ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ (18) – Marie-Louise von Franz

Συνέχεια από Πέμπτη, 20 Ιανουαρίου 2011
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 (3ο μέρος)
Ο πρώτος νεκρικός γάμος

Ο συμβολισμός του νεκρικού γάμου ήταν πιο όμορφος και περίτεχνος στην αρχαία Περσία, και επιβίωσε στον περσικό μεσαιωνικό μυστικισμό(20). Στην περσική παράδοση, κάθε άνθρωπος που έχει ενσαρκωθεί επάνω στην γη έχει ένα φύλακα-άγγελο στον ουρανό (συχνά χωρίς να το γνωρίζει)–την daena του, που είναι κόρη της κοσμικής Σοφίας (Spenta Armaiti)(21). Η daena είναι το ουράνιο άλλο εγώ του, η εικόνα της ψυχής του, ο καθρέφτης της γήινης μορφής του. Διαμορφώνεται από τις καλές του πράξεις, οι οποίες προέρχονται από την ενεργό φαντασία του, δηλαδή από τις καλές του σκέψεις. Όταν ένας άνδρας πεθαίνει, αυτή εμφανίζεται σαν μία όμορφη κοπέλλα, που τον συναντάει στην γέφυρα Chinrat στο Υπερπέραν, και τον συνοδεύει στην άλλη πλευρά του κόσμου(22). Είναι στην πραγματικότητα το ίδιο το θρησκευτικό «ορατό όργανο της ψυχής», το «φως που εκπέμπει, και που κάνει δυνατό το να βλέπει κανείς»(23). Με αυτή την έννοια, είναι η θρησκεία του ανθρώπου που πέθανε. Φανερώνεται στον νεκρό σαν η ίδια του η πίστη, με την έννοια ότι «είναι αυτή που του την ενέπνευσε… αυτή, για την οποία αυτός έδινε απαντήσεις και η οποία τον καθοδηγούσε, τον παρηγορούσε και τώρα αυτή που τον κρίνει»(24). Είναι επίσης η «εικόνα», που ο νεκρός ήταν προορισμένος να γίνει˙ είναι η δόξα, η νίκη και το πεπρωμένο. Είναι η αιώνια πλευρά που βρίσκεται μέσα στον θνητό άνθρωπο(25).

Αυτή η αρχετυπική όψη της anima σε σχέση με τον θάνατο, βρίσκεται επίσης και σε όνειρα και οράματα σύγχρονων ανδρών, για τους οποίους η anima έχει πάρει την μορφή ενός δαίμονα, που παίρνει τον νεκρό από την ζωή, ή εμφανίζεται σαν μία ευπρόσδεκτη αγαπημένη που τον μεταφέρει σε ένα καλύτερο κόσμο. Το επόμενο όνειρο ενός άνδρα, που πέθανε από ξαφνική καρδιακή προσβολή τρεις εβδομάδες μετά το όνειρο, είναι ένα παράδειγμα του μοτίβου του δαίμονα. Αυτός ο άνδρας είχε κάνει έναν άτυχο γάμο, αλλά είχε προσπαθήσει σε όλη την ζωή του να κρατήσει τον γάμο του σε συμβατικά χριστιανικά επίπεδα. Ονειρεύτηκε το εξής:

Βρισκόταν σε μία εκκλησία δίπλα στην γυναίκα του – προφανώς για να την ξαναπαντρευτεί ή για να ενισχύσει πάλι τον γάμο του. Αλλά μπροστά του ήταν ένας άδειος ασπρισμένος τοίχος. Ο ιερέας ήταν ένα πρόσωπο που το γνώριζε στην πραγματικότητα, ένας πολύ αξιοπρεπής αλλά καταπιεστικός, νευρωτικός άνθρωπος. Ξαφνικά μία πανέμορφη τσιγγάνα όρμησε μέσα στον χώρο της τελετής, έδεσε τον ιερέα με σχοινιά και άρχισε να τον τραβάει μακριά. Την ίδια στιγμή κοίταξε με μάτια που έβγαζαν φλόγες τον ονειρευόμενο, και είπε: “και με εσένα, σύντομα θα χάσω την υπομονή μου”(26).

Όπως αναφέραμε, ο άνδρας πέθανε λίγο καιρό μετά από αυτό το όνειρο. Η anima του ήταν θυμωμένη επειδή δεν την είχε αγαπήσει, αλλά είχε καταπιέσει εντελώς την πλευρά του έρωτα μέσα του για χάρη της συμβατικότητας. Έτσι αυτή έγινε ένας δαίμονας του θανάτου, που μοιάζει πολύ με την αρχαία ελληνική απεικόνιση του θανάτου σαν ένα φτερωτό θηλυκό πλάσμα με ανθρώπινη μορφή από την μέση και επάνω˙ αυτές ήταν οι φοβερές κήρες, που μετέφεραν τις ψυχές των νεκρών στον Άδη.

Συχνά, πάντως, το ίδιο μοτίβο έχει ένα πιο ευχάριστο χαρακτήρα. Ένα άλλος σχετικά νέος άνδρας, που πέθανε ξαφνικά από καρδιακή προσβολή ενώ έκανε σκι, ανέφερε αυτό το όνειρο, το προτελευταίο που είδε μερικές εβδομάδες πριν από τον θάνατό του:
Σε ένα πάρτυ συγγενών του συναντάει μία γυναίκα, και καταλαβαίνει αμέσως ότι αυτή είναι η γυναίκα που είναι πλασμένη για αυτόν, αν και δεν την έχει συναντήσει ποτέ στην εξωτερική ζωή. Είναι πολύ γοητευτική στην μορφή, αλλά είναι και κάτι παραπάνω από αυτό. Αυτός νιώθει πως η γυναίκα ενσαρκώνει τις πιο βασικές ιδιότητες που είναι αναγκαίες για μία σχέση, ότι είναι ανεξάρτητη από αυτόν, αλλά και πολύ κοντινή και οικεία με αυτόν.
Όπου και αν πηγαίνει αυτή του προσφέρει το χέρι της, και είναι φανερό ότι χαίρεται με την συντροφιά του, αλλά δεν υπάρχει κανένας καταναγκασμός σ’ αυτό... Μαζί πηγαίνουν σε ένα κατάστημα στην πόλη, και κάθε στιγμή που περνάει μαζί είναι μία καθαρή χαρά(27).
Όπως σημειώνει σωστά η Barbara Hanna, αυτή η συνάντηση με την anima δεν υπαινίσσεται απαραίτητα τον θάνατο, αλλά, αν την εξετάσουμε μετά το γεγονός του θανάτου, μας έρχεται στον νου το μοτίβο του νεκρικού γάμου(28). Τέτοια ήταν και η περίπτωση του Σωκράτη, ο οποίος, ενώ βρισκόταν στην φυλακή, ονειρεύτηκε μία λευκοντυμένη γυναίκα που ακτινοβολούσε. Αντιλήφθηκε αυτή την εικόνα σαν μία αναγγελία του θανάτου του. Μία τέτοια σχέση του θανάτου με την αρχή του Έρωτα ήταν πολύ γνωστή στην αρχαία Ελλάδα. Ο Αρτεμίδωρος έγραψε ότι το να ονειρευτείς ένα γάμο μπορεί να σημαίνει θάνατο, επειδή ο γάμος και ο θάνατος «θεωρούνται σαν σπουδαίες καμπές στην ανθρώπινη ζωή, και το ένα πάντα δείχνει προς το άλλο»(29). Ο Έρως, ο Ύπνος και ο θάνατος είναι αδέλφια που συχνά εναλλάσσονται στην εικονογραφία, και ο τάφος ή τύμβος ονομάζεται μερικές φορές “θάλαμος” (νυφικό δωμάτιο)(30).
Μια ανάμνηση αυτών των αρχαίων αντιλήψεων είναι πολύ πιθανόν να έχει διατηρηθεί στην όμορφη Ρουμανική μπαλάντα «Mioritza» στην οποία δύο ζηλόφθονοι άνδρες σχεδιάζουν να σκοτώσουν έναν ωραίο νέο βοσκό, επειδή είναι γενναιότερος από αυτούς, και έχει πιο πολλά κοπάδια με αρνιά. Το πιστό αρνί του βοσκού, που είναι προικισμένο με προορατικές ικανότητες, τον προειδοποιεί για το σχέδιο.
Αυτός τότε λέει στο αρνί : Θάψε με στην γη μου, μαζί με τα υπάρχοντά μου, και βάλε διαφορετικές φλογέρες επάνω στον τάφο μου, για να παίζει ο άνεμος μέσα από αυτές. Και μην πεις τίποτε στα κοπάδια μου για το ότι δολοφονήθηκα. Πες τους:
Πως παντρεύτηκα βασίλισσα
που δεύτερή της δεν υπάρχει,
που μου την πρόσφερε ο κόσμος.
Ότι σε εκείνους τους γάμους
ένα άστρο πέταξε•
ότι επάνω από τον θρόνο
κρατούσαν το στέμμα μου
το φεγγάρι στολισμένο,
ο ήλιος με τους κύκλους του•
τα μεγάλα βουνά ήταν οι ιερείς μου,
οι μάρτυρές μου οι οξιές.
Υμνούσαν με τις φωνές τους
τα πουλιά των δασών.
Πως μου κρατούσαν τις λαμπάδες
τα παρθένα άστρα,
εκατοντάδες πουλιά
και οι πυρσοί του ουρανού.(31)

Αυτός είναι ο νεκρικός γάμος, η ένωση της ψυχής με το σύμπαν, με την ψυχή του κόσμου μέσα στην μήτρα της φύσης. Ο βοσκός έπειτα ζητάει από το αρνί : Εάν η γριά μητέρα του τον αναζητήσει να της πει μόνο ότι παντρεύτηκε μία βασίλισσα, και τίποτε περισσότερο. Δεν θέλει να της προκαλέσει λύπη, και για αυτό την αφήνει σε αβεβαιότητα σχετικά με το αν θα ξαναζήσει ποτέ σε αυτό τον κόσμο ή όχι. Επέστρεψε στην μεγαλύτερη μητέρα, την Φύση. Οι περισσότεροι ερμηνευτές βλέπουν σε αυτό το τραγούδι μία περιγραφή ενός νεκρού, και της απορρόφησής του από την ολότητα της φύσης. Αλλά είναι πιο ακριβές να το κατανοήσουμε σαν ένα γάμο με την anima, με την κοσμική διάσταση της ασυνείδητης ψυχής.
Ένα ουκρανικό λαϊκό παραμύθι έχει το ίδιο μοτίβο, αλλά σε απλούστερη μορφή. Σ’ αυτό το τραγούδι ένας πολεμιστής που πεθαίνει απευθύνεται στο άλογό του:
Χλιμίντρισε δυνατά!
Έρχεται η γριά μητέρα μου.
Μην της πεις, άλογό μου
Ότι κείτομαι σκοτωμένος,
Πες της, άλογό μου,
Ότι παντρεύτηκα
Και πήρα μια μικρή νύφη-
Τον τάφο στο μακρινό καθαρό λιβάδι.(32)

Και σε ένα τούρκικο λαϊκό τραγούδι, ο πεθαμένος λέει στους γονείς του:
Παντρεύτηκα χθες,
χθες πολύ αργά το βράδυ.
Η μητέρα, ο κόσμος, είναι η νύφη μου˙
Η πεθερά μου είναι ο τάφος. (33)

Όπως ξέρουμε, η anima σε έναν άνδρα συνδέεται πολύ στενά με την εικόνα της μητέρας και αυτός είναι ο λόγος που η νύφη στο τραγούδι είναι επίσης η «μητέρα-κόσμος» - μια anima mundi (παγκόσμια ψυχή) η οποία, για τον νεκρό την ίδια στιγμή είναι και μητέρα και νύφη.
Στην αρχαία Ελλάδα, όπως σημειώσαμε πιο πάνω, το εσώτερο διαμέρισμα του τάφου που περιείχε το φέρετρο ονομαζόταν «θάλαμος» (νυφικό δωμάτιο), και οι τοίχοι ετρουσκικών τάφων διακοσμούνταν με πολύχρωμες σκηνές μουσικής, χορού και γλεντιού, όπως αυτά στις γαμήλιες διασκεδάσεις. Η πλούσια σε εικόνες αιγυπτιακή κουλτούρα χρησιμοποίησε το ίδιο μοτίβο. Τα σκεπάσματα και τα πατώματα από τα φέρετρα ζωγραφίζονταν συχνά με παραστάσεις της Nut, της θεάς του ουρανού, έτσι που ο νεκρός κυριολεκτικά αναπαυόταν στα χέρια της˙ ή η Ίσιδα ζωγραφιζόταν στο σκέπασμα και η Nepthys στο κάτω μέρος. Στις «Ώρες αγρυπνίας του Όσιρι», αυτός που θρηνεί μιλάει την πέμπτη ώρα στον νεκρό:
«Σήκω, κύριέ μου (έτσι λέει η μητέρα σου Nut)˙
Δες, έρχομαι να σε προστατεύσω, η μητέρα σου απλώνει επάνω σου τον ουρανό στο όνομά της… Στολίζω το σώμα σου πιο όμορφα από τα σώματα των άλλων θεών. Βάζω τον θρόνο σου πιο πάνω από τον θρόνο των μεταμορφωμένων»(34).

Για την έβδομη και όγδοη ώρα της ημέρας, η τελετή εξελίσσεται με τα εξής λόγια:
«Ω, Όσιρι, που είσαι πρώτος στην Δύση. Κοίταξε, η αδερφή σου Ίσιδα έρχεται σε εσένα, χαρούμενη από την αγάπη της για εσένα, και σε κυκλώνει με την προστατευτική της μαγεία. Κοίταξε, η αδερφή σου Nepthys έρχεται σε εσένα. Η Ίσιδα έρχεται σε εσένα. Και οι δύο σε προστατεύουν»(35).

Και την δωδέκατη ώρα:
«Σήκω κύριέ μου! Πόσο όμορφα είναι τα μέλη σου. Πόσο ευγενική είναι αυτή η γυναίκα στο Ka σου! Πόσο ωραία είναι η ανάπαυσή σου. Εσένα, που είσαι ζωντανός, οι θηλυκές σύντροφοί σου σε αγκαλιάζουν»(36).
Και τελικά, την δέκατη ώρα της νύκτας:
«Ω, Όσιρι, που είσαι πρώτος στην Δύση, η Ίσιδα σε θεραπεύει, η Nepthys σε αγκαλιάζει. Εσύ είσαι ο μεγαλοπρεπής θεός που βρίσκεται ανάμεσά τους και κατέχεις αυτό που κάνουν σε εσένα (την αναγέννηση)»(37).

Ο μυστικισμός της φύσης στο τραγούδι «mioritza» μας πηγαίνει πίσω σε πανάρχαιες ιδέες που προήλθαν από την Ασία, και έπειτα εξαπλώθηκαν σε όλη την ανατολική Μεσογειακή λεκάνη (Κρήτη, Κύπρος, Κυκλάδες, κυρίως Ελλάδα της Μινωικής εποχής κ.λ.π.). Σε πολλούς τάφους σε αυτές τις περιοχές βρίσκει κανείς την εικόνα της «μεγάλης θεάς» που περιστοιχίζεται από περιστέρια, τον ταύρο, το φίδι κ.λ.π. Οι νεκροί μπαίνουν κάτω από την προστασία τους με την ελπίδα της ανανέωσης της ζωής τους. Στην μέση εποχή του Χαλκού, όπως αναφέραμε πιο πριν, τα σώματα τοποθετούνται μέσα στους «πίθους» (μεγάλα αποθηκευτικά δοχεία), όπου, όπως ο σπόρος του σιταριού, περίμεναν την ανάσταση. Σε κυπριακά αγγεία βρίσκει κανείς την απεικόνιση ενός ζευγαριού, που πιθανότατα παριστάνει τον νεκρό και την σύντροφό, ή τον «ιερό γάμο» ενός θεϊκού ζευγαριού. Τα περιστέρια που συνοδεύουν την εικόνα του ζευγαριού συμβολίζουν την δύναμη της μεγάλης θεάς του έρωτα(38). Το νεκρικό μοτίβο του «ιερού γάμου» ανήκει ψυχολογικά σε έναν κόσμο, στον οποίο η μεγάλη θεά ή η μητέρα θεά και η θηλυκή αρχή του Έρωτα κυριαρχούν. Σε πατριαρχικές, πολεμικές κοινωνίες αυτό το μοτίβο φαίνεται να έχει πολύ μικρότερη σημασία.

Τέλος 3ου κεφαλαίου

Συνεχίζεται

Αμέθυστος

Σημειώσεις

20. Αυτή η δήλωση βασίζεται αποκλειστικά στις βαθειές και λεπτές αναφορές του Henri Corbin στο έργο: «Πνευματικό σώμα και ουράνιο γη», ιδιαίτερα στις σελίδες 3-105.
21. Αυτόθι, σ.15˙ βλέπε επίσης σ.38.
22. Αυτόθι, σ.σ.28,36,42.
23. Αυτόθι, σ.42.
24. Αυτόθι.
25. Αυτόθι.
26. Μ.L. von Franz: «Μερικά αρχέτυπα που περιβάλουν τον θάνατο»,σ.13.
27. Barbara Hannah: “Επιστροφή στο παρελθόν ή ανανέωση της γεροντικής ηλικίας”, σ.191.
28. Αυτόθι, σ.σ.191 κ.ε.
29. «Βιβλίο των ονείρων», σ.207.
30. Emily Vermeule: «Μορφές του θανάτου στην πρώιμη ελληνική τέχνη και ποίηση». Η εικονογράφηση σε αυτόν τον τόμο είναι πολύ σημαντική, αλλά το κείμενο είναι συχνά χωρίς βάθος.
31. Αναφέρεται στο έργο του Mircea Eliade «Από τον Ζούμωλξι στον Τζέγκις-Χαν», σ.239. Όπως παρατηρεί ο Eliade, αυτό το όμορφο ποίημα είναι σχεδόν αδύνατον να μεταφρασθεί.
32. Αναφέρεται στο έργο «Ψυχή και θάνατος» του Edgar Herzog, σ.107.
33. Αυτόθι. Σύγκρινε επίσης το υπόλοιπο όμορφο υλικό που αναφέρεται εκεί, μέσα στο οποίο το «Leonore» του Bürger και τα αγγλικά παράλληλά του στο έργο του John Radford: “Μια εικόνα του θανάτου σε όνειρα και μπαλλάντες”.
34. Günther Roeder: «Γραπτά κείμενα σχετικά με την θρησκεία της αρχαίας Αιγύπτου», σ.37.
35. Αυτόθι, σ.38.
36. Αυτόθι.
37. Αυτόθι.
38. Joseph Wiesner: “Τάφος και Υπερπέραν”.