ΜΕΛΕΤΗ ΕΠΙ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ-ΛΑΤΙΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ
ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ ΔΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΕΚΔΟΣΙΝ
Παρὰ τὸν αὐξανόμενον ἀριθμὸν τῶν ἐργασιῶν αἱ ὁποῖαι γίνονται κατὰ τὰ τελευταία ἔτη ὑπὸ τῶν ἐρευνητῶν διὰ τὴν προαγωγὴν τῆς μελέτης τῆς Βυζαντινῆς ἱστορίας, σημαντική ερευνητική εργασία ἀπομένει ακόμη να γίνη ἐπὶ τῆς ἐποχῆς τῶν Παλαιολόγων, τῆς περιόδου ἥτις ἐκτείνεται ἀπὸ τὸ 1261 μέχρι τοῦ 1453 καὶ ἡ ὁποία εἶναι τὸ ἀποκορύφωμα τῆς μακρᾶς ἱστορίας τοῦ Βυζαντίου. Διὰ τοὺς συγχρόνους Ελληνας ἡ ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων εἶναι ἰδιαιτέρως μεγάλης σημασίας, διότι ἀποτελεῖ μίαν γέφυραν πρὸς τὴν ἱστορίαν τῆς Νεωτέρας Ελλάδος. Πράγματι, δὲν εἶναι ὑπερβολὴ νὰ εἴπωμεν, ὅτι εἰς αὐτὴν τὴν περίοδον πρέπει νὰ ἀναζητηθούν ὡρισμέναι ρίζαι τοῦ Νεωτέρου Ελληνικού Εθνους. Πρὸς τὸ τέλος αὐτῆς τῆς περιόδου ἀνευρίσκομεν πάλιν, μετὰ ἀπὸ αἰώνων άχρηστίαν, τὸν ὅρον «Ελλην» να χρησιμοποιῆται διὰ τὸν λαὸν τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, ἡ ὁποία, τελικῶς, περιωρίσθη εἰς τὰς καθαρῶς ἑλληνικάς περιοχὰς τῆς Κωνσταντινουπόλεως, τῆς Θεσσαλονίκης, τῆς Πελοποννήσου καὶ εἰς μίαν ἢ δύο νήσους τοῦ Αἰγαίου. Ἐπὶ πλέον, κατὰ τὴν διάρκειαν αὐτῶν τῶν δύο αἰώνων ἐπραγματοποιήθη ή περίφημος ᾿Αναγέννησις τῶν Παλαιολόγων εἰς τὴν τέχνην καὶ τὰ γράμματα, ἡ ὁποία, όπως γίνεται συνεχώς περισσότερον ἀντιληπτόν, ἔσχε μεγάλην ἐπίδρασιν ἐπὶ τῆς ἀναπτύξεως τόσον τοῦ νεωτέρου Ελληνικοῦ πολιτισμοῦ, ὅσον καὶ τοῦ Δυτικοῦ ἐν γένει1.
Καὶ μόνον δι᾿ αὐτοὺς τοὺς λόγους ἡ βασιλεία τοῦ ἱδρυτοῦ τῆς Δυναστείας τῶν Παλαιολόγων, τοῦ Αὐτοκράτορος Μιχαήλ Η' τοῦ Παλαιολόγου, θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι θεμελιώδους σημασίας. Διότι ὁ Μιχαὴλ ἦτο αὐτὸς ὁ ὁποῖος, τὸ 1261, μετὰ τὴν διαβόητον Τετάρτην Σταυροφορίαν καὶ πεντήκοντα ἑπτὰ ἔτη λατινικῆς κατοχῆς ἐπέτυχε τελικῶς νὰ ἐκβάλη τοὺς Λατίνους ἀπὸ τὴν ΚΠολιν καὶ νὰ καταστήσῃ αὐτὴν ἐκ νέου πρωτεύουσαν τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας.
Ἐκ τῆς παλινορθώσεως αὐτῆς, ὡς ἦτο φυσικόν, προέκυψαν πολλὰ σοβαρά προβλήματα διὰ τὸν Μιχαήλ, στρατιωτικά, πολιτικά, θρησκευτικά και κοινωνικά. Ένας τεράστιος συνασπισμός ἐχθρῶν ἐδημιουργήθη βαθμιαίως ἀπὸ ὅλας τὰς πλευράς, συμπεριλαμβάνων οὐχὶ μόνον, σχεδόν ὅλους, τοὺς ἐχθροὺς τῆς Δυτικῆς Χριστιανοσύνης, ἀλλὰ ἀκόμη καὶ μερικούς Βαλκανίους Σλαύους καὶ ὡρισμένα κράτη της Μέσης Ανατολῆς. Μὲ τὸν λαμπρὸν δὲ χειρισμὸν μὲ τὸν ὁποῖον ἀντιμετώπισε αὐτοὺς τοὺς ἐχθρούς, Σικελούς, Γάλλους, Παπισμόν, Βενετούς, ᾿Αλβανούς, Βουλγάρους, Σέρβους, ἀκόμη καὶ ἄλλους Ελληνας, ο Μιχαὴλ ἀπέδειξε ὅτι δὲν ἦτο μόνον ὁ ἐξοχώτερος διπλωμάτης τὸν ὁποῖον ἀνέδειξε τὸ Βυζάντιον, ἀλλ᾽ ἴσως ὁ πλέον ἱκανὸς διπλωμάτης ολοκλήρου τοῦ μεσαιωνικοῦ κόσμου. Πρὸς τὸ τέλος τῆς Βασιλείας του, ὅταν ὁ Μιχαὴλ εὑρέθη ἀντιμέτωπος μὲ τὴν κρισιμωτέραν κατάστασιν πού ποτὲ ἀντίκρυσε μεσαιωνικὸς ἦγεμῶν καὶ ἐφαίνετο ὅτι ἡ πρωτεύουσά του θὰ ἔπιπτε εἰς χεῖρας τοῦ μεγάλου του ἀντιπάλου Βασιλέως Καρόλου τῆς Σικελίας, ὁ Μιχαήλ μὲ τὸ πλέον ἐντυπωσιακόν στρατήγημά του, ἐπέτυχε (δὲν εἶχε ὡς τώρα τεκμηριωθή) να παίξη ἕνα αποτελεσματικὸν ρόλον εἰς τὴν ὑποδαύλισιν τῆς περιφήμου εξεγέρσεως του Σικελικοῦ Ἑσπερινοῦ. Διὰ τῆς ἀνακτήσεως τῆς ΚΠόλεως καὶ τῶν διπλωματι τῶν προσπαθειών του διὰ τὴν ἀνάκτησιν ὅλων τῶν ἄλλοτε ἑλληνικῶν εδαφών, ὁ Μιχαήλ, ὡς «Νέος Κωνσταντίνος», όπως ἀποκαλεῖται εἰς τὰς πηγὰς, δυνατόν ἴσως νὰ θεωρηθῇ ἀκόμη καὶ ὁ πατὴρ τῆς περιφήμου Ελληνικής Μεγάλης Ιδέας. Διότι μετὰ τὴν κατάληψιν τῆς ΚΠόλεως, ὁ Μιχαήλ, εκάλεσε εἰς μίαν μεγάλην συγκέντρωσιν τὸν λαόν του καὶ ἀπηυθύνθη πρὸς αὐτὸν ὡς ἀκολούθως: Εάν πρό ὀλίγου ανακατελάβομεν τὴν πόλιν παρὰ τὰς προσπαθείας τῶν Λατίνων να την ὑπερασπίσουν... τοῦτο εἶναι μόνον ἀποτέλεσμα τῆς Θείας Δυνάμεως. Ο Θεός ἠθέλησε νὰ μᾶς γνωρίση ὅτι ἡ κατοχὴ αὐτῆς τῆς πόλεως ἦτο χάρις εξαρτωμένὴ ἀπὸ τὴν καλοκαγαθίαν Του. Αὐτὸς ἐπεφύλαξε διὰ τὴν βασιλείαν μας αὐτὴν τὴν χάριν, ἥτις μᾶς ὑποχρεώνει εἰς αἰωνίαν ὀφειλὴν καὶ διὰ τῆς παραχωρήσεως αὐτῆς, μᾶς ἔδωσε τὴν ἐλπίδα ν' ἀνακτήσωμεν τὰς ἐπαρχίας τὰς ὁποίας ἔχομεν ἀπολέσει». Όπως ὁ ἴδιος ὁ Μιχαήλ έγραφε βραδύτερον επαιρόμενος σχετικῶς μὲ τὴν ἀνάκτησιν τῆς Πρωτευούσης: «Τότε ή ΚΠολις, ή Μεγαλόπολις, ἡ Βασιλεύουσα..., ἡ Νέα Ἱερουσαλήμ, θὰ ἐφαίνετο, ἔνδοξος καὶ ὑπερήφανος ὅπως ἄλλοτε... οὐχὶ πλέον ἀκούουσα τὴν συγκεχυμένην γλώσσαν ἡμιβαρβάρου λαοῦ, ἀλλὰ τὴν γλῶσσαν τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ, νῦν ὁμιλουμέν τὴν ὀρθῶς ὑπὸ πάντων.»
Αὐτὰ εἶναι τὰ αἰσθήματα οὐχὶ τόσον ἑνὸς Λέοντος Γ' ἢ ἑνός Ἰουστινιανοῦ, ἀλλὰ σχεδὸν ἑνὸς Ἕλληνος πατριώτου τῆς Νεωτέρας Ἐποχῆς, ὁ ὁποῖος φλεγόμενος ἀπὸ ἀγάπην διὰ τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν καὶ τὸν πολιτισμόν, ἐπιθυμεῖ νὰ συνενώση ὑπὸ ἑνιαίαν διοίκησιν ἀπάσας τὰς ἀπολεσθείσας Ελληνικάς ἐπαρχίας.
Ἐνῶ ἡ βασιλεία τοῦ Μιχαὴλ ἔτεινε νὰ ἐξυψώση τὸ βυζαντινὸν γόητρον καὶ νὰ ἐνισχύση τὸν πατριωτισμὸν τῶν ῾Ελλήνων, πρέπει συνάμα να σημειωθῆ, ὅτι διὰ τῆς ἀπασχολήσεως του μὲ τὸν κίνδυνον μιας νέας Δυτικῆς εἰσβολῆς, δὲν ἠδύνατο νὰ ἀφιερώση τὴν δέουσαν προσοχὴν πρὸς τὰ ἐκ Μ. Ασίας σύνορα. Ούτω, οι Οθωμανοί Τούρκοι ἠδυνήθησαν νὰ κάμουν τὴν πρώτην μοιραίαν εισβολήν των εἰς τὴν Δυτικὴν ᾿Ανατολίαν. Επί πλέον, ὀφείλομεν να τονίσωμεν ὅτι διὰ τῆς πολιτικῆς ἀποφάσεώς του ν' ἀπευθυνθῇ εἰς τὸν Πάπα δι' υποστήριξιν (οἱ ἐχθροί του κατηγόρησαν αὐτόν, πιθανὸν ἀδικαιολογήτως όπως θὰ ἴδωμεν, ὡς Λατινόφρονα) ὁ Μιχαὴλ ἀκουσίως συνετέλεσε εἰς τὴν δημιουργίαν τῆς βαθείας διαιρέσεως ἐντὸς τῆς Αὐτοκρατορίας του μεταξύ φιλο - Δυτικῶν καὶ ἀντι - Δυτικών. Η διαίρεσις αὕτη ἐπρόκειτο να κερματίση καὶ νὰ βασανίση τὸν ἑλληνικὸν λαόν μέχρι καὶ τῆς τελευταίας ἡμέρας τῆς Αὐτοκρατορίας του, καὶ νὰ φθάση ἀκόμη καὶ μέχρι τῶν νεωτέρων χρόνων. Μετὰ τὸν Μιχαήλ, ἕκαστος ἐκ τῶν διαδόχων του Παλαιολόγων Αὐτοκρατόρων θα ήκουλούθει, πράγματι, εἰς ὡρισμένην στιγμήν, τὸν τύπον τῆς διπλωματίας τὸν καθιερωθέντα ὑπ' αὐτοῦ, τῆς ἀναζητήσεως διὰ διαπραγματεύσεων τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνώσεως μετὰ τοῦ Παπισμοῦ, μὲ τὸν σκοπόν, νὰ ἐξασφαλίση στρατιωτικὴν βοήθειαν ἐναντίον ἐξωτερικῶν ἐχθρῶν ἀπειλούντων τὴν πρωτεύουσαν. Όπως θὰ ἴδωμεν, αἱ διαπραγματεύσεις τοῦ Μιχαὴλ μετὰ τοῦ Πάπα ἐκορυφώθη σαν κατά το 1274, εἰς τὴν περίφημον Σύνοδον τῆς Λυῶνος, ἡ ὁποία, ἂν καὶ ἀποκρουσθεῖσα ὑπὸ τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ, ἐγκατέστησεν ἐν κεντρικών γεγονός εἰς ὁλόκληρον τὴν μετέπειτα Βυζαντινὴν ἱστορίαν. Πράγματι, ἡ ἱστορία τῶν διαπραγματεύσεων αἱ ὁποῖαι ἐγένοντο πρὸ καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτὴν τὴν Σύνοδον θὰ ἦτο μεγάλου ἐνδιαφέροντος διὰ κάποιαν σύγχρονον προσπάθειαν διαπραγματεύσεως διὰ τὴν Ένωσιν τῆς Ἑλληνικῆς καὶ Δυτικής Εκκλησίας. Κατὰ τὸν ίδιον περίπου τρόπον μὲ τὸν ὁποῖον οἱ Νεώτεροι Ἕλληνες εἶχον ταυτίσει τὴν θρησκείαν των μὲ τὴν ὑπόστασίν των ὡς Ελλήνων, τὸ μεγαλύτερον μέρος τοῦ Βυζαντινού πληθυσμού της βασιλείας τοῦ Μιχαὴλ ἀντετίθετο ἰσχυρώς εἰς τὴν θρησκευτικήν ένωσιν, ἐπειδὴ ἐφοβεῖτο, όχι μόνον μήπως χάση την ανεξαρτησίαν τῆς ἐκκλησίας του, ἀλλ᾽ ἀκόμη μήπως, ὡς ἐκ τούτου, ἐκλατινισθῆ καὶ χάση τὴν ἀνεξαρτησίαν τῆς χώρας του. Καθ' ὅσον ἡ ἀρχικὴ ἔμφασις τοῦ βιβλίου αὐτοῦ βασίζεται ἐπὶ τῶν σχέσεων τοῦ Μιχαήλ μετὰ τῆς Δύσεως, ἔχει ληφθῆ ὑπ' ὄψιν ὁ τουρκικὸς κίνδυνος μόνον ἐφ' ὅσων ἐπηρεάζει τὴν πολιτικὴν ἔναντι τῆς Δύσεως. Εἰς ἑπομένας μελέτας ἐλπίζω νὰ ἀσχοληθῶ ἐν λεπτομερεία, μὲ τὴν πολιτικὴν τοῦ Μιχαήλ ἕναντι τῆς ᾿Ανατολῆς καὶ ἐπίσης μὲ τὴν σημασίαν τῆς βασιλείας του ἡ ὁποία ἔθεσε τα θεμέλια τῆς ᾿Αναγεννήσεως τῶν Παλαιολόγων, ώρισμέναι ρίζαι τῆς ὁποίας διαφαίνονται ἤδη κατὰ τὴν προηγηθεῖσαν περίοδον τῆς Αὐτοκρατορίας τῆς Νικαίας.
Ενθαρρυνθεὶς ὑπὸ τῆς εὐνοϊκῆς ὑποδοχῆς ἥτις ἐπεφυλάχθη εἰς τὸ πρῶτον βιβλίον μου τὸ μεταφρασθὲν εἰς τὴν ῾Ελληνικήν, Ελληνες Λόγιοι εἰς τὴν Βενετίας, εὑρίσκομαι εἰς τὴν εὐχάριστον θέσιν να προσφέρω εἰς τὸ ἑλληνικὸν ἀναγνωστικὸν κοινὸν τὴν μετάφρασιν ἑνὸς ἄλλου βιβλίου μου. Το βιβλίον τοῦτο, ἀρχικῶς, ἐδημοσιεύθη εἰς τὴν ἀγγλικὴν ὑπὸ τοῦ Πανεπιστημίου Harvard ὑπὸ τὸν τίτλον Αὐτοκράτωρ Μιχαήλ Παλαιολόγος καὶ ἡ Δύσις, 1258 - 1282 : μία μελέτη ἐπὶ τῶν σχέσεων Βυζαντίου - Λατίνων (1959). Επιθυμῶ ἐνταῦθα νὰ εὐχαριστήσω τον κ. Γ. Βουρνᾶν διὰ τὴν θερμὴν φροντίδα του διὰ τὴν πραγματοποίησιν τῆς προσφορᾶς αὐτῆς καὶ νὰ ἐκφράσω τὴν εὐγνωμοσύνην μου εἰς τὸν γνωστὸν ὁμογενῆ, Mr. William Helis Jr, τοῦ ὁποίου τὸ ἐνδιαφέρον ἐπὶ πνευματικῶν θεμάτων ἔκαμε δυνατὴν τὴν παροῦσαν ἔκδοσιν.
Τέλος, ἐπιθυμῶ νὰ ἐκφράσω τὰς εὐχαριστίας μου πρὸς τὸν ἐκδότην κ. ᾿Αθανάσιον Καραβίαν διὰ τὴν ἀνάληψιν τῆς φροντίδος διὰ τὴν ἔκδοσιν τοῦ βιβλίου αὐτοῦ ὡς καὶ διὰ τὴν πιστὴν συνεργασίαν του.
Σημειώσεις
1. Βλέπε π.χ., τὴν πρόσφατον ἐργασίαν μου Βυζαντινή Ανατολὴ καὶ Λατινική Δύσης Οι Δύο Κόσμοι της Χριστιανοσύνης κατὰ τὸν Μεσαίωνα καὶ τὴν ᾿Αναγέννησιν (Blackwell, Oxford, καὶ Harpers, New York, 1966).
Περιεχόμενα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ ΔΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΕΚΔΟΣΙΝ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΗΓΑΙ
ΜΕΡΟΣ Ι. Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ (1224-1261)
ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ. Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ Δ΄ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑΝ (1204)
1. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΤΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ
2. ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ ΚΑΙ ΣΦΕΤΕΡΙΣΜΟΣ (1258)
3. Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΠΕΛΑΓΟΝΙΑΣ (1259)
4. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑΙ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΑΙ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΙ ΔΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΤΗΣΙΝ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ (1260-1261)
5. Η ΑΝΑΚΤΗΣΙΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΥΠΟ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΙΣ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (1261)
ΜΕΡΟΣ ΙΙ. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΕΤΗ ΤΗΣ ΠΑΛΙΝΟΡΘΩΘΕΙΣΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (1261-1266)
6. Ο «ΝΕΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ» ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΤΟΥ
7. ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ (1261-1263)
8. ΑΠΟ ΣΕΤΤΕΠΟΤΣΙ ΕΙΣ ΒΕΝΕΒΕΝΤΟ (1263-1266)
ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ. Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛΙΑΣ, ΚΑΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΑΝΔΕΓΑΥΟΥ (1266-1282)
9. ΚΑΡΟΛΟΣ Ο ΑΝΔΕΓΑΥΟΣ ΚΑΙ ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ (1266-1270)
10. ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΙ ΚΑΙ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙΣ (1270-1274)
11. Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΕΝΩΣΙΣ ΤΗΣ ΛΥΩΝ
12. ΤΑ ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΑ ΤΗΣ ΛΥΩΝ (1274-1277)
13. ΠΑΠΙΚΑΙ ΑΞΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΔΕΓΑΥΙΚΑΙ ΕΠΙΘΕΣΕΙΣ (1277-1281)
14. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ: Ο ΣΙΚΕΛΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ (1282)
ΕΠΙΛΟΓΟΣ. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΑΝΔΕΓΑΥΙΚΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ ΕΠΙ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΤΙΤΛΩΝ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟΝ
ΕΙΚΟΝΕΣ
ΧΑΡΤΑΙ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου