Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ - Michael Gillespie (40)

    Συνέχεια από: Τρίτη 1 Νοεμβρίου 2022

Nihilism Before Nietzsche

Michael Allen Gillespie

Μετάφραση: Γιώργος Ν. Μερτίκας

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΕΣ ΕΞΑΠΟΛΥΜΕΝΟΙ

Ο ρωσικός μηδενισμός και η επιδίωξη του προμηθεϊκού

Το μηδενιστικό ενάλλαγμα: Το έργο του Chernyshevsky "Τι πρέπει να γίνει;"

Ο Franco Venturi υποστήριξε ότι δεν θα μάθουμε και πολλά για το μηδενιστικό κίνημα στη Ρωσία εξετάζοντας τα λογοτεχνικά έργα συγγραφέων όπως ο Turgenev. Κατά τη γνώμη του, η λογοτεχνία είναι διασκέδαση και όχι πραγματική προσπάθεια για να κατανοηθεί ή να απεικονιστεί η ιστορική πραγματικότητα. Αυτού του είδους η θεώρηση της λογοτεχνίας, ωστόσο, είναι παραπλανητική. Η λογοτεχνία για τις περισσότερες κουλτούρες διαδραματίζει πολύ σπουδαιότερο ρόλο απ' ό,τι θέλει να παραδεχθεί ο Venturi. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τη Ρωσία του δέκατου ένατου αιώνα. Εξαιτίας της λογοκρισίας, η λογοτεχνία ήταν ένας από τους ελάχιστους χώρους όπου ανοιγόταν πολιτική συζήτηση, και κατά συνέπεια έγινε χώρος για δημόσιο αναστοχασμό γύρω από τον χαρακτήρα της κοινωνίας και της πολιτικής. Αυτό αληθεύει ιδιαίτερα στην περίπτωση του μυθιστορήματος "Πατέρες και παιδιά", όπως καθιστά πρόδηλο η μεγάλη διαμάχη που ακολούθησε τη δημοσίευσή του.

Το "Πατέρες και παιδιά" επικρίθηκε από τους συντάκτες του Σύγχρονου και από άλλους μηδενιστές, αλλά λόγω της λογοκρισίας δεν ήταν σε θέση να παρουσιάσουν εναλλακτικά υποδείγματα επαναστατών. Έτσι, επιδίωξαν να τους εξεικονίσουν σε δικά τους λογοτεχνικά έργα. Το έργο του Chernyshevsky "Τι πρέπει να γίνει;" ήταν το σημαντικότερο από αυτά. Επρόκειτο για απ' ευθείας απάντηση στο "Πατέρες και παιδιά", που παρουσίαζε μια εναλλακτική θεώρηση του νέου ανθρώπου. Το βιβλίο προτείνει ένα νέο ιδεώδες αγάπης, οικογένειας και κοινωνικής ζωής, το οποίο στηρίζεται στην απόλυτη ανεξαρτησία του ατόμου

Το έργο είναι η ιστορία μιας νεαρής κοπέλας, της Βέρα Πάβλοβνα, η οποία δραπετεύει από μια κακή οικογένεια και την απειλή ενός ακόμη χειρότερου γάμου, με τη βοήθεια ενός «νέου ανθρώπου», του Λοπούκοφ, ο οποίος παραιτείται από τη φιλοδοξία του να γίνει γιατρός, για να την παντρευτεί. Ζουν μαζί σε ισότιμη βάση, σαν αδελφός και αδελφή. Εκείνος εργάζεται ως οικοδιδάσκαλος και αυτή οργανώνει ένα ραφείο πάνω σε γενικές σοσιαλιστικές βάσεις. Η Βέρα και ο Λοπούκοφ, ωστόσο, δεν έλκονται συναισθηματικά και εκείνη ερωτεύεται τον φίλο του άνδρα της, τον Κιρσάνοφ. Όταν αυτό γίνεται φανερό στον Λαπούκοφ, προσποιείται ότι αυτοκτονεί και εγκαταλείπει τη Ρωσία με τη βοήθεια του ηρωικού Ραχμέτοφ. Η Βέρα Πάβλοβνα παντρεύεται τον Κιρσάνοφ, ο Λοπούκοφ επιστρέφει αρκετά χρόνια αργότερα για να παντρευτεί κάποια άλλη νεαρή γυναίκα, και όλοι ξανασμίγουν ευτυχισμένοι. Το βιβλίο τελειώνει με το σύνολο της ομάδας και κάποια μυστηριώδη κυρία στα μαύρα που αναμένει την επιστροφή ενός ανώνυμου άνδρα, πιθανότητα του Ραχμέτοφ.

Το έργο παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τους Μηδενιστές του Gutzkow και είναι πιθανόν ο Chernyshevsky να γνώριζε αυτό το έργο. Σε αντίθεση με τον Gutzkow όμως, ο Chernyshevsky παρουσιάζει μόνο καλούς και όχι κακούς μηδενιστές. Οι βασικοί πρωταγωνιστές και στα δύο έργα είναι γυναίκες οι οποίες έγιναν οπαδοί του Feuerbach μέσω κάποιας συνάντησης με νέους ανθρώπους. Η Βέρα Πάβλοβνα, όπως η Έρτα Ουίνγκολφ, έχοντας ως κίνητρο την αυτονομία, επιθυμεί να ζήσει όπως την ευχαριστεί: «Το μόνο που ξέρω είναι πως δεν θέλω να είμαι σκλάβος κανενός! Θέλω να είμαι ελεύθερη!... Το πολυτιμότερο πράγμα είναι η ελευθερία· να κάνω ό,τι με ευχαριστεί· να ζω όπως μου αρέσει, χωρίς να ρωτώ κανέναν για τίποτα». Όπως ο Έμπερχαρτ Οτ και αντίθετα με τον Κονσταντίν Ούλριχ, ο Λοπούκοφ είναι πρόθυμος να θυσιάσει τη σταδιοδρομία του για το καλό κάποιου που αγαπά. Ισχυρίζεται ότι αυτό είναι το αποτέλεσμα ενός ορθολογικού εγωισμού, αλλά πρόκειται για εγωισμό χωρίς καμία ιδιοτέλεια. Αυτό το είδος δράσης είναι τυπικό για τους νέους ανθρώπους του Chernyshevsky: «Ο καθένας τους είναι άνθρωπος, ατρόμητος, αποφασιστικός, σταθερός, ικανός να αναλάβει κάθε είδους υπόθεση και εάν την αναλάβει, εμμένει τόσο ανυποχώρητα σε αυτή, ώστε να μην είναι δυνατόν να ξεγλιστρήσει από τη λαβή του [...]· καθένας από αυτούς είναι άνθρωπος ανυπέρβλητης ακεραιότητας σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην τίθεται καν ποτέ το ερώτημα "Είναι δυνατόν να βασιστούμε σε αυτό το πρόσωπο ανεπιφύλακτα;"».

Τέτοιοι άνθρωποι, σύμφωνα με τον Chernyshevsky, δεν είναι ασυνήθιστοι. Είναι μόνο ό,τι θα ήσαν όλοι οι άνθρωποι εάν δεν παραμορφώνονταν από διεφθαρμένους κοινωνικούς θεσμούς. Η ζηλοφθονία και όλα τα άλλα συναισθήματα που εξαχρειώνουν την ανθρώπινη φύση είναι το αποτέλεσμα της διεφθαρμένης «τάξης πραγμάτων», δηλαδή της ύπαρξης ατομικής ιδιοκτησίας.  Υπαινίσσεται ότι σε μια ορθά διευθετημένη κοινωνία οι κακόβουλοι θα γίνουν καλοπροαίρετοι γιατί δεν θα είναι αντίθετο με τα συμφέροντά τους να είναι καλοί.

Εξ αιτίας των λογοκριτών, το όραμα της νέας εποχής παρουσιάζεται απλώς σαν όνειρο της Βέρα Πάβλοβνα.

Το όνειρο περιγράφει τη γυναίκα του μέλλοντος, η οποία ενσαρκώνει όλη την τελειότητα του παρελθόντος και προσθέτει σε αυτή την απόλυτη ελευθερία:

    Δεν υπάρχει τίποτα πιο επιβλητικό από τον άνδρα. δεν υπάρχει τίποτα πιο επιβλητικό από τη γυναίκα... η Βέρα Πάβλοβνα συλλογιζόταν. Ήταν το δικό της πρόσωπο που έλαμπε με τη λάμψη του έρωτα· πιο όμορφο απ' ό,τι όλα τα ιδεώδη που μας κληροδότησαν οι γλύπτες της αρχαίας εποχής και οι μεγάλοι καλλιτέχνες της  καλλιτεχνικής εποχής. [...] Είναι πιο όμορφη απ' ό,τι όλες οι ομορφιές του παρελθόντος. [...] Έχω όλη την απόλαυση των αισθήσεων που είχε η Αστάρτη· (...) εκστασιάζομαι στη θέα της ομορφιάς όπως ακριβώς και η Αφροδίτη· έχω τον σεβασμό για την καθαρότητα που διέθετε η «αγνότητα». Όμως σε εμένα δεν είναι όπως ήταν σε αυτές, αλλά πληρέστερος, επιβλητικότερος, ζωηρότερος (...), μέχρι που εμφανίστηκα οι άνθρωποι δεν είχαν ιδέα για την τέλεια απόλαυση της ελευθερίας.

Ό,τι καθιστά δυνατό αυτό το νέο ανθρώπινο ον είναι η εν γένει σοσιαλιστική τάξη του νέου κόσμου. Είναι ένας κόσμος αλουμινίου και καθρέφτη, ένας κοινοτικός κόσμος όπου σχεδόν κάθε εργασία γίνεται από μηχανές και όπου υπάρχουν ελάχιστοι γηραιοί άνδρες και ελάχιστες γηραιές γυναίκες, αφού όλοι παραμένουν υγιείς και νέοι μέχρις ότου πεθάνουν. Υπάρχουν μόνο ελευθερία, ευχαρίστηση και απόλαυση, «αιώνια άνοιξη και αιώνιο καλοκαίρι, αιώνια χαρά». 

Σύμφωνα με τον Chernyshevsky, ο κόσμος αυτός θα δημιουργηθεί μέσω του επαναστατικού μετασχηματισμού της κοινωνίας, και τέτοιου είδους μετασχηματισμός θα επιτελεστεί από πραγματικά εξαιρετικούς άνδρες και εξαιρετικές γυναίκες. Ο Chernyshevsky παρουσιάζει έναν τέτοιο άνθρωπο στο πρόσωπο του Ραχμέτοφ, ενός αφοσιωμένου και ηρωικού επαναστάτη, ο οποίος είναι ο γνήσιος μηδενιστής που αντιπαρατίθεται στον Μπαζάροφ. Έχει υπεράνθρωπη ρώμη και δυνάμεις συγκέντρωσης. Κατανοεί ότι η επαναστατική στράτευσή του απαιτεί μεγάλες θυσίες και κοιμάται, για παράδειγμα, σε κρεβάτι με καρφιά ώστε να είναι προετοιμασμένος για βασανιστήρια. Είναι, όπως παραδεχόταν ο ίδιος ο Chernyshevsky, «τιτάνας», αληθινός Προμηθέας. Ο Λοπούκοφ υποστηρίζει ότι «ο Ραχμέτοφ ανήκει σε διαφορετικό γένος ανθρώπων. Η ενασχόλησή τους με δημόσιες υποθέσεις γίνεται αναγκαιότητα που πληροί την ύπαρξή τους· γι' αυτούς κάτι τέτοιο αποτελεί υποκατάστατο της προσωπικής ύπαρξης. Ωστόσο για μας [...] αυτό είναι ανέφικτο. Δεν είμαστε αετοί, όπως εκείνος· μπορούμε απλώς να ζήσουμε την προσωπική μας ζωή».

Η αφοσίωσή του στην επανάσταση είναι ολοκληρωτική και επισκιάζει τις ανθρώπινες ιδιότητές του. Έχει ευγενική ψυχή, αλλά δείχνει να είναι θλιβερό τέρας επειδή σε καιρούς όπως εκείνοι «ένας άνδρας με τέτοια φλογερή αγάπη για το καλό είναι αναπόφευκτο να είναι θλιβερό τέρας». Η παραμόρφωση του χαρακτήρα του είναι τραγική, αλλά επιβάλλεται από το αβυσσαλέο καθήκον της καθολικής άρνησης. Ο Chernyshevsky είναι γενναιόδωρος στον εγκωμιασμό τέτοιων ανθρώπων:

    Υπάρχουν ελάχιστοι από αυτούς, αλλά μέσω αυτών ανθεί η ζωή εν γένει· χωρίς αυτούς η ζωή θα απονεκρωνόταν και θα σάπιζε· υπάρχουν ελάχιστοι από αυτούς, αλλά βοηθούν όλο τον κόσμο να αναπνεύσει· χωρίς αυτούς ο κόσμος ασφυκτιά. Η μάζα των τίμιων και αγαθών ανθρώπων είναι μεγάλη, αλλά άνθρωποι σαν αυτούς υπάρχουν ελάχιστοι· υπάρχουν όμως, όπως η καφεΐνη στο τσάι, όπως το άρωμα στα καλά κρασιά, από αυτούς προέρχονται ο καρπός και η ευωδιά τους· είναι ο ανθός των καλύτερων ανθρώπων. είναι η κινητήρια δύναμη των κινητήριων δυνάμεων, είναι το άλας του άλατος της γης. 

Το "Τι πρέπει να γίνει;" παρουσιάζει μια κατά πολύ θετικότερη θεώρηση του μηδενισμού απ' ό,τι το Πατέρες και παιδιά, αλλά οι δύο προοπτικές δεν είναι και τόσο διαφορετικές όσο εμφανίζονται εκ πρώτης όψεως. Αμφότερες επικεντρώνονται στο προμηθεϊκό στοιχείο του ανθρώπου και αμφότερες υπογραμμίζουν τη σπουδαιότητα της αυτονομίας. Ο Chernyshevsky είναι πολύ πιο αισιόδοξος από τον Turgenev επειδή πιστεύει βαθύτερα ότι η ανθρώπινη ελευθερία μπορεί να μετασχηματίσει τον κόσμο. Ο Turgenev είναι σκεπτικιστής επειδή έχει εντυπωσιαστεί από την τεράστια δύναμη της φύσης, τόσο στον φυσικό κόσμο όσο και στην ανθρώπινη ψυχή, να εκτροχιάζει τις προσπάθειες που καταβάλλει ο άνθρωπος για να κατασκευαστεί ένας νέος και καλύτερος κόσμος. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι το όραμα του Chernyshevsky ικανοποιούσε σε μεγαλύτερο βαθμό τους νεαρούς μηδενιστές από εκείνο του Turgenev, και κατά συνέπεια άσκησε μεγαλύτερη επιρροή στο μηδενιστικό κίνημα μακροπρόθεσμα. Ωστόσο, τελικά δεν θριάμβευσε η φωτεινή και ελπιδοφόρα εικόνα της Βέρα Πάβλοβνα, αλλά η σκοτεινότερη μορφή του Ραχμέτοφ, και μάλιστα ενός Ραχμέτοφ ο οποίος κατέληξε να μοιάζει με τον αντίπαλό του Μπαζάροφ. Έχοντας να αντιμετωπίσει τη σκληρή πραγματικότητα του μοναρχικού καθεστώτος, ο θετικός λαϊκιστής μηδενιστής παρακάμφθηκε από τον μέγα καταστροφέα.