οποίες φέρνουν επανάσταση, κατ’ αρχάς στην εικόνα που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του ως κριτικός, κατόπιν όμως και στην αυτοκατανόηση τής κριτικής τής τέχνης κατά τον 20^ο και 21^ο αιώνα. Αυτό ισχύει πάνω απ’ όλα για τη θέση, πως η λειτουργία της κριτικής της τέχνης «δεν συνίσταται στην αξιολόγηση, αλλά κατά πρώτον στην τελειοποίηση, συμπλήρωση, συστηματοποίηση»²⁰. Και με τον τρόπο αυτό, κατά δεύτερον, στον κριτικό της τέχνης αντιστοιχεί η θέση ενός εν μέρει δημιουργού. Κατά τρίτο, η αντίληψη αυτή περί κριτικής της τέχνης καθορίζει, πως ένα έργο τέχνης δεν είναι ποτέ σταθερό στην ουσία του, αλλά κατά την πορεία της ιστορίας αλλάζει και κινητοποιεί το είναι και την πιθανή σημασία του. Κατά τέταρτον, τέλος, κάθε κριτική ενός έργου τέχνης πρέπει να θεωρηθεί-πράγμα που προκύπτει από την τοποθέτηση περί της αυτοαναφοράς όλων των πραγμάτων-ως κριτική του έργου τέχνης στον εαυτό του.

Ο κριτικός και ο καλλιτέχνης, εάν κατανοούνται σωστά, στο ίδιο δημιουργικό επίπεδο. Η ουσία ενός έργου δεν είναι σταθερή, αλλά μεταβάλλεται διαρκώς. Ναι, η αλήθεια είναι, πως τα έργα τέχνης ασκούν διαρκώς κριτική στον εαυτό τους.

Μπορούμε να φανταστούμε τι ενόχληση και αδυναμία κατανόησης πρέπει να προκάλεσαν οι θέσεις του Benjamin σε ένα άνθρωπο σαν τον πατέρα του.

Νέα αυτοσυνειδησία

Η δυνατότητα πραγματοποίησης τού σχεδίου τού Benjamin εξαρτάται αποφασιστικά από το πόσο σαφείς θεωρεί κανείς τα δυο θεμελιώδη ρομαντικά σχήματα σκέψης, περί καθολικής αυτοαναφοράς και ετεροαναφοράς όλων των πραγμάτων. Όμως, έστω και αν φαίνονται παράξενες οι θέσεις αυτές με την πρώτη ματιά, ίσως να μην είναι. Ο Walter Benjamin θα μπορούσε τουλάχιστον, να υποδείξει στον πατέρα του ένα θεμελιώδες ανθρώπινο φαινόμενο, τόσο αδιαμφισβήτητα δεδομένο και εμπειρικό, που δεν αφήνει καμιά λογική αμφιβολία: το δεδομένο δηλαδή της ανθρώπινης αυτοσυνειδησίας. Κάθε άνθρωπος κατέχει εν τέλει μια πολύ ιδιαίτερη, θαυμαστή ικανότητα. Αυτή συνίσταται στην αναφορά με τις δικές μου σκέψεις στις δικές μου σκέψεις. Όλοι μας, ο καθένας για τον εαυτό του, μπορούμε να «σκεφτόμαστε τις σκέψεις μας». Με τον τρόπο αυτό, ο καθένας μας έχει την μοναδικά προσωπική εμπειρία μιας διαδικασίας επίγνωσης, στην πορεία της οποίας, τόσο το υπό κριτική αντικείμενο (η υπό στοχασμό σκέψη), όσο και το την κριτική ασκούν υποκείμενο (η στοχαζόμενη σκέψη), δεν βιώνουν απλά μια μεταβολή, αλλά ότι είναι ένα. Αυτή ακριβώς η αναστοχαστική θεμελιώδης συνθήκη της αυτοσυνειδησίας είναι για τους ρομαντικούς το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα κάθε μορφή κριτικής αναφοράς σε κάποιο αντικείμενο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που μπορεί να γενικευθεί για αυτό που συμβαίνει, όταν «η αναγνώριση ενός όντος μέσω ενός άλλου (συμπίπτει) με την αυτογνωσία αυτού που έχει αναγνωρισθεί»²¹.

Στην πραγματικότητα, ο Benjamin θα μπορούσε να είχε εξηγήσει στον πατέρα του, πως τό θαύμα αυτό της μεταβαλλόμενης αυτοαναφοράς πραγματοποιείται διαρκώς. Με ιδιαίτερα ορατό και δραστικό τρόπο τότε, όταν ένας άνθρωπος στοχάζεται τα θεμέλια της δικής του αυτοαναφοράς και αναφοράς του προς τον κόσμο. Τα μεγάλα έργα τέχνης δεν είναι τίποτα άλλο, παρά αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας αναστοχασμού που έχουν γίνει έργο. Για τον λόγο αυτό είναι έργα, τα οποία στις δια του στοχασμού προερχόμενες αναφορές είναι ιδιαίτερα πλούσια, πολυποίκιλα, προτρεπτικά, ιδιαίτερα, και για τον λόγο αυτό ενισχύουν την απόκτηση γνώσης:

«Η κριτική λοιπόν είναι σαν ένα πείραμα πάνω στο έργο τέχνης, το οποίο ξυπνά ο στοχασμός, και μέσω του οποίου οδηγείται στη συνείδηση και γνώση του εαυτού του…εφόσον η κριτική είναι η επίγνωση του έργου τέχνης, είναι λοιπόν η αυτογνωσία του. Εφόσον η κριτική το αξιολογεί, η αξιολόγηση συμβαίνει στην αυτοαξιολόγηση του»22.

Εδώ βρίσκεται σύμφωνα με τον Benjamin ο φιλοσοφικός πυρήνας της έννοιας της κριτικής της τέχνης στον ρομαντισμό, έστω και αν οι ρομαντικοί δεν μπόρεσαν να το εκφράσουν με σαφήνεια. Για να γίνει αυτό απαιτήθηκε μια χρονική απόσταση (περί τα 150 χρόνια), όπως και μια κοφτερή ερμηνεία. Με άλλα λόγια: η κριτική. Σε αυτή ακριβώς την υπόθεση ήθελε να αφιερωθεί ο Benjamin για το υπόλοιπο της ζωής του. Η δραστηριότητα αυτή θα έκανε κάτι με αυτόν και μέσα σε αυτόν, με αυτό το σε διαρκή κατασκευή «έργο», όπως έβλεπε τον εαυτό του. Στην πραγματικότητα, κάθε άνθρωπος, που μπορεί να σκέφτεται τη σκέψη του-κάθε άνθρωπος δηλαδή-είναι ένα τέτοιο έργο του εαυτού του. Κάθε άνθρωπος μπορεί να εξασκηθεί στο να εξετάζει κριτικά τον εαυτό του και να τον γνωρίζει. Κάθε άνθρωπος μπορεί ως ένα βαθμό, να συνοδεύει κριτικά και να διαμορφώνει το δικό του γίγνεσθαι. Κάθε άνθρωπος μπορεί να γίνει με τον τρόπο αυτό, αυτός που πραγματικά είναι. Αυτό μπορεί να ονομαστεί λοιπόν κριτική. Ή απλά: φιλοσοφείν.

Διαφυγή

Κάπως έτσι θα μπορούσε ο Benjamin να είχε εξηγήσει στον πατέρα του, τις δυο εβδομάδες που έμεινε μαζί τους, πώς φαντάζεται την μελλοντική ζωή του ως κριτικός. Δεν μπόρεσε, όπως ήταν αναμενόμενο να πείσει τον πατέρα του. Προ πάντων, γιατί δεν άφησε να περιπλανιέται αναπάντητο ένα κρίσιμο ερώτημα. Πως και ποιος θα χρηματοδοτούσε αυτό το μοντέλο ζωής.

Πως να εκπληρώσει τον προορισμό του, χωρίς να παραδοθεί στην «μοίρα» που προσχεδίασαν οι γονείς του; Τι να κάνει;

Σύμφωνα με τον χαρακτήρα του, ο Benjamin κάνει αυτό που κάνει πάντα, όταν δεν υπάρχει κάποια λύση στον ορίζοντα: φεύγει απότομα, αλλάζει επανειλημμένα τόπο διαμονής και ξεκινά ταυτόχρονα νέες μεγάλες δουλειές.

Ο δρόμος τον οδηγεί το Φθινόπωρο εκείνο μέσω Klosters και Lugano στην αυστριακή πολιτεία Breitenstein. Η νεαρή οικογένεια είναι εντελώς εξουθενωμένη και χωρίς πόρους πια. Τελικά εγκαθίστανται σε ένα κατάλυμα που διατηρεί η θείας της Ντόρας. «Είμαστε εντελώς καμένοι» πληροφορεί ο Benjamin τον φίλο του Scholem, στις 16 Νοεμβρίου του 1919. Έχει πάντως καλά νέα από τον καθηγητή τους στη Βέρνη: «Ο Herbertz με υποδέχτηκε πολύ φιλικά, και μου παρουσίασε τη δυνατότητα να κάνω διατριβή επί υφηγεσία και να διδάξω ως έκτακτος καθηγητής. Οι γονείς μου ήταν φυσικά πολύ χαρούμενοι, και δεν έχουν κάτι εναντίον τής υφηγεσίας, αλλά δεν μπορούν να δεσμευθούν οικονομικά»²³.

Δεν έχουν ακόμα χαθεί τα πάντα. Μόνο το επίπονο περί χρημάτων ερώτημα απαιτεί μια απάντηση. Ένα πρόβλημα που απασχολεί έντονα κατά τις εβδομάδες αυτές και τον Wittgenstein, αν και με εντελώς διαφορετικό τρόπο.

Συνεχίζεται

Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΛΟΙΠΟΝ, Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΝΤ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΤΟΝ ΙΣΤΟΡΙΚΙΣΜΟ, ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΟΥ ΜΟΥ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ, ΤΗΝ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΜΕ ΤΑ ΔΙΚΑ ΜΟΥ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΜΟΥ, ΜΕ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΕ ΣΤΑ ΑΧΡΗΣΤΑ ΤΟΝ ΝΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ. ΜΟΝΗ ΔΙΕΞΟΔΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΠΛΕΟΝ Η ΜΕΤΑΠΑΤΕΡΙΚΗ ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΩΓΗ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ.