ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ (17) – Marie-Louise von Franz

Συνέχεια από Τετάρτη, 5 Ιανουαρίου 2011

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 (2ο μέρος)

Ο πρώτος νεκρικός γάμος

Το μοτίβο του γάμου εμφανίζεται όχι μόνο σε εκστατικές εμπειρίες στο τέλος της ζωής, αλλά επίσης σε όνειρα που δείχνουν κάποιον επικείμενο θάνατο. Μία ηλικιωμένη συνταξιούχα νοσοκόμα, για παράδειγμα, μου έγραψε ότι είχε ονειρευθεί πως άκουσε την αναγγελία των αρραβώνων της, γεγονός στο οποίο συγκατατέθηκε πλήρως, χωρίς να ξέρει ποιος θα ήταν ο αρραβωνιαστικός της. Όταν ξύπνησε δεν μπορούσε να εξηγήσει με κανένα τρόπο το όνειρο. Έπειτα κοιμήθηκε πάλι, και είδε ότι φορούσε ένα άσπρο νεκρικό φόρεμα, και ό,τι κρατούσε ένα κόκκινο τριαντάφυλλο στο χέρι της. Προχώρησε προς τον γαμπρό γεμάτη επιθυμία και χαρά στην καρδιά της. Όταν ξύπνησε κατάλαβε ότι ο γαμπρός θα πρέπει να ήταν ο Ιησούς Χριστός, και ότι το όνειρο είχε σκοπό να την προετοιμάσει για τον επικείμενο θάνατό της.

Ο Edinger αναφέρει το ακόλουθο όνειρο, που το είδε ο ασθενής, ο οποίος λίγο πριν πεθάνει είχε ονειρευθεί τον “χορευτή από χορτάρι”:

«Υπάρχει σκοτάδι, αλλά με κάποια φωτεινότητα μέσα του, που δεν μπορώ να την περιγράψω. Ένα σκοτάδι που κατά κάποιο τρόπο λάμπει. Μέσα σ’ αυτό στέκεται μία όμορφη χρυσή γυναίκα, με πρόσωπο που μοιάζει με της Mona Liza. Τώρα καταλαβαίνω ότι η λάμψη προέρχεται από ένα κολιέ που φοράει. Είναι φτιαγμένο με μεγάλη λεπτότητα: μικρές πέτρες από τυρκουάζ, που κάθε μία περιβάλλεται από κοκκινωπό χρυσό. Η εικόνα έχει μεγάλη σημασία για μένα, σαν να υπήρχε σ’ αυτήν ολόκληρη ένα μήνυμα, που θα μπορούσα να το βρω αν ξεπερνούσα τον φευγαλέο χαρακτήρα της»(10).

Ο Edinger συγκρίνει αυτή την εικόνα της anima με την βιβλική μορφή της Σοφίας, η οποία ενσαρκώνει το σύνολο των αιώνιων αρχετυπικών εικόνων (των πολύτιμων λίθων), την σοφία μέσω της οποίας ο θεός, σύμφωνα με μία μεσαιωνική ιδέα, «γνωρίζει τον εαυτό του»(11). Είναι μία κοσμική πνευματική δύναμη, η οποία, στην προκειμένη περίπτωση, πλησιάζει προφανώς τον ονειρευόμενο σαν αγγελιοφόρος του θανάτου.

Πριν από λίγα χρόνια ήρθε σε εμένα για ανάλυση ένας γιατρός πενήντα δύο χρόνων, παντρεμένος. Ήταν σωματικά και ψυχικά σε καλή υγεία, αλλά το γενικό ιατρικό του επάγγελμα είχε αρχίσει να τον κουράζει, και ήθελε να εκπαιδευτεί για να γίνει ψυχοθεραπευτής. Το αρχικό του όνειρο, όμως, έδειξε απροσδόκητα κάτι εντελώς διαφορετικό (θεωρούμε το πρώτο όνειρο που αναφέρεται στην ψυχανάλυση σαν ιδιαίτερης σημασίας, επειδή πολύ συχνά διαγράφει από πριν όλη την πορεία της ανάλυσης). Ο γιατρός είχε ονειρευθεί το εξής:

Πήγαινε στην κηδεία κάποιου ανθρώπου, που του ήταν αδιάφορος˙ προχωρούσε απλώς μαζί με πολλούς ανθρώπους σε μία επικήδεια πομπή. Σε ένα μικρό τετράγωνο μέρος στην πόλη όπου υπήρχε ένα πράσινο παρτέρι, η πομπή σταμάτησε. Πάνω στο γρασίδι υπήρχαν ξύλα για μια πυρά, και αυτοί που μετέφεραν το φέρετρο το έβαλαν πάνω σ’ αυτά και τα άναψαν. Όταν πετάχτηκαν οι φλόγες, το σκέπασμα από το φέρετρο άνοιξε και έπεσε κάτω. Από το φέρετρο βγήκε μία πολύ όμορφη γυναίκα˙ άνοιξε τα χέρια της και προχώρησε προς τον ονειρευόμενο. Άνοιξε και αυτός τα χέρια του για να την αγκαλιάσει, και ξύπνησε με ένα αίσθημα απερίγραπτης ευδαιμονίας(12).

Φοβήθηκα μόλις άκουσα αυτό το αρχικό όνειρο. Μου φάνηκε πως είχε σκοπό να προετοιμάσει τον ονειρευόμενο για τον θάνατο που πλησίαζε, αν και ήταν τόσο νέος και δραστήριος. Ιδιαίτερα δυσοίωνο ήταν για μένα εκείνο το αίσθημα της «απερίγραπτης ευδαιμονίας». Μετά από αυτό το όνειρο, πάντως, ο γιατρός είδε «κανονικά» όνειρα πάλι, και η ανάλυση ακολούθησε την «κανονική» της πορεία. Έπειτα από ένα χρόνο αναλυτικής εργασίας, ο πελάτης, για οικονομικούς λόγους, χρειάσθηκε να επιστρέψει στην πατρίδα του, αλλά με τον σκοπό να γυρίσει πάλι σύντομα πίσω για να τελειώσει την εκπαιδευτική του ψυχανάλυση. Τότε, εντελώς ξαφνικά, πρηροφορήθηκα τον θάνατό του. Είχε προσβληθεί από γρίππη, η οποία είχε σοβαρή εξέλιξη, και πέθανε από καρδιακή προσβολή στο αυτοκίνητο που τον μετέφερε στο νοσοκομείο.

Τώρα ας κοιτάξουμε πιο αναλυτικά το όνειρο. Πρώτα είναι η κηδεία ενός αδιάφορου άνδρα. Πιθανόν αντιπροσωπεύει την γήινη, σωματική πλευρά του ονειρευόμενου, η οποία με τον θάνατο έχει γίνει ένας ξένος, κάποιος άγνωστος, ο «παλαιός Αδάμ» που τον είχε απορρίψει. Αυτή η μορφή αντιστοιχεί στο άλογο που σαπίζει στο όνειρο του αξιωματικού του ιππικού που περιγράψαμε πιο πριν. Σύμφωνα με την άποψη του Jung, το τετράγωνο κομμάτι γης αντιπροσωπεύει μία μαντάλα, μία εικόνα του Ταυτού, της ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Εκεί φυτρώνει χορτάρι, ένας υπαινιγμός στην βλάστηση σαν σύμβολο της ανάστασης. Το φέρετρο τοποθετείται μέσα σε μία φωτιά. Αυτό το μοτίβο, που θα συζητηθεί αργότερα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι αναφέρεται στο ψυχικό υπέδαφος πρώιμων εθίμων αποτέφρωσης, επειδή εικονίζει ένα τύπο καύσης που δεν εφαρμόζεται σήμερα, αλλά γίνεται σε ένα πράσινο πεδίο με μορφή μαντάλας.

Αντί για ένα νεκρό άνδρα, μια όμορφη γυμνή γυναίκα βγαίνει ξαφνικά έξω από το φέρετρο. Αντιπροσωπεύει την anima του ονειρευόμενου, την ασυνείδητη θηλυκή του πλευρά. Θα πρέπει να αναδύθηκε, με την επίδραση της φωτιάς, από το νεκρό και αποτεφρωμένο σώμα του άνδρα. Αυτό είναι που ονομάζουν οι αλχημιστές extraction animas (εξαγωγή της ψυχής). Αυτή η «εξαγωγή της ψυχής» περιγράφεται επίσης στο κείμενο του Κομάριου, που το διάλεξα σαν οδηγό για το παρόν κεφάλαιο αυτής της μελέτης. Κατά την «διεργασία της φωτιάς» η ψυχή εγκαταλείπει το σκοτεινό, βρώμικο σώμα, ξεπηδάει σαν ένα «σύννεφο», και, σαν την βροχή που πέφτει στην γη, ξαναέρχεται πάλι στο σώμα(13). Αυτή η επιστροφή είναι ο ιερός γάμος της ψυχής και του σώματοςστο κείμενο του Κομάριου, και –στο προηγούμενο όνειρο– ο γάμος της ψυχής και του ονειρευόμενου (αφού ο τελευταίος έχει απαλλαγεί από το αδιάφορο για αυτόν σώμα του).

Ο Jung τονίζει ότι η anima αγωνίζεται στην αρχή να εμπλέξει τον άνδρα στις βιοτικές υποθέσεις, αλλά προς το τέλος της ζωής όταν έχει φθάσει στην αφομοίωση, γίνεται μία μεσολαβήτρια με το Υπερπέραν, με τα περιεχόμενα του ασυνειδήτου. Παίρνει τότε έναν πνευματικό-θρησκευτικό χαρακτήρα. Γίνεται γι’ αυτόν η Σοφία.

Η νεαρή γυναίκα που είχε καρκίνο, της οποίας τα όνειρα αναφέρει η Jane Wheelwright, είδε αυτό το αρχικό όνειρο, το πιο σημαντικό όνειρο της ανάλυσης της:

«Έφθασα σε ένα Σουμεριανό πύργο με μεγάλες λοξές σκάλες, που πήγαιναν ζικ-ζακ προς την κορυφή. Αυτό το κτίριο ήταν επίσης το Κολλέγιο της Νότιας Καλιφόρνιας, που είχε θέα από ψηλά προς το πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας. Έπρεπε να ανέβω στην κορυφή• ήταν μια τρομερή δοκιμασία. Όταν έφθασα εκεί κοίταξα κάτω, και σε όλη την πόλη είδα κτίρια από τους Σουμεριανούς, Ρωμαϊκούς, Γοτθικούς και αρχαίους Ινδικούς χρόνους. Υπήρχε ένα μεγάλο, κομψό βιβλίο ανοιχτό μπροστά μου. Ήταν όμορφα εικονογραφημένο με αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες από αυτά τα κτίρια, τις ζωφόρους και τα γλυπτά τους. Ξύπνησα τρομαγμένη από το ύψος του πύργου»(14).

Στην ερμηνεία αυτού του ονείρου που κάνει η Wheelwright, μας θυμίζει ότι το Σουμεριανό ζιγκουράτ εθεωρείτο το κέντρο του κόσμου, και επίσης ο άξονας του κόσμου που συνδέει ουρανό και γή. Στο όνειρο είναι μία εικόνα του Ταυτού. Προφανώς η ονειρευόμενη πρέπει να φθάσει σε ένα πολύ υψηλότερο επίπεδο συνειδητότητας πριν πεθάνει• και πρέπει επίσης να ρίξει ένα βλέμμα στις μεγάλες απρόσωπες ιστορικές όψεις της ψυχής, στις αξίες του ασυνείδητου και στις διαδικασίες που συνέβησαν σ’ αυτό τον κόσμο στην ιστορία της ανάπτυξης του ανθρώπινου νου. Στην Σουμερία, επάνω στην κορυφή του ζιγκουράτ, η θεά (που την ενσάρκωνε η ιέρεια), τελούσε τον ιερό γάμο με τον γιο-αγαπημένο της, εικονίζοντας την ένωση των κοσμικών αντιθέτων. Έτσι το πρώτο όνειρο, με τους υπαινιγμούς του, ήδη δείχνει τον τελικό στόχο της εξατομίκευσης –τον ιερό γάμο– αν και αυτό μπορούμε να το καταλάβουμε μόνο έμμεσα από την ερμηνεία της εικόνας του ζιγκουράτ.

Γενικά έχουμε λίγες αναφορές στη λογοτεχνία του μοτίβου του νεκρικού γάμου σε περιπτώσεις γυναικών. Αυτό πιθανόν να οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στο ότι η λογοτεχνία που μας είναι γνωστή έχει στο μεγαλύτερο μέρος της γραφτεί από άνδρες. Αλλά το μοτίβο του θανάτου-animus υπάρχει στην λογοτεχνία, και μας είναι ιδιαίτερα γνωστό από την «Λεωνόρα» του G.A. Bürger:

Πόσο λάμπει το φεγγάρι,
οι νεκροί καλπάζουν γρήγορα,
δεν φοβάσαι αγαπημένη μου; (15)

Λιγότερο σκυθρωπός είναι ο θάνατος-γαμπρός που εμφανίζεται στο έργο του Schubert “Ο θάνατος και η κόρη” (έργο 73). Εκεί ο θάνατος λέει στην φοβισμένη κοπέλα:

Είμαι φίλος, δεν ήρθα να σε κλάψω.
Πάρε θάρρος! Δεν είμαι άγριος•
θα κοιμηθείς απαλά στα χέρια μου (16)

Τέλος, υπάρχει επίσης ένας τύπος παραμυθιού, στο οποίο μια γυναίκα παντρεύεται τον θάνατο, που έχει πάρει την μορφή ενός ανθρώπινου όντος. Έτσι, για παράδειγμα, ένα τσιγγάνικο παραμύθι μιλάει για μία όμορφη κοπέλα που ζει ολομόναχη. Ο πατέρας, η μητέρα, τα αδέλφια, οι φίλοι της, έχουν όλοι πεθάνει. Κάποτε ένας όμορφος οδοιπόρος έρχεται στο σπίτι της και ζητάει φιλοξενία, επειδή «μέσα σε χίλια χρόνια κοιμήθηκε μόνο μία φορά». Μένει μαζί της μία ολόκληρη εβδομάδα και αυτή τον ερωτεύεται. Μια νύχτα εμφανίζεται στο όνειρό της, και αργότερα αυτή του λέει γι’ αυτό το όνειρο: «Ήσουνα τόσο κρύος και άσπρος, και πηγαίναμε πάνω σε μία όμορφη άμαξα. Φυσούσες ένα μεγάλο κέρας. Ξαφνικά όλοι οι νεκροί σε πλησίασαν και σε ακολούθησαν, γιατί ήσουνα ο βασιλιάς τους, και φορούσες ένα όμορφο παλτό από γούνα αλεπούς». Ο οδοιπόρος απαντάει: «Αυτό είναι κακό όνειρο», και λέει ότι πρέπει να την αφήσει τώρα «επειδή κανείς στον κόσμο δεν έχει πεθάνει εδώ και καιρό». Η κοπέλα τον πιέζει να αποκαλύψει ποιος είναι. Ο οδοιπόρος λέει: «Ωραία, τότε πρέπει να έρθεις μαζί μου, είμαι ο θάνατος». Η κοπέλα τρομάζει τόσο, ώστε πεθαίνει(17).

Στην «Γυναίκα του θανάτου»(18), μία Βρετονική ιστορία, η Margarethe, μια μοναχική γυναίκα που είναι κιόλας πάνω από σαράντα χρόνων, παντρεύεται έναν άγνωστο ξένο, που εμφανίζεται ξαφνικά, χωρίς να ξέρει κανείς από που. Αυτός την παίρνει μαζί του, λέγοντάς της να αποχαιρετήσει το νεαρό αδελφό της, που είναι επίσης βαφτισιμιός της, και να του πει ότι κάποτε θα πρέπει να τους επισκεφθεί. Προχωρούν προς την κατεύθυνση της ανατολής για πολλούς μήνες, ώσπου τελικά φθάνουν σε ένα σπίτι με ψηλούς τοίχους. Αυτό είναι το «Κάστρο του ήλιου που ανατέλλει», το σπίτι τους. Η Margarethe έχει ότι επιθυμεί εκεί, αλλά κατά την διάρκεια της ημέρας μένει μόνη της, περιμένοντας τον άνδρα της να επιστρέψει. Το υπόλοιπο μέρος της ιστορίας αναφέρεται στις εμπειρίες του βαφτισιμιού, ο οποίος την επισκέπτεται και συνοδεύει τον θάνατο στο μυστηριώδες καθημερινό του ταξίδι στο Υπερπέραν. Αλλά το ταξίδι μιας τέτοιας ημέρας διαρκεί 500 χρόνια, και έτσι ο αδελφός δεν μπορεί πια να επιστρέψει πάλι στο σπίτι του, αλλά πρέπει να μείνει στον άλλο κόσμο. Παρατηρεί ότι ο θάνατος, και όταν φθάνει στον Πύργο και όταν αναχωρεί, χτυπάει την Margarethe τρεις φορές στο πρόσωπο. Όταν ο βαπτισιμιός ρωτάει την Margarethe σχετικά με αυτό, αυτή του λέει ότι τα χτυπήματα είναι φιλιά! (Φαίνεται σαν να συμβαίνει μία επανεκτίμηση των ιδεών σχετικά με τα συναισθήματα στο Υπερπέραν, κάτι που συμφωνεί με το γεγονός ότι μερικοί λαοί περιγράφουν το βασίλειο των νεκρών σαν ένα ανεστραμμένο κόσμο, όπου οι άνθρωποι στέκονται με το κεφάλι κάτω).

Θα έπρεπε επίσης να αναφέρουμε εδώ την μορφή του μεγάλου «κοσμικού βοσκού» ή «ξιφομάχου» αν και δεν γίνεται λόγος σε αυτήν για κανένα γάμο. Εμφανίζεται στο μαρτυρολόγιο στο συναξάρι των αγίων Perpetua και Felicitas όπου σε ένα όνειρο προσφέρει στην καταδικασμένη σε θάνατο Perpetua μία μετάληψη από τυρί και γάλα. Έπειτα, σε ένα δεύτερο όνειρο, προσφέρει χρυσά μήλα(19). Δεν γίνεται κανένας γάμος με αυτόν. Γενικά, πάντως, όπως αναφέραμε πιο πάνω, η περίπτωση του μοτίβου του νεκρικού γάμου για τις γυναίκες είναι πολύ λιγότερο συχνή από ότι για τους άνδρες.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος

Σημειώσεις

10. "Το Εγώ και το Αρχέτυπο", σ.217.
11. Von Franz: "Αριθμός και Χρόνος", σ.172.
12. Von Franz: "Μερικά αρχέτυπα που περιβάλλουν τον θάνατο", σ.14.
13. Αυτό το σώμα, πάντως, όπως είναι φανερό στο όνειρο, δεν είναι πλέον το "παλαιό" σώμα, αλλά ένα πνευματοποιημένο σώμα.
14. "Ο θάνατος μιας γυναίκας", σ.28.
15. Αναφέρεται στο έργο "Ζωή και θάνατος στις διάφορες θρησκείες", σ.178.
16. Αυτόθι, σ. 203.
17. Στα "Τσιγγάνικα παραμύθια", σσ117 κ.ε.
18. Στο έργο "Γαλλικά παραμύθια", σ.141.
19. Von Franz: "Ο βίος της αγίας Περπέτουας", σ.11-13.