Χρήστος Γιανναράς - ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ (7)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 12 Δεκεμβρίου 2024

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

§ 5. Τὸ μονοειδές τῶν αἱρέσεων

Τὰ παραδείγματα τῶν πιὸ χαρακτηριστικῶν αἱρέσεων ποὺ γνώρισε ὁ ἱστορικὸς βίος τῆς Ἐκκλησίας ἐπιβεβαιώνουν τους τελικοὺς ὁρισμούς τῆς προηγούμενης παραγράφου.

Ὁ ἀρειανισμὸς εἶναι μιὰ ἀπολυτοποίηση τῆς ἀλήθειας γιὰ τὴν προσωπικὴ ἑτερότητα τῶν Ὑποστάσεων τῆς ῾Αγίας Τριάδος, ποὺ σχετικοποιεῖ τὴν ἀλήθεια γιὰ τὴν ἑνότητα καὶ ταυτότητα τῆς Μιᾶς θείας Οὐσίας: Διακρίνει οὐσίες καὶ ὄχι ὑποστάσεις στὴν ῾Αγία Τριάδα, ἀρνούμενος τὸ «ὁμοούσιον» τοῦ Υἱοῦ μὲ τὸν Πατέρα καὶ ἀναιρώντας ἔτσι τὴν πραγματικότητα τῆς σάρκωσης τοῦ Θεοῦ καὶ τὴ δυνατότητα τῆς σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου.

Πρόθεση τῶν ἀρειανῶν ἦταν νὰ προστατεύσουν τὴν ἀλήθεια τοῦ προσωπικοῦ Θεοῦ, νὰ μὴ θεωρηθοῦν τὰ θεῖα Πρόσωπα τῆς Τριάδος σὰν προσωπεία ἢ παροδικὲς ἐκφράσεις καὶ φανερώσεις μιᾶς μοναρχικῆς θείας Οὐσίας. Παρανοοῦν ὡστόσο αὐτὸ ἀκριβῶς που θέλουν νὰ διαφυλάξουν: τὴν ἀλήθεια τοῦ προσώπου που συγκεφαλαιώνει τὴν πραγματικότητα τῆς φύσεως ἢ οὐσίας χωρὶς νὰ τὴν ἐξαντλῆ. ᾿Απομονώνουν διανοητικά τὴ φύση σὰν αὐτόνομη «ὀντική» πραγματικότητα καὶ τὴν ταυτίζουν μὲ τὸ πρόσωπο, ἀρνοῦνται ἢ ἀγνοοῦν τὸν τρόπο τῆς ὑπάρξεως ποὺ ὑπερβαίνει τὶς λογικές ταυτίσεις καὶ εἶναι ταυτόχρονη ὑπαρκτική ταυτότητα καὶ ἑτερότητα: ταυτότητα φύσεως καὶ ἑτερότητα προσώπων.[ΚΑΙ ΞΑΦΝΙΚΑ ΧΑΘΗΚΑΜΕ ΣΤΗΝ ΟΙΚΕΙΟΠΟΙΗΣΗ. Ο ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΝΩΝΕΙ ΣΤΗΝ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΤΗΝ ΘΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΑΣΥΓΧΥΤΩΣ ΚΑΙ ΑΔΙΑΙΡΕΤΩΣ. ΕΑΝ Η ΦΥΣΗ ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΩΝΥΜΗ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗ ΕΧΟΥΜΕ ΔΥΟ ΘΕΙΕΣ ΟΥΣΙΕΣ. Ο ΠΛΕΟΝΑΣΜΟΣ ΑΥΤΟΣ ΕΠΙΒΑΛΛΕΙ ΛΟΙΠΟΝ ΤΗΝ ΚΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΗΤΟΣ ΑΠΟ ΑΓΑΠΗ.Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΜΕΤΟΧΗ ΣΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ Ή ΤΑΥΤΙΣΗ ΝΟΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΟΣ(ΑΚΙΝΑΤΗΣ). Η ΣΥΓΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΛΟΙΠΟΝ ΟΔΗΓΕΙ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΘΕΟΥΣ ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΜΕΤΕΧΟΥΝ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΗΝ. ΟΜΩΣ ΜΟΝΟΝ Η ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΥΙΟΥ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΕ, ΦΑΝΕΡΩΘΗΚΕ.ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΕΧΟΥΜΕ ΤΗΝ ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ. ΠΩΣ ΝΟΕΙΤΑΙ ΟΜΩΣ ΜΙΑ ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΕΝΩΣΗ; ΚΑΤΑΛΗΓΟΥΜΕ ΛΟΙΠΟΝ ΣΤΗΝ ΥΠΑΡΞΗ ΜΟΝΟΝ ΤΗΣ ΘΕΟΤΗΤΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ. Ο ΥΙΟΣ ΕΦΟΣΟΝ ΚΕΝΩΘΗΚΕ ΓΙΑ ΝΑ ΕΝΩΘΕΙ ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ, ΣΑΝ ΠΡΟΣΩΠΕΙΟ, ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΕΙΝΕ ΣΤΟΥΣ ΟΥΡΑΝΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΟΛΠΟ ΤΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΕΚΠΟΡΕΥΕΙ ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΣΩΖΕΙ ΤΕΛΙΚΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ.]

Ο νεστοριανισμὸς ἀπολυτοποιεῖ τὴν ἀλήθεια τῆς ἀνθρώπινης φύσης τοῦ Χριστοῦ, γιὰ νὰ διασώση ἀπὸ κάθε «δοκητισμό» τὴν πραγματικότητα τῆς σάρκωσης, τὴν ἀνθρώπινη ύπαρξη τοῦ Χριστοῦ.[ΜΟΝΟΝ Η ΘΕΙΑ ΦΥΣΗ ΧΑΘΗΚΕ ΣΤΟΝ ΔΟΚΗΤΙΣΜΟ, ΕΓΙΝΕ ΦΑΝΤΑΣΜΑ] ᾿Αντίθετα ὁ μονοφυσιτισμός ἀπολυτοποιεῖ τὴν ἀλήθεια τῆς θείας φύσης τοῦ Χριστοῦ, γιὰ νὰ διασώση ἀπὸ κάθε σχετικότητα καὶ περιορισμὸ τὴν πραγματικότητα τῆς παρεμβολῆς τοῦ Θεοῦ μέσα στὴν Ἱστορία.

Καὶ στὶς δυὸ περιπτώσεις ἀπομονώνεται διανοητικὰ ἡ φύση καὶ πάλι σὰν αὐτόνομη «ὀντικὴ» πραγματικότητα, ξέχωρη ἀπὸ τὸν τρόπο ὑπάρξεώς της ποὺ εἶναι τὸ πρόσωπο, ἡ ὑπόσταση τῆς φύσεως.[ΣΤΟΝ ΘΕΟ ΕΧΟΥΜΕ ΚΟΙΝΑ ΚΑΙ ΑΚΟΙΝΩΝΗΤΑ, ΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΟΠΟΙΩΝ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΥΠΑΡΞΕΩΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΟΜΟΟΥΣΙΟ. Η ΦΥΣΗ ΔΙΑΚΡΙΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΑΣΗ, ΕΙΝΑΙ Η ΑΘΑΝΑΣΙΑ, ΠΕΡΙ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΑΣΗ. ΛΕΜΕ ΘΑΝΑΤΩ ΘΑΝΑΤΟΝ ΠΑΤΗΣΑΣ ΚΑΙ  ΚΑΤΕΡΧΟΜΕΝΟΣ ΣΤΟΝ ΑΔΗ  ΠΗΡΕ ΜΑΖΙ ΤΟΥ ΟΣΟΥΣ ΠΙΣΤΕΨΑΝ. ΔΕΝ ΕΙΧΕ ΜΑΖΙ ΤΟΥ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΨΥΧΗ Η ΟΠΟΙΑ ΧΩΡΙΣΜΕΝΗ ΜΕΝ ΑΠΟ ΤΟ ΣΩΜΑ ΕΜΕΙΝΕ ΕΝΩΜΕΝΗ ΜΕ ΤΗΝ ΘΕΟΤΗΤΑ ΚΑΤΕΧΟΝΤΑΣ ΤΟ ΕΝΥΠΟΣΤΑΤΟ; ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΛΟΙΠΟΝ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ Ή ΠΡΟΣΩΠΟ; ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΟΤΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΔΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΜΑΣ ΠΕΡΙΣΣΕΥΕΙ ΔΙΟΤΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΧΩΡΙΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΑΠΟ ΤΟ ΕΝΥΠΟΣΤΑΤΟ ΟΥΤΕ ΑΠΟ ΤΟ ΣΩΜΑ, ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ.] Ταυτίζεται ἡ φύση μὲ τὸ πρόσωπο, γι' αὐτὸ καὶ ἀπολυτοποιεῖται ἡ ἀνθρώπινη ἢ ἡ θεία φύση τοῦ Χριστοῦ σὲ βάρος τῆς ὁλόκληρης ἀλήθειας γιὰ τὴν ἀσύγχυτη, ἄτρεπτη, ἀδιαίρετη καὶ ἀχώριστη ἕνωση τῶν δύο φύσεων στὸν ἕνα καὶ ἑνικὸ θεανθρώπινο τρόπο ὑπάρξεως, στὸ ἕνα πρόσωπο καὶ μία ὑπόσταση τοῦ Χριστοῦ.

Τόσο μὲ τὸ νεστοριανισμὸ ὅσο καὶ μὲ τὸ μονοφυσιτισμὸ ἐπιδιώκεται μιὰ «ἁπλούστευση» τῆς ἀλήθειας, μιὰ προσαρμογὴ τῆς ἀλήθειας στὶς λογικὲς ταυτίσεις (τὶς ταυτίσεις νοημάτων καὶ νοουμένων). Καὶ οἱ λογικές ταυτίσεις προϋποθέτουν κατηγορίες «ὀντικές» (ἀτομικές). ᾿Αδυνατοῦν νὰ προσεγγίσουν τὸ ὑπαρκτικὸ γεγονὸς τῆς ἕνωσης δύο διαφορετικῶν φύσεων σὲ μιὰ ἑνικὴ ὑπόσταση, δηλαδὴ τὴν ἀντιφατικὴ (γιὰ τὴ λογικὴ τῶν ὀντικῶν κατηγοριών) ταυτόχρονη ὑπαρκτική ταυτότητα καὶ ἑτερότητα – ταυτότητα προσώπου καὶ ἑτερότητα φύσεων.[Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ; ΕΛΑΒΕ ΧΩΡΑ; ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΕΝ ΕΤΕΡΑ ΜΟΡΦΗ; ΜΗΠΩΣ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΕ ΗΔΗ ΑΝΑΣΤΗΜΕΝΟΣ;] Ἔτσι καὶ στὶς δυὸ περιπτώσεις ἡ ἀνθρώπινη φύση μένει ἀπρόσληπτη ἀπὸ τὴ Θεότητα, ὁ ἄνθρωπος μένει χωρισμένος ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ ἡ σωτηρία ἀνέφικτη.

Θὰ μποροῦσε νὰ πῆ κανεὶς ὅτι οἱ τρεῖς αὐτὲς αἱρέσεις τῶν πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων ἀντιπροσωπεύουν καὶ συγκεφαλαιώνουν τὶς «ἀρχετυπικὲς» τάσεις τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, τάσεις ποὺ ἐκφράζουν τὴν ἀδυναμία τῆς ὕπαρξης νὰ αὐθυπερβαθῆ σὰν ὀντικὴ ἀτομικότητα γιὰ νὰ ἀποδεχθῆ τὸ χάρισμα - ἀποκάλυψη τῆς καθολικῆς ἑνοείδειας τῆς ζωῆς καὶ ἀλήθειας τῆς Ἐκκλησίας. [ΕΑΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΥΘΥΠΕΡΒΑΘΕΙ ΠΡΟΣ ΤΙ Η ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗ; ΓΙΑ ΝΑ ΜΑΣ ΦΑΝΕΡΩΣΕΙ ΤΗΝ ΕΝΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΑΥΘΥΠΕΡΒΑΣΗΣ; ΚΑΙ ΑΦΟΥ ΜΑΣ ΤΗΝ ΦΑΝΕΡΩΣΕ ΜΑΣ ΑΦΗΣΕ ΜΟΝΟΥΣ ΝΑ ΖΗΣΟΥΜΕ ΜΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΥΠΑΡΞΕΩΣ ΤΟΥ ΑΚΤΙΣΤΟΥ, ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΑ, ΤΗΝ ΕΝΟΕΙΔΙΑ ΤΟΥ ΟΜΟΟΥΣΙΟΥ ΜΑΣ; ΜΕ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΑ ΕΣΧΑΤΑ; ΟΛΟΚΛΗΡΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΑΝΤ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΕΞΥΠΝΟΣ ΕΝΝΟΗΣΕ ΟΤΙ  Ο ΘΕΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΤΕΛΕΙΑ ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΚΑΙ ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΜΙΑ ΚΛΩΤΣΙΑ ΤΑ ΕΒΑΛΕ ΜΠΡΟΣ ΝΑ ΖΗΣΟΥΝ ΤΑ ΠΛΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΤΗΝ ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΩΡΙΜΑΝΣΕΩΣ ΤΟΥΣ; ΟΙ ΥΠΟΛΟΙΠΟΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΜΑΛΙΣΤΑ ΔΕ ΤΟΥ ΛΑΚΑΝ;] Οἱ μεταγενέστερες ἀφορμὲς γιὰ τὴν ἀναίρεση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας (ἀλήθειας καὶ ζωῆς) φαίνεται νὰ ἐπαναλαμβάνουν, σὲ διαφορετική κλίμακα καὶ σὲ ἐπιμέρους θέματα, τὶς πρῶτες καὶ ἀρχετυπικὲς ἀπολυτοποιήσεις τῆς φύσης σὲ σχέση μὲ τὰ πρόσωπα ἢ τῆς ἀτομικῆς ἑτερότητας σὲ σχέση μὲ τὴν κοινότητα τῆς οὐσίας· τὶς ἀπολυτοποιἦσεις ἄλλοτε τῆς θείας καὶ ἀπερινόητης καὶ ἄλλοτε τῆς ἀνθρώπινης καὶ αἰσθητῆς πραγματικότητας τοῦ ἑνιαίου καὶ θεανθρώπινου σώματος τοῦ Χριστοῦ – τοῦ σώματος ποὺ εἶναι ἡ «καινὴ κτίση», δηλαδὴ ὁ τρόπος ὑπάρξεως τῆς Ἐκκλησίας.

Ἔτσι, τόσο ὁ μονοθελητισμὸς ὅσο καὶ ἡ εἰκονομαχία ἀπολυτοποιοῦν τὴ φύση σὲ σχέση μὲ τὸ πρόσωπο : Οἱ μονοθελῆτες ἀρνοῦνται νὰ διακρίνουν τὸ τί τῆς φυσικῆς θελήσεως ἀπὸ τὸ πῶς τῆς προσωπικῆς ἐκφορᾶς της. ᾿Αρνοῦνται τὴν ἐλευθερία τοῦ προσώπου σὲ σχέση μὲ τὸ φυσικὸ θέλημα, ὑποτάσσουν τὸ πρόσωπο στὴ θέληση τῆς φύσης. Γι' αὐτὸ καὶ ἀρνοῦνται νὰ ἀναγνωρίσουν δύο φυσικά θελήματα στὸν Χριστό, ἐναρμονισμένα στὸ πῶς τῆς προσωπικῆς ἐκφορᾶς τους.[ΤΟ ΓΝΩΜΙΚΟ ΘΕΛΗΜΑ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΣΠΑΝΙΑ ΕΙΝΑΙ ΛΟΓΙΚΟ, ΚΑΤΑ ΦΥΣΙΝ, ΤΙ ΓΙΝΕΤΑΙ;]  Κατὰ προέκταση ὁ μονοενεργητισμὸς ὑποτάσσει τὸ πρόσωπο ὄχι μόνο στη θέληση τῆς φύσης, ἀλλὰ καὶ σὲ κάθε ἄλλη φυσική ἐνέργεια: ᾿Αρνεῖται νὰ διακρίνη τὸ τί τῆς φυσικῆς ἐνέργειας ἀπὸ τὸ πῶς τῆς προσωπικῆς ἐκφορᾶς της. ᾿Απολυτοποιεῖ τὴ φύση καὶ τὴν ἐνέργεια τῆς φύσεως παραθεωρώντας καὶ σχετικοποιώντας τὴν πραγματικότητα τοῦ προσώπου ποὺ εἶναι ὁ τρόπος ὑπάρξεως καὶ ἐνεργείας τῆς φύσεως. Γι' αὐτὸ καὶ ἀρνοῦνται νὰ ἀναγνωρίσουν δύο ἐνέργειες στὸν Χριστό, τὴ θεία καὶ τὴν ἀνθρώπινη ἐνέργεια, ἐναρμονισμένες στὸ πῶς τῆς προσωπικῆς ἐκφορᾶς τους.[ΣΤΗΝ ΖΕΣΤΗ ΦΩΝΗ ΣΤΗΝ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΟΣ, ΣΤΗΝ ΑΠΟΔΟΧΗ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ ΣΤΟ ΜΕΤΡΟ ΠΟΥ ΜΕ ΑΠΟΔΕΧΕΤΑΙ.]

Μέσα στὸ ἴδιο πλαίσιο καὶ οἱ εἰκονομάχοι ἀπολυτοποιοῦν τὴ φύση σὰν αὐτόνομη «ὀντικὴ» πραγματικότητα, ξέχωρη ἀπὸ τὸν τρόπο ὑπάρξεώς της ποὺ εἶναι τὸ πρόσωπο: ᾿Αρνοῦνται τὴν ἑτερότητα τοῦ προσώπου ὡς πρὸς τὴ φύση, γι' αὐτὸ καὶ στὸν εἰκονισμὸ τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ βλέπουν τὴν εἰδωλοποίηση τῆς θείας του φύσης. Ξεχνοῦν ὅτι ἡ φύση δὲν μπορεῖ νὰ εἰκονιστῆ, γιατί δὲν ὑπάρχει καθεαυτή, ὑπάρχει μόνο «ἐνυπόστατη», μόνο «ἐν προσώποις»: «Παντὸς εἰκονιζομένου οὐχ ἡ φύσις, ἀλλ᾿ ἡ ὑπόστασις εἰκονίζεται»25. [ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΒΙΝΤΕΟ;]

Σημειώσεις
25. ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤΟΥΔΙΤΟΥ, ᾿Αντιρρητικός 3, 34 - P. G. 99, 405A.