Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΤΣΕ - Michael Gillespie (38)

  Συνέχεια από: Τετάρτη 19 Οκτωβρίου 2022

Nihilism Before Nietzsche

Michael Allen Gillespie

Μετάφραση: Γιώργος Ν. Μερτίκας

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΟΙ ΔΑΙΜΟΝΕΣ ΕΞΑΠΟΛΥΜΕΝΟΙ

Ο ρωσικός μηδενισμός και η επιδίωξη του προμηθεϊκού

Πατέρες και παιδιά του Turgenev

Η πιο γνωστή λογοτεχνική εξεικόνιση των νέων ανθρώπων υπήρξε ο πρωταγωνιστής στο μυθιστόρημα του Turgenev "Πατέρες και παιδιά" Ευγένιος Μπαζάροφ· στον χαρακτήρα του αρχίζουμε να κατανοούμε την κρυφή σχέση του προμηθεϊκού μηδενιστή με τον δαιμονιακό ήρωα του ρομαντισμού και το απόλυτο εγώ του ιδεαλισμού. Το μυθιστόρημα “Πατέρες και παιδιά” διαδραματίζεται σε ένα επαρχιακό περιβάλλον, αλλά η δράση αφορά τα σημαντικότερα διανοητικά και πολιτικά θέματα της εποχής. Τα βασικά συμβάντα εκτυλίσσονται κατά τη διάρκεια της περιόδου της κινητοποίησης γύρω από το ζήτημα της χειραφέτησης. Πρόκειται για εξιστόρηση της σύγκρουσης ανάμεσα σε δύο γενιές: ανάμεσα στους παλαιότερους ρομαντικούς και ιδεαλιστές και στα παιδιά τους, τους μηδενιστές του 1860. Τα δύο παιδιά, ο Αρκάδι Κιρσάνοφ και ο Μπαζάροφ, είναι σπουδαστές που επιστρέψουν στο σπίτι για το καλοκαίρι. Επισκέπτονται πρώτα την οικογένεια του Κερσάνοφ, που συμπεριλαμβάνει τον πατέρα του Αρκάδι Νικολάι, τη νεαρή οικοδέσποινα Φένιετσκα και τον αριστοκράτη θείο του Αρκάδι Πάβελ. Ο πατέρας και ο θείος ανακαλύπτουν ότι υπό την επήρεια του Μπαζάροφ ο Αρκάδι έγινε μηδενιστής και ότι τώρα τους θεωρεί ανεπανόρθωτα οπισθοδρομικούς μέσα στον ρομαντισμό και στον φιλελευθερισμό τους. Ο Νικολάι αποκαρδιώνεται από αυτή την κατηγορία, αλλά πιστεύει πως μάλλον είναι αληθινή. Ο Πάβελ, ωστόσο, ερίζει γι' αυτό το ζήτημα πρώτα με τον αδελφό του και κατόπιν με τον Μπαζάροφ. Σε αυτό το πλαίσιο ο Μπαζάροφ και ο Αρκάδι υποχρεώνονται να προσδιορίσουν και να προασπιστούν τον μηδενισμό. Δεν πείθουν τον Πάβελ, και γίνεται σαφές ότι υπάρχει αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στον Πάβελ και στον Μπαζάροφ, τους βασικούς εκπροσώπους των γενιών τους.

Ο Αρκάδι και ο Μπαζάροφ αφήνουν το κτήμα του Κιρσάνοφ και πηγαίνουν στην τοπική πόλη, όπου, ύστερα από μια συνάντηση με τον υπερόπτη μαθητή του Μπαζάροφ Σίτνικοφ και τη γελοία νεαρή γυναίκα Κουκσίνα, συναντούν την όμορφη και πλούσια χήρα Οντιντσόβα, η οποία τους προσκαλεί στο κτήμα της. Ενώ το κτήμα του Κιρσάνοφ ήταν ο χώρος για την παρουσίαση της θεωρίας του μηδενισμού, το κτήμα της Οντιντσόβα είναι ο τόπος όπου δοκιμάζεται. Ο Μπαζάροφ, ο οποίος ίσαμε τότε υποστήριζε ότι ο ρομαντισμός εν γένει είναι βλακεία και κάθε ρομαντικός δεσμός είναι μια ψυχολογική διαταραχή, ερωτεύεται παράφορα και απεγνωσμένα την Οντιντσόβα. Αυτή, μολονότι θέλγεται από τον Μπαζάροφ, διστάζει όταν εκφράζει τον έρωτά του. Ο Μπαζάροφ δεν ταπεινώνεται από τον έρωτά του αλλά από τους ρομαντικούς πόθους του, που βρίσκονται σε κατάφωρη αντίφαση με τον μηδενισμό του.

Το υπόλοιπο του μυθιστορήματος εκθέτει τη διάλυση και την κατάρρευση του Μπαζάροφ. Ο ίδιος και ο Αρκάδι επισκέπτονται τους ξεμωραμένους γονείς του, αλλά δεν μπορεί να βρει γαλήνη, γιατί βασανίζεται συνεχώς από τον απεγνωσμένο έρωτά του και την αντίφαση ανάμεσα σε αυτό τον έρωτα και στις αρχές του. Η συνέχεια του μυθιστορήματος είναι μια αλληλουχία δεινών. Σχεδόν έρχεται στα χέρια με τον Αρκάδι· συμφωνεί με παραπλανητικό τρόπο για μια σύντομη και τελικά αρκετά στενόχωρη επίσκεψη στην Οντιντσόβα· επιστρέφει στο κτήμα του Κιρσάνοφ, όπου είναι ανεπιθύμητος· προσπαθεί να ξελογιάσει τη σύζυγο του Νικολάι και φθάνει στο σημείο να μονομαχήσει με τον Πάβελ· επιστρέφει στο σπίτι του και καταλαμβάνεται από ανία· και τελικά τραυματίζεται ενώ διενεργεί νεκροψία σε κάποιο θύμα χολέρας, προσβάλλεται από την ασθένεια και πεθαίνει αφού δεχθεί μια τελευταία επίσκεψη από την Οντιντσόβα. Ο Μπαζάροφ είναι ένας από τους αινιγματικότερους χαρακτήρες της ρωσικής λογοτεχνίας, ένας αλλόκοτος συνδυασμός αντιθέτων, που προξενεί συνάμα απέχθεια και θαυμασμό. Ενδιαφέρεται για το καλό των συνανθρώπων του, αλλά από πολλές απόψεις είναι απάνθρωπος. Είναι ψηλός και ρωμαλέος, με εκπληκτική αυτοπεποίθηση, υπερόπτης, «άβυσσος ματαιοδοξίας», που τον οδηγεί από μια άποψη να παρομοιάζει τον εαυτό του με τον Θεό. Συγχρόνως, παραστέκεται σχεδόν σε όλους τους απλούς ανθρώπους τους οποίους συναντά.

Ισχυρίζεται ότι μελετά φυσικές επιστήμες προκειμένου να γίνει γιατρός, όμως αυτό είναι η μισή αλήθεια, γιατί ουσιαστικά επιθυμεί να κατανοήσει την ανθρώπινη φύση. Όπως λέει σε δύο χωριατόπαιδα, ακρωτηριάζει βατράχους για να κατανοήσει καλύτερα τους ανθρώπους, αφού αυτοί οι δύο είναι κατ΄ ουσίαν ταυτόσημοι. Τα ανθρώπινα όντα είναι οργανισμοί και θα κατανοηθούν μόνο γενετικά: «Ένας μεμονωμένος άνθρωπος είναι επαρκής για να κρίνει όλους τους υπόλοιπους. Οι άνθρωποι είναι σαν δέντρα σε δάσος· κανένας βοτανολόγος δεν θα διανοούνταν να μελετήσει ξεχωριστά την κάθε σημύδα». Οι μεμονωμένες προσωπικότητές τους δεν ενδιαφέρουν. Γι' αυτό απορρίπτει τον ρομαντισμό και τον ιδεαλισμό, μια και εστιάζονται στα υποκειμενικά στοιχεία του ανθρώπου. Η χημεία είναι απείρως χρησιμότερη απ' ό,τι η ποίηση όταν πρόκειται να αποκαλυφθεί η αλήθεια γύρω από τον άνθρωπο: «Ό,τι έχει σημασία είναι πως δύο και δύο κάνουν τέσσερα, τα υπόλοιπα είναι ανοησίες». Μέσω της ιατρικής και της φυσιολογίας επιδιώκει να κατανοήσει την ανθρωπότητα.

Ο Μπαζάροφ επιθυμεί να είναι χρήσιμος στην κοινωνία και «επί του παρόντος η άρνηση είναι ό,τι πιο χρήσιμο». Οι μηδενιστές καταστρέφουν, εξηγεί ο Αρκάδι, «επειδή είμαστε δύναμη.. [και] η δύναμη δεν λογοδοτεί». Σκοπός του Μπαζάροφ, παρ' ότι δεν δηλώνεται από τον Turgenev λόγω της λογοκρισίας, είναι βέβαια η επανάσταση. Τίποτα δεν αξίζει να περισωθεί, τα πάντα πρέπει να απορριφθούν, συμπεριλαμβανομένων του αγροτικού mir και της αγροτικής οικογένειας. Όλοι οι κοινωνικοί θεσμοί είναι διεφθαρμένοι και μόνο η καθολική καταστροφή θα καταστήσει πιθανό κάποιο αξιοπρεπές μέλλον. Τι θα δημιουργήσει όμως αυτή η καθολική άρνηση είναι ασαφές. Ο Μπαζάροφ δηλώνει: «Αυτό δεν είναι του παρόντος  [...] θα πρέπει πρώτα να ξεκαθαριστεί το έδαφος». Αναμένει κάτι το μεγαλειώδες: «Μεταρρυθμίστε την κοινωνία, και δεν θα υπάρχουν ασθένειες [...] με μια σωστή οργάνωση της κοινωνίας δεν θα έχει καμία διαφορά εάν κάποιος είναι βλάκας ή έξυπνος, πονηρός ή αγαθός».

Σημασία έχουν το μίσος και η άρνηση. Ο Μπαζάροφ διακηρύσσει: «Θέλουμε να συντρίψουμε άλλους ανθρώπους!». Αυτό το μίσος κάποιες φορές στρέφεται εναντίον ακόμη και όσων αγαπά. Στο μέσο κάποιου διαπληκτισμού η όψη του Μπαζάροφ μοιάζει στον Αρκάδι να είναι «τόσο μνησίκακη – υπήρχε τέτοια απειλή στη βλοσυρή σοβαρότητα με το χαμόγελο που παραμόρφωνε τα χείλη και στο σπινθηροβόλο βλέμμα του, ώστε ενστικτωδώς αισθάνθηκε φόβο». Ακόμη και όταν ο Μπαζάροφ εκφράζει τον έρωτά του στην Οντιντσόβα, η έκφρασή του είναι σχεδόν κτηνώδης. Η Οντιντσόβα «αισθάνθηκε την ανάγκη να ανασηκωθεί κάποια στιγμή, αισθάνθηκε την ανάγκη να κοιτάξει πίσω από την όψη του, και δεν αντίκρισε ούτε καν μια άβυσσο, αλλά ένα κενό [...] ή κάτι απεχθές». Ο Μπαζάροφ εκφράζει την απέχθειά του με ασυνήθιστους όρους: «Μισώ τόσους πολλούς».

Θεωρεί αδύνατο, ωστόσο, να εγκαταλείψει τις αρχές του. Ερωτεύεται την Οντιντσόβα και αναγκάζεται να αναγνωρίσει τη σπουδαιότητα της υποκειμενικής πλευράς στη ζωή που τόσο σθεναρά απορρίπτει. Ανακαλύπτει επίσης ότι δεν μπορεί απλώς να παραγνωρίζει τους ρομαντικούς κώδικες τιμής, γιατί η υπερηφάνεια του δεν θα του επιτρέψει να αρνηθεί την πρόκληση σε μονομαχία από τον Πάβελ. Τελικά αποκαλύπτει ότι η δύναμη της άρνησης δεν είναι κάποια πανίσχυρη δύναμη αλλά και αυτή υποτάσσεται στις δυνάμεις της ζωής. Καθώς πεθαίνει, δηλώνει: «Πήγαινε και προσπάθησε να διαψεύσεις τον θάνατο. Ο θάνατος θα διαψεύσει εσένα – πάει και τελείωσε!». Η μοίρα του είναι τραγική, αλλά η απροθυμία του να απαρνηθεί τις αρχές του ακόμη και μπροστά στον θάνατο τον καθιστά ηρωικό.

Η προσωπική γνώμη του Turgenev για τον Μπαζάροφ ήταν αμφίλογη: «θέλω να εξυβρίσω ή να εξυμνήσω τον Μπαζάροφ, Ειλικρινά δεν είμαι σίγουρος, αφού δεν γνωρίζω εάν τον αγαπώ ή τον μισώ». Ο Μπαζάροφ είναι αρνητικός αλλά εξαιρετικά ισχυρός χαρακτήρας, το είδος ακριβώς του ανθρώπου από το οποίο γοητευόταν ο Turgenev: «Προτιμώ τον Προμηθέα, προτιμώ τον Σατανά, τον τύπο που εξεγείρεται, που είναι άτομο». Προκειμένου να κατανοήσουμε την ιδιάζουσα γοητεία που ασκεί ο Μπαζάροφ, θα πρέπει να εξετάσουμε τον χαρακτήρα του πιο εμπεριστατωμένα.

Ο Μπαζάροφ είναι ένας από τους πιο προμηθεϊκούς επαναστάτες της μοντέρνας λογοτεχνίας. Ο Turgenev υποστηρίζει ότι «ονειρευόμουν μια μορφή που θα ήταν ζοφερή, άγρια, θεόρατη, μισοκαλλιεργημένη, πανίσχυρη, σαρδόνια, τίμια -και παρ' όλα αυτά καταδικασμένη σε καταστροφή-, αφού στέκεται απλώς και μόνο στο κατώφλι του μέλλοντος – ονειρευόμουν κάποιο είδος αλλόκοτου συμπληρώματος του Pugachev (Εμελιάν Πουγκατσιόφ). Το μεγαλείο του Μπαζάροφ είναι αναντίρρητο και κανείς δεν το έθεσε υπό αμφισβήτηση, εκτός από τους συντάκτες του “Σύγχρονου”. Ο Katkov μεμψιμοιρούσε ότι ακόμη κι αν ο Turgenev δεν αποθέωνε τον Μπαζάροφ, τον θαύμαζε υπερβολικά. Ο ίδιος ο Turgenev έλεγε: «Απεικόνισα τον άνθρωπο με μεγάλο ηρωισμό, με πολύ ιδεαλισμό».

Αυτή η γενική εντύπωση, ωστόσο, δύσκολα δικαιολογείται στη βάση των λόγων ή των έργων του Μπαζάροφ. Βεβαιωνόμαστε όμως για το μεγαλείο του όχι απ' όσα κάνει αλλά από τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται οι υπόλοιποι απέναντί του. Αυτή η πλευρά του χαρακτήρα του οδήγησε ένα σχολιαστή να παρατηρήσει ότι ο Turgenev φαίνεται αμήχανος με την παρουσία του, μια και δεν τον αντιπαθεί αλλά μάλλον τον φοβάται. Κάποιος άλλος επισήμανε ότι «ο Μπαζάροφ είναι το αντίθετο της δειλίας του όχλου. Να γιατί τον αγαπάμε». Ο αρνητικός χαρακτήρας του μεγαλείου του όμως είναι αναπόσπαστο μέρος του μηδενισμού του. Όπως παραδέχεται ο ίδιος, δεν αντιπροσωπεύει τίποτα. Θέλει απλώς να ξεκαθαρίσει το έδαφος. Έχει μεγάλη γνώμη για τον εαυτό του, αλλά συγχρόνως τηρεί αυτοκριτική στάση. Όταν ερωτεύεται την Οντιντσόβα, περιφρονεί τον ίδιο τον εαυτό του. Είναι τέρας άρνησης και ελευθερίας, συνάμα ο Προμηθέας και ο αετός που κατατρώγει το συκώτι του Προμηθέα. Υπ' αυτή την έννοια το μεγαλείο και η τραγικότητά του είναι στενά συνδεδεμένα. Ως μηδενιστής, υποστηρίζει μια θέση ενάντια όχι μόνο στη μοναρχία αλλά στη φύση καθ' εαυτή, συμπεριλαμβανομένης της δικής του ανθρώπινης φύσης.

Από αυτή την άποψη θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι το μυθιστόρημα “Πατέρες και παιδιά” ήταν επίθεση κατά του μηδενισμού, όπως πίστευε η σύνταξη του “Σύγχρονου”. Αυτό το συμπέρασμα όμως είναι αμφίβολο. Είναι βέβαιο ότι ο Turgenev δεν εκτιμούσε και πολύ τον Chernyshevsky (Νικολάι Τσερνισέφσκι) και τον Dobrolyubov. Τους θεωρούσε Ροβεσπιέρους της λογοτεχνίας και απεχθανόταν την αλαζονεία και τον ελιτισμό τους. Επιπλέον πίστευε ότι ασκούσαν ολέθρια επίδραση στη λογοτεχνία, προσπαθώντας να υποκαταστήσουν την τέχνη με σεμινάρια αρχών. Τελικά, εξοργίστηκε με την κακόβουλη προσπάθεια του Dobrolyubov να δείξει ότι το έργο του “Την Παραμονή” ήταν κάλεσμα για εξέγερση. Όταν εξεικονίζει τον Μπαζάροφ, ο Turgenev αναμφίβολα μιμείται τη γλώσσα και τα προσωπικά χαρακτηριστικά των ριζοσπαστών ηγετών, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο ήρωάς του είναι παρωδία ή κριτική τους. Ο Turgenev πάντοτε χρησιμοποιούσε ζωντανά υποδείγματα. Μολονότι ο Μπαζάροφ μοιάζει με τον Chernyshevsky και τον Dobrolyubov, μοιάζει επίσης με τους Pisarev, Belinski και Bakunin και ενδεχομένως με τον νεαρό άγνωστο γιατρό τον οποίο ο Turgenev μνημονεύει σε δικό του άρθρο για το “Πατέρες και παιδιά”.

Το εντυπωσιακό στην απεικόνιση του μηδενισμού από τον Turgenev είναι το μέγεθος της έλξης του από έναν τρόπο σκέψης που ο ίδιος θεωρεί ατελέσφορο. Ο Μπαζάροφ, παρά τα ελαττώματά του, παραμένει αλλόκοτα και εξαιρετικά σαγηνευτής για τον Turgenev και πολλούς άλλους. Ο Pisarev, για παράδειγμα, υποστήριζε ότι ο Μπαζάροφ ήταν ένα θετικό υπόδειγμα για τους νέους ανθρώπους. Παραδεχόταν ότι θα ήταν περισσότερο ευχαριστημένος εάν ο Turgenev αποσιωπούσε τις σκληρές πλευρές του Μπαζάροφ, αλλά υποστήριζε ότι ο χαρακτήρας θα ήταν τότε λιγότερο αληθινός. Αυτή η σκληρότητα, ωστόσο, δεν θα πρέπει να μας κάνει να παραγνωρίσουμε το μεγαλείο του. Ο Pisarev τον θεωρούσε υπόδειγμα για τη σκληροτράχηλη ελίτ, που πίστευε ότι ήταν αναγκαία για να μετασχηματιστεί η Ρωσία. Στην πραγματικότητα δημιούργησε το φάσμα εκατό Μπαζάροφ, μιας επαναστατικής ελίτ που αναπτυσσόταν ώρα με την ώρα.

Ο ίδιος ο Turgeneν υποστηρίζει ότι ο «Μπαζάροφ είναι κενός και στείρος (παρ' όλα αυτά όμως μεγαλειώδης). Ίσως η άποψή μου για τη Ρωσία είναι περισσότερο αποκαρδιωτική απ' ό,τι υποπτεύεστε: στο μυαλό μου είναι ο πραγματικός ήρωας των καιρών μας. Ωραίος ήρωας και ωραία εποχή θα μου πείτε. Έτσι όμως έχουν τα πράγματα». Ο Turgenev αναφέρεται εδώ στο ρομαντικό μυθιστόρημα του Mikhail Lermontov (Μιχαήλ Γ. Λέρμοντοφ) “Ένας ήρωας της εποχής μας” και στον Ειρηνικό πρωταγωνιστή του Πεχόριν. Εκ πρώτης όψεως η σχέση του Μπαζάροφ με τον ρομαντικό Πεχόριν φαίνεται άστοχη. Ο Πεχόριν είναι ένας από τους περιττούς ανθρώπους που απεχθάνονταν οι μηδενιστές. Πώς είναι δυνατόν, ο Turgenev να συγκρίνει τον Μπαζάροφ με τον Πεχόριν; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα μας οδηγεί στην κρυφή σχέση του ρομαντισμού με τον ρωσικό μηδενισμό.

Δείτε επίσης την ανάρτηση: Ανάλυση του ποιήματος «Δαίμονας» (M. Lermontov)