ΤΑΜΙΩΛΑΚΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ - Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟ (25)

Συνέχεια από Δευτέρα, 7 Σεπτεμβρίου 2020

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ.

Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ

11) Οι δύο προφήτες

α) Η ταυτότητα τών δύο προφητών

Όπως, ήδη, αναφέραμε, η δράση τών δύο προφητών την περίοδο τού Αντιχρίστου, περιγράφεται στο 11ο κεφάλαιο τής Αποκάλυψης. Αυτό που δεν αναφέρεται σ’ αυτό το κείμενο είναι τα ονόματα αυτών τών προφητών. Οι δύο άνδρες αναφέρονται ως «δύο μάρτυρες»895, «δύο ελαίαι και δύο λυχνίαι»896 και «δύο προφήτες»897. Τα ονόματά  τους, όμως, δεν παρατίθενται.

Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει η πατερική παράδοση που παρουσιάζει μια σχεδόν απόλυτη ομοφωνία όσον αφορά σε αυτό το θέμα. Σύμφωνα, λοιπόν, με την παράδοση οι δύο αυτοί προφήτες δεν θα είναι άλλοι απ’ τον Προφήτη Ηλία και τον Δίκαιο Ενώχ 898.

Πέρα απ’ την άποψη ότι ο δεύτερος προφήτης θα είναι ο Ενώχ διατυπώθηκαν και κάποιες άλλες απόψεις που, όμως, δεν επικράτησαν. Έτσι, ο Βικτωρίνος στην ερμηνεία του στην Αποκάλυψη αναφέρει πως πολλοί στην εποχή του πίστευαν πως μαζί με τον προφήτη Ηλία θα δράσει ο Προφήτης Ελισαίος ή ο Μωυσής. Αλλά, όπως επισημαίνει, και οι δυό τους πέθαναν. Ενώ καταθέτει την μαρτυρία πως όλοι οι παλαιοί Πατέρες πίστευαν πως μαζί με τον Προφήτη Ηλία θα μαρτυρήσει την αλήθεια ο Προφήτης Ιερεμίας. Βιβλικά στηρίζει την θέση του στο Ιερ. 1,5, όπου ο Θεός λέγει πως έχρισε τον Ιερεμία προφήτη για τα έθνη899. Επειδή, όμως, ο Ιερεμίας δεν εστάλη ποτέ στα έθνη και ο λόγος του Θεού είναι αξιόπιστος και αληθινός, κατά τον Βικτωρίνο ο Ιερεμίας θα μαρτυρήσει την αλήθεια στα έθνη την εποχή τών εσχάτων900.

Στη σύγχρονη βιβλιογραφία και, κυρίως, στον προτεσταντικό χώρο, ο δεύτερος προφήτης, συχνά, ταυτίζεται με τον Μωυσή, αντί του Ενώχ901. Αυτό οφείλεται στην πάγια τακτική του Προτεσταντισμού  να  αγνοεί την πατερική παράδοση και να στηρίζεται, αποκλειστικά και μόνο στην Αγία Γραφή. Τα κυριότερα επιχειρήματα που επικαλούνται όσοι υποστηρίζουν αυτή την άποψη είναι δύο. Πρώτον, πως ο Μωυσής είχε εντυπωσιακή θαυματουργική δύναμη, παρόμοια με αυτήν που αναφέρεται πως θα έχουν οι δύο  προφήτες στον 11ο κεφάλαιο της Αποκάλυψης, ενώ και στο παρελθόν είχε εξαπολύσει κατά του Φαραώ πληγές που μοιάζουν εκπληκτικά με αυτές που περιγράφει το ιερό κείμενο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου902. Και δεύτερον, ότι στην διήγηση τής Μεταμορφώσεως ο Κύριος πλαισιώνεται απ’ τους προφήτες Ηλία και Μωυσή903. Το λάθος τών υποστηρικτών αυτής τής θέσης  είναι πως αγνοούν το χωρίο περί μετάθεσης τού Ενώχ, το γεγονός της αναφοράς του θανάτου του Μωυσέως στη Βίβλο904 και την πατερική παράδοση.

Στη σύγχρονη βιβλιογραφία βρίσκουμε, επίσης, και ερμηνείες που θέλουν τους δύο μάρτυρες να μην είναι τα δύο συγκεκριμένα πρόσωπα της Βιβλικής Ιστορίας αλλά εικόνες καί σύμβολα είτε κάποιων πνευματικών ηγετών που θα αναδειχθούν στα έσχατα είτε όλων των πιστών χριστιανών εκείνης της εποχής. Προτείνεται, δηλαδή, μια αλληγορική ερμηνεία στο ζήτημα τής ταυτότητας των  δύο μαρτύρων ή και στα γεγονότα που, ακολούθως, αναφέρονται. Συνήθως, όμως, αυτές οι θέσεις διατυπώνονται με αμφιβολία και ταυτόχρονη επισήμανση της παραδοσιακής πατερικής θέσης ενώ, άλλοτε, γίνεται και ένας συνδυασμός των δύο απόψεων905. Πάντως, εμείς σε κανένα πατερικό κείμενο δεν συναντήσαμε μόνο συμβολική-αλληγορική ερμηνεία της συγκεκριμένης περικοπής του 11ου κεφαλαίου της Αποκάλυψης. Ο Άγιος Βέδας που ερμηνεύει αλληγορικά τα σχετικά χωρία, παραθέτει, ταυτόχρονα, και την κυριολεκτική ερμηνεία τους.

Το ερμηνευτικό σχήμα τής μερικής εκπλήρωσης βιβλικών προφητειών στην εκκλησιαστική Ιστορία και τής απόλυτης στους έσχατους χρόνους εφαρμόζεται και εδώ. Άλλωστε, κάτι σχετικό βρήκαμε και στη διδασκαλία τού Αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Απ’ τη μια έλεγε πως ο Προφήτης Ηλίας ζει και θα έρθει στο μέλλον, καί απ’ την άλλη έλεγε πως αυτός ο ίδιος είναι ο Προφήτης Ηλίας, αφού ο Θεός του χάρισε το ζήλο και τη διδασκαλία του Προφήτη906.

Όπως η προφητεία για τα δύο θηρία τής Αποκάλυψης εκπληρώνεται εν μέρει συνέχεια στην Ιστορία, και θα εκπληρωθεί απόλυτα με τον Αντίχριστο και τον Πρόδρομό του, έτσι και η προφητεία για τους δύο μάρτυρες της Αποκάλυψης εκπληρώνεται εν μέρει με τους διάφορους Αγίους που αντιστέκονται στους ποικίλους αντιχρίστους και θα εκπληρωθεί απόλυτα στο τέλος τών καιρών με τους προφήτες Ηλία και Ενώχ.

Η  παράδοση  για  την  έλευση  τού  Προφήτη  Ηλία  στο  τέλος  των  καιρών  δεν στηρίζεται μόνο στην Αποκάλυψη. Γι’ αυτό και συναντάται μια πατερική παράδοση που δεν στηρίζεται στην Αποκάλυψη αλλά στα υπόλοιπα χωρία της Αγίας Γραφής που αναφέρονται στην μελλοντική δράση του. Αυτή η παράδοση υπάρχει στους Θεοδώρητο Κύρου και Ιωάννη τον Χρυσόστομο. Ο Θεοδώρητος Κύρου γράφει πως ο Προφήτης Ηλίας θα εμφανιστεί στο τέλος της εποχής του Αντιχρίστου και δεν θα πεθάνει αλλά θα περιμένει ζωντανός την Β΄ Παρουσία του Κυρίου907. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει ότι ο Ενώχ παραμένει ζωντανός αλλά πουθενά δεν αναφέρει πως θα δράσει μαζί με τον Προφήτη Ηλία στο τέλος των καιρών. Ωστόσο, κανένας Πατήρ της Εκκλησίας δεν απέρριψε την παράδοση για την έλευση του Δικαίου Ενώχ ούτε την διδασκαλία για την δράση των δύο προφητών στα έσχατα. Κάποιοι Πατέρες δεν την ανέφεραν αλλά ούτε και την καταδίκασαν. Αυτή η στάση τους δικαιολογείται λόγω της επιφυλακτικότητας για το βιβλίο της Αποκάλυψης που επικρατούσε στους θεολογικούς κύκλους της Ανατολικής Εκκλησίας. Πάντως, καθώς η Αποκάλυψη με την πάροδο του χρόνου γινόταν αποδεκτή, η παράδοση για την έλευση των δύο προφητών στα έσχατα γνώριζε περισσότερη αποδοχή και διάδοση. Μάλιστα, προστέθηκε και τρίτος άνδρας, ο Ευαγγελιστής Ιωάννης στην περί των εσχάτων της Εκκλησίας παράδοση, όπως θα δούμε στην οικεία ενότητα.

β) Ο προφήτης Ηλίας.

Ο προσδιορισμός τού προφήτη Ηλία ως ενός από τους δύο προφήτες έχει ισχυρότατη βιβλική και πατερική βάση. Κατ’ αρχήν, υπάρχει το χωρίο τού προφήτη Μαλαχία, όπου αναφέρεται η αποστολή του προφήτη Ηλία στη γη λίγο πριν απ’ την « μεγάλη και επιφανή » ημέρα του Κυρίου, δηλαδή την Β΄ παρουσία. « καὶ ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστελῶ ὑμῖν Ἠλίαν τὸν Θεσβίτην, πρὶν ἢ ἐλθεῖν τὴν ἡμέραν Κυρίου τὴν μεγάλην καὶ ἐπιφανῆ,  ὃς ἀποκαταστήσει καρδίαν πατρὸς πρὸς υἱὸν καὶ καρδίαν ἀνθρώπου πρὸς τὸν πλησίον αὐτοῦ, μὴ ἐλθὼν πατάξω τὴν γῆν ἄρδην »908. Εκτός απ’ αυτό, όμως, υπάρχει και η ρητή διαβεβαίωση τού Χριστού προς τους μαθητές του – επιβεβαίωση τής προφητείας του Μαλαχία – ότι αυτό, πράγματι, θα συμβεί909. Η πατερική μαρτυρία, πάλι, είναι ομόφωνη. Όσοι αναφέρουν τους δύο προφήτες των εσχάτων,ταυτίζουν τον ένα από

αυτούς με τον Προφήτη Ηλία910. Και η λειτουργική και ζωγραφική μας παράδοση επισφραγίζει όλα τα παραπάνω911.

Το όνομά « Ηλίας » σημαίνει « Θεός » ή « θείος, θεϊκός ». Πρόκειται για την πιο δυναμική παρουσία σ’ ολόκληρη την Παλαιά Διαθήκη. Το σημαντικότερο στοιχείο τής προσωπικότητάς του υπήρξε ο φοβερός ζήλος του υπέρ της αληθείας, που υπήρξε παροιμιώδης912. Και το κυριότερο χαρακτηριστικό τής δράσης του είναι η καταπληκτική θαυματουργική δύναμη που απέρρεε απ’ την παρρησία του προς τον Θεό. Ο συνδυασμός των δύο αυτών στοιχείων - ζήλος Θεού και θαυματουργική δύναμις - τον οδήγησε σε πράξεις μοναδικές στην ανθρώπινη ιστορία.

Έκλεισε για τριάμισι έτη τον ουρανό της πατρίδας του με αποτέλεσμα όλη η χώρα, άνθρωποι και κτήνη, να πεθαίνουν απ’ την πείνα. Και, παρ’ όλα αυτά, ούτε και ο ίδιος ο Θεός δεν ήθελε να παραβιάσει την βούληση του προφήτη του, αλλά περίμενε την μεταστροφή της γνώμης του, την οποία και προκάλεσε για να αποδώσει έλεος στους ανθρώπους913.

Ένα άλλο σημείο στο οποίο πρέπει να αναφερθούμε είναι η σχέση του Προφήτη Ηλία με το στοιχείο του πυρός. Ο ευσεβής πατέρας του, ο Σωβάκ, είχε δει σε όραμα Αγγέλους να σπαργανώνουν αλλά και να τρέφουν με φωτιά τον αγέννητο, τότε, Ηλία. Χρόνια αργότερα ο Προφήτης θα κατεβάσει φωτιά απ’ τον ουρανό για να προσφέρει θυσία στον Θεό και να ντροπιάσει τους ιερείς της αισχύνης914. Στη συνέχεια θα κατακαύσει με πυρ 100 στρατιώτες με τους πεντηκόνταρχούς τους που θα επιχειρήσουν να τον συλλάβουν915. Αργότερα, θα αναληφθεί πάνω σε άρμα πυρός916. Και στο τέλος των  καιρών θα κατακαύσει όποιον προσπαθήσει να τον βλάψει. Στην λατρευτική μας παράδοση χαρακτηρίζεται « πυρίπνους »917. Και στη λαογραφία μας, θεωρείται ως ο Άγιος της φωτιάς, των αστραπών και των βροντών918.

Στην Καινή Διαθήκη αναφέρεται ότι οι Ιουδαίοι περίμεναν την έλευσή του, γι’ αυτό και πολλοί εξ αυτών νόμιζαν πως ο Ιησούς Χριστός ήταν ο Προφήτης Ηλίας919. Χαρακτηριστικό της γοητείας που ασκούσε η προσωπικότητα του Προφήτη Ηλία στους Αποστόλους είναι και το γνωστό περιστατικό που περιγράφεται στα ευαγγέλια. Όταν οι μαθητές ζήτησαν απ’ τον Χριστό τη δύναμη να κατεβάσουν πυρ απ’ τον ουρανό και να κατακαύσουν κάποιους Σαμαρείτες, ο Χριστός τους επιτίμησε. Ενώ ο Ιάκωβος αναφέρεται με θαυμασμό σ’ αυτόν. « Πολύ ἰσχύει δέησις δικαίου ἐνεργουμένη. Ἠλίας ἄνθρωπος ἦν ὁμοιοπαθής ἡμῖν καί προσευχῇ προσηύξατο τοῦ μή βρέξαι καί οὐκ ἔβρεξεν ἐπί τῆς γῆς ἐνιαυτούς τρεῖς καί μῆνας ἕξ. καί πάλιν προσηύξατο, καί ὁ οὐρανός ὑετόν ἔδωκε καί ἡ γῆ ἐβλάστησε τόν καρπόν αὐτῆς »920.

Ο προφήτης Ηλίας δεν γνώρισε θάνατο. Η ιστορία σχετικά με την αρπαγή του πάνω σε πύρινο άρμα « ως εις ουρανόν » περιγράφεται στο Δ΄ βιβλίο των Βασιλειών. Κατά την Ορθόδοξη Παράδοση ο Προφήτης Ηλίας δεν ανέβηκε στον ουρανό. Γι’ αυτό και το κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης γράφει πως ανέβηκε όχι στον ουρανό αλλά « ως εις ουρανόν »921. Η χρήση του συνδέσμου « ως » δηλώνει ομοιότητα, κάτι μή πραγματικό. Δηλαδή φάνηκε πως ανέβηκε στον ουρανό αλλά στην πραγματικότητα δεν ανέβηκε. Η ανάληψη του προφήτη Ηλία θεωρείται τύπος τής Ανάληψης του Κυρίου και είναι, σαφώς, κατώτερη αυτής. Άλλωστε δεν θα ήταν δυνατόν να ανεβεί σώμα φθαρτό στον ουρανό, αφού και ο ίδιος ο Κύριος είπε πως « οὐδείς ἀναβέβηκεν εἰς τόν οὐρανόν εἰ μή ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς ὁ ὑιός τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὤν ἐν τῷ οὐρανῷ »922. Γι’ αυτό και στα χωρία της Καινής Διαθήκης που αναφέρονται στην Ανάληψη του Κυρίου αναφέρεται πως ο Κύριος ανέβη « εις τον ουρανόν ». Απουσιάζει το « ως »923. Ο Ηλίας, λοιπόν, δεν ανέβηκε στον Ουρανό. Ο προφήτης Ηλίας, όπως, χαρακτηριστικά, γράφει ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, δεν « ὑπερέβη τήν περίγειον λήξιν ». Η ανάληψή του ήταν σαν μετάθεση « ἀπό γῆς αἵρουσα καί τῶν περί γῆν οὐκ ἐξάγουσα »924.

Σε μια υπέροχη σύλληψη οι Άγιοι Ιωάννης ο Χρυσόστομος και Ρωμανός ο Μελωδός μας δίνουν μια θαυμάσια αιτιολογία για την ανάληψή του και την παραμονή του « ὡς εἰς οὐρανόν » μέχρι την Β΄ Παρουσία. Βλέποντας ο Θεός ότι ο Προφήτης Ηλίας από τον  υπερβολικό του ζήλο οργιζόταν κατά των αμαρτωλών και  μελετούσε να εξαπολύσει βαρύτερη τιμωρία εναντίον τους, αποφάσισε να τον απομακρύνει και να κατέβει ο ίδιος. Γράφει ο Άγιος Ρωμανός ο μελωδός: « Ἤδη χρόνου τοσούτου προϊόντος / τῶν ἀνθρώπων ἐώρα τήν κακίαν / καί ἐμελέτησε βαρυτέραν ἀποφήνασθαι Ἠλίας τήν κόλασιν /… Μετά ταῦτα δέ βλέπων ὁ δεσπότης / ὡς ἀπότομος οὗτος πρός ἀνθρώπους / προυνοήσατο τοῦ γένους καί ἐχώρισεν / Ἠλίαν τῆς γῆς αὐτῶν. « Χωρίζου » λέγων « φίλε, / τῆς ἀνθρώπων κατοικίσεως . Ἐγώ δέ πρός ἀνθρώπους / ὡς οἰκτίρμων καταβήσομαι / γενόμενος ἄνθρωπος. Ἀνέρχου τοίνυν ἀπό τῆς γῆς / ὡς ἐνέγκαι μή δυνάμενος ἀνθρώπων τά πταίσματα. / Ἀλλ’ ἐγώ ὁ οὐράνιος / ἁμαρτωλοῖς συνέσομαι / καί ρύσομαι πταισμάτων / ὁ μόνος φιλάνθρωπος »925.

Πιστεύουμε πως αυτά τα λόγια τού Αγίου Ρωμανού τού μελωδού δεν είναι απλά μια « ποιητική αδεία » σύλληψη αλλά η πραγματικότητα. Αληθινά, ο φλέγων υπέρ τής αληθείας ζήλος926, η απολυτότητα και η δυναμικότητα του Προφήτη Ηλία δεν ήταν απαραίτητη τότε. Θα είναι, όμως, απαραίτητη στο τέλος των καιρών. Γι’ αυτό και ο Θεός τον φυλάει σαν εφεδρεία για εκείνη την εποχή. Θα είναι ο ιδανικός άνθρωπος του Θεού για τους έσχατους χρόνους927.

Έκτοτε ο Ηλίας ζει928. Κανείς δεν γνωρίζει τον τόπο στον οποίο φυλάσσεται. Αυτό που γνωρίζουμε είναι πως από την ανάληψή του δεν έχει παύσει να εμφανίζεται και να θαυματουργεί. Οκτώ με δέκα έτη μετά την πυρφόρο ανάβασή του « ως εις ουρανόν », έστειλε επιστολή στον βασιλέα του Ιούδα Ιωράμ, υιό του Ιωσαφάτ, με την οποία τον ήλεγχε δριμύτατα και προφήτευε την καταστροφή του, εξ αιτίας της ασεβείας και των ανομιών του929. Στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος εμφανίζεται μαζί με τον Μωυσή δίπλα απ’ τον Κύριο, εκπροσωπώντας τρόπον τινά τους ζωντανούς, όπως αναφέρει και ο σχετικός Εκκλησιαστικός ύμνος, που απηχεί την πατερική διδασκαλία : « Συλλαλούντες δε τω Χριστώ, Μωυσής και Ηλίας εδείκνυον, ότι ζώντων και νεκρών κυριεύει »930.

Στην συναξαριακή παράδοση και την ευρύτερη χριστιανική γραμματεία  συναντούμε τις ίδιες απόψεις. Στον βίο του Αγίου Ανδρέου του δια Χριστόν Σαλού αναφέρεται πως είχε εμφανιστεί σε πολλούς931. Στον βίο του Αγίου Μάρκου του Αθηναίου αναφέρεται πως ο Άγιος Μάρκος συνάντησε τους Ηλία και Ενώχ « ἐν χώρᾳ ζώντων »932. Ενώ παρέμβαση του Προφήτου Ηλιού αναφέρεται και στο βίο του Οσίου Θωμά του εν Μαλεώ933. Αλλά και σήμερα, δεν είναι λίγες οι μαρτυρίες για θαύματα και εμφανίσεις

του934. Ο Κοσμάς ο ινδικοπλεύστης εκφράζει υπέροχα την πίστη των Χριστιανών στην μελλοντική έλευση του προφήτη Ηλία στο παρακάτω κείμενο: « Ἐπί τόν μέγαν Ἠλίαν μετέλθωμεν. Οὗτος Ἠλίας, ὁ πρῶτος ἀνθρώπων τοῖς ἀνθρώποις ὑποδείξας οὐρανοδρομεῖν, ὁ πρῶτος ἀνθρώπων ὑποδείξας ἀγγέλων καί ἀνθρώπων μίαν ὁδόν, ὁ τήν γῆν λαχῶν οἰκητήριον καί τόν οὐρανόν ἀθρόον διατρέχων, ὁ θνητός ὑπάρχων καί τοῖς ἀθανάτοις ἁμιλλώμενος, ὁ χαμαί βαδίζων καί ὡς πνεῦμα μετά ἀγγέλων οὐρανοπορῶν … ὁ μακροχρόνιος καί ἀγήρως ἄνθρωπος, ὁ τῷ Ἀντιχρίστῳ διατηρούμενος στρατηγός, ὁ ἀντικαθιστάμενος καί διελέγχων τήν ἀπάτην καί τήν ὑπερηφανίαν αὐτοῦ, ὁ πάντας ἀνθρώπους ἐκ τῆς πλάνης αὐτοῦ ἐπί τόν Θεόν ἐν τῇ συντελείᾳ τοῦ αἰώνος ἐπιστρέφων. Οὗτος ὁ τῆς δευτέρας καί ἐπιφανοῦς παρουσίας τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ ἀξιούμενος εἶναι πρόδρομος. Ὡ μέτρα διακονιῶν τοῖς ἀγγέλοις ἁμιλλώμενα»935.

Πραγματικά, η περίπτωση του προφήτη Ηλία αποτελεί φαινόμενο που – με εξαίρεση ίσως την περίπτωση του Μωυσή – δεν έχει ούτε το προηγούμενό του αλλά ούτε και την επανάληψή του θα έχει στην ανθρώπινη ιστορία. Πολλοί μιμήθηκαν τον ζήλο τού προφήτη Ηλία. Κανείς, ωστόσο, δεν επανέλαβε τα θαύματά του. Ίσως και γιατί οι καιροί δεν το απαίτησαν. Γεγονός, πάντως, είναι πως στο τέλος των καιρών η παρουσία του προφήτη Ηλία θα κριθεί για άλλη μια φορά απαραίτητη. Ο Ηλίας θα επανέλθει. Η παρουσία του θα συνταράξει την οικουμένη και θα κλονίσει συθέμελα την βασιλεία του Αντιχρίστου.

Στην σύγχρονη βιβλιογραφία εκφράστηκε, ειδικά, για την έλευση τού Προφήτη Ηλία μια αμφισβήτηση ή και ξεκάθαρη άρνηση τής μελλοντικής έλευσής του στην εποχή των εσχάτων936. Αυτή η σύγχρονη αμφισβήτηση της Πατερικής Διδασκαλίας για τον Προφήτη Ηλία επισημάνθηκε και απαντήθηκε παλαιότερα απ’ τον Δημήτριο Παναγόπουλο937 και, πρόσφατα, απ’ τον Αρχιμανδρίτη Νεκτάριο Ζιόμπολα, ο οποίος προχώρησε στη συγγραφή βιβλίου ειδικά γι’ αυτό το θέμα, όπου με παραθέσεις πατερικών κειμένων ανατρέπει τη συγκεκριμένη θέση. Παλαιότερα, ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης είχε ανατρέψει παρόμοια αμφισβήτηση938.

Αυτή η αμφισβήτηση έχει την αιτία της στη σύγχυση μεταξύ Ιωάννου του Προδρόμου και Προφήτη Ηλία που με τη σειρά της προήλθε από παρερμηνεία του Μθ. 10,13 και των παραλλήλων του939. Σ’ αυτό το χωρίο ο Ιησούς Χριστός απαντώντας σε ερώτηση των μαθητών του σχετικά με τη διδασκαλία των γραμματέων για έλευση του Προφήτη Ηλία λίγο πριν απ’ την Β΄ Παρουσία λέγει : « Ἠλίας μέν ἔρχεται και ἀποκαταστήσει πάντα. Λέγω δέ ὑμῖν ὅτι Ἠλίας ἤδη ἦλθεν ». Δηλαδή, ο Προφήτης Ηλίας θα έλθει στα έσχατα αλλά και έχει ήδη έλθει στο πρόσωπο τού Ιωάννη του Βαπτιστή που πορεύτηκε στον κόσμο « ἐν πνεύματι και δυνάμει Ἠλιοῦ »940 και ο οποίος υπήρξε τύπος του Προφήτη Ηλία. Έτσι, ερμηνεύτηκε αυτή η περικοπή απ’ τουςΠατέρες της Εκκλησίας941.

Η άποψη που ταυτίζει τον Ιωάννη τον Πρόδρομο με τον Προφήτη Ηλία παρερμηνεύοντας αγιογραφικά χωρία, είναι μια εσφαλμένη άποψη. Κατ’ αρχήν, δεν στηρίζεται αγιογραφικά. Μια προσεκτική ανάγνωση των σχετικών βιβλικών χωρίων που ήδη αναφέραμε ανατρέπει αυτή τη θέση. Άλλωστε, και ο ίδιος ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, όταν ρωτήθηκε, αν είναι ο Προφήτης Ηλίας, απάντησε ξεκάθαρα: « Οὐκ εἰμί »942. Και δεν είπε ότι αποτελεί την εκπλήρωση της προφητείας του Μαλαχία αλλά, αντίθετα, ανέφερε το Ησ. 40,3: « Ἐγώ φωνή βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ »943.

Σύμφωνα με τη Θεολογία της Εκκλησίας μας στην Αγία Γραφή προφητεύονται δύο παρουσίες του Χριστού στη γη. Μια ταπεινή και άδοξη, στην οποία ο Υιός του Θεού εφάνη παθητός και χωρίς τιμή, η πρώτη Παρουσία, και μία φοβερή και ένδοξη, στην  οποία θα έρθει ως κριτής των πάντων, η Δευτέρα παρουσία944.

Κατ’ αναλογίαν των δύο παρουσιών του Κυρίου η Ιερά Παράδοση δέχεται και δύο προδρόμους, δύο προπομπούς των δύο παρουσιών. 

Την κάθε μια απ’ τις δύο παρουσίες τού Χριστού προετοιμάζει ο αντίστοιχος Πρόδρομος. Η μεν πρώτη παρουσία προετοιμάστηκε από τον Πρόδρομο και Βαπτιστή Ιωάννη. Πρόδρομοι της Δευτέρας παρουσίας θα είναι οι Ηλίας και Ενώχ945. Η προφητεία του Μαλαχία είναι σαφέστατη σ’ αυτό το σημείο. Ο Ηλίας θα έλθει « προ της παρουσίας του Κυρίου της μεγάλης και επιφανούς », δηλαδή, προ της Β΄ παρουσίας. Η Ορθόδοξη, λοιπόν, παράδοση, δέχεται ένα σχήμα σύμφωνα με το οποίο ο Ηλίας είναι το πρωτότυπο που θα ζήσει στα έσχατα, ενώ ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ο τύπος του πρωτοτύπου των εσχάτων.

Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής χαρακτηρίζεται απ’ τον Χριστό ως Ηλίας λόγω της εξαιρετικής ομοιότητάς του προς τον προφήτη Ηλία, και όσον αφορά την αποστολή του αλλά και όσον αφορά τον τρόπο ζωής του. Ταυτόχρονα, τονίζεται, βέβαια, πως ο Ηλίας θα έλθει στα έσχατα. Η ομοιότητα μεταξύ των δύο ανδρών ήταν τέτοια ώστε ο Χριστός ενώ προφήτευε την έλευση του προφήτη Ηλία στους έσχατους χρόνους έλεγε ταυτόχρονα στους μαθητές του για τον Ιωάννη τον Βαπτιστή. « καὶ εἰ θέλετε δέξασθαι, αὐτός ἐστιν ᾽Ηλίας ὁ μέλλων ἔρχεσθαι »946. Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ήταν για την εποχή της Καινής Διαθήκης ό,τι θα είναι για τα έσχατα ο προφήτης Ηλίας. Ήταν ο Ηλίας της εποχής του. Υπηρέτης και αυτός της ίδιας αποστολής, της επιστροφής των πεπλανημένων, αλλά σε διαφορετικό χρόνο947.

Η πατερική διδασκαλία, λοιπόν, ανατρέπει τη θέση που αρνείται την έλευση του προφήτη   Ηλία   στους   έσχατους   χρόνους. Και σε αυτό το σημείο θα πρέπει να επισημάνουμε πως αυτός ο ισχυρισμός πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα και για έναν άλλο λόγο. Διότι είναι μια άστοχη, μια λάθος απάντηση σ΄ ένα βασικό επιχείρημα που

προβάλλουν οι Ιουδαίοι, όταν αρνούνται την Μεσσιανική ιδιότητα του Κυρίου. Και αυτό το επιχείρημα είναι ότι δεν μπορεί να έχει έλθει ο Μεσσίας, αφού δεν έχει έλθει ο Προφήτης Ηλίας. Ήδη στην Καινή Διαθήκη αναφέρεται το σχετικό επιχείρημα των γραμματέων, που, προφανώς, παρερμήνευαν την προφητεία του Μαλαχία στα πλαίσια της μεθοδευμένης τους προσπάθειας να αρνηθούν την μεσσιανική ιδιότητα του Χριστού948. Αλλά και στον « διάλογο προς Τρύφωνα » συναντάμε αυτή την άποψη με την πρόσθετη πληροφορία πως οι Ιουδαίοι θεωρούσαν πως ο προφήτης Ηλίας θα είναι εκείνος που θα « χρίσει » τον Χριστό949.

Οι Ιουδαίοι εμφανίζονται να αρνούνται την μεσσιανική ιδιότητα του Κυρίου λόγω ακριβώς  τής  μή  προηγούμενης  έλευσης  του  Ηλία.  «  Ἐκ  δέ  τοῦ  μηδέ  Ἠλίαν ἐληλυθέναι οὐδέ τούτον –τόν Χριστόν- ἀποφαίνομαι εἶναι »950, φέρεται να λέγει ο Ιουδαίος Τρύφων. Η σωστή απάντηση σ’ αυτήν την ένσταση είναι αυτή που δίνουν οι Πατέρες και που εναρμονίζεται απόλυτα με την θέση περί δύο παρουσιών του Κυρίου – ένα άλλο καίριο σημείο στον διάλογο Ιουδαίων και Χριστιανών – μιας άδοξης και μιας ένδοξης951.

Σημειώσεις

895. Απ. 11,3. Περισσότερα για την έννοια των λέξεων « μάρτυς », « μαρτυρία » γενικά στην Καινή Διαθήκη και ειδικότερα  στην  Αποκάλυψη,  βλ.  Βασιλειάδη  Πέτρου,  Βιβλικές  Ερμηνευτικές  Μελέτες,  Βιβλική  Βιβλιοθήκη 6, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Πουρναρά, 1992, σελ. 185-208.

896. Απ. 11, 4.

897. Απ. 11,10.

898. Αναφέρουμε ενδεικτικά κάποια πατερικά χωρία. Ιππολύτου, Περί Χριστού και Αντιχρίστου, XLIII, σελ. 211, Εφραίμ, Λόγος εις την Παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 125, Ρωμανού, Εις τήν Β΄ Παρουσίαν, Δ-Ε, σελ. 267-268, Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί Αντιχρίστου, σελ. 442, Βέδα, Ε.Α., P.L. 164 και Marshall, σελ. 77-78, Νεοφύτου του εγκλείστου, Ε.Α., Υπόθεσις Ε΄, σελ. 227-229, Συναξάριον Κυριακής της Απόκρεω, σελ. 32. Και στην ζωγραφική παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας οι δύο προφήτες του ενδεκάτου κεφαλαίου της Αποκάλυψης είναι οι προφήτες Ηλίας και Ενώχ. Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης, Εκδόσεις Αντώνη Σταμούλη, Ανατύπωση απ’ την εν Πετρουπόλει έκδοση του 1909, σελ. 134. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Περί Συντελείας, XXII, σελ. 283 και XXIX, σελ. 287, Οικουμενίου, Ε.Α., VI, σελ. 163, « Ὅτι μέν οὖν ἤξειν Ἠλίαν τοῦ μέν Μαλαχίου λέγοντος …, τοῦ δέ Κυρίου προσφωνοῦντος παρά τῷ Ματθαίω περί τοῦ βαπτιστοῦ … », Ανδρέα Καισαρείας, Ε.Α., Λ΄, σελ.312, Αρέθα, Ε.Α., Λ΄, σελ. 339.

899. Βλ. Ιερ. 10,5, « πρό τοῦ με πλάσαι σε ἐν κοιλίᾳ ἐπίσταμαί σε καί πρό τοῦ σε ἐξελθεῖν ἐκ μήτρας ἡγίακά σε, προφήτην εἰς ἔθνη τέθεικά σε ».

900. Βλ. Βικτωρίνου και Ιερωνύμου, Ε.Α., CSEL, σελ. 98-99 και CCEL, σελ. 354. Όπως επισημαίνει ο Jenks, ο  Ιερεμίας δεν αναφέρεται από κανέναν προηγούμενο συγγραφέα ως πιθανός μάρτυς των εσχάτων χρόνων, τουλάχιστον

στα κείμενα που σώθηκαν (Jenks C. Gregory, The origins and early developments of the Antichrist Myth, Berlin and New York: Walter de Gruyter, 1991, σελ. 94).

901. Παράδοση για επάνοδο του Μωϋσή μαρτυρείται και στα ραββινικά κείμενα. Βλ. Ιωάννη Καραβιδοπούλου, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, ο.π., σελ. 286-7. Στη βιβλιογραφία μπορεί κανείς να συναντήσει περίεργες απόψεις, όπως αυτήν του J. Munck που υποστήριξε πως οι δύο μάρτυρες είναι ο Πέτρος και ο Παύλος. Η σύνδεση, όπως επισημαίνει ο π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, είναι ατυχής. Βλ. σχετικά Σκιαδαρέση Ιωάννου, Η Αποκάλυψη του Ιωάννου, Ερμηνευτικά και Θεολογικά μελετήματα Α΄, Β.Β. 35, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 94 στην υποσημείωση.

902. Βλ. L. J. Lietaert Peerbolte, The Antecedents of Antichrist, A Traditio-historical study of the earliest Christian views on eschatological opponets, E. J. Brill, U.S.A 1996, σελ. 124. Και ο ημέτερος Σάββας Αγουρίδης επισημαίνει την ομοιότητα μεταξύ του τρόπου δράσης των δύο προφητών και του Μωυσέως λέγοντας σχετικά με τις τιμωρίες που περιγράφει η Αποκάλυψη: « Δεν ταιριάζει τίποτε από αυτά στον βιβλικό Ενώχ ». Βλ. Αγουρίδη Σ.« Η αποκάλυψη του Ιωάννη », σειρά Ερμηνεία Κ.Δ.18, Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 266 και 269-70.

903. Βλ. Θεοδώρου Ανδρέα, Η ώρα του Αντιχρίστου, Εκδόσεις Παρουσία, Αθήνα 1977, σελ. 43-44.

904. Δευτερονόμιον 34,5-6, « Καί ἐτελεύτησεν Μωυσῆς ὁ οἰκέτης Κυρίου ἐν γῇ Μωάβ διά ρήματος Κυρίου. Καί ἔθαψαν αὐτόν ἐν Γαι ἐγγύς οἴκου Φογώρ. Καί οὐκ εἶδεν οὐδείς τήν ταφήν αὐτοῦ ἕως τῆς ἡμέρας ταῦτης ».

905.  Βλ. Γιαννακοπούλου Ιωήλ, « Ερμηνεία της Αποκαλύψεως », Π. Πουρναρα, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 110-6 και Βασιλοπούλου Χαραλάμπους « Η Αποκάλυψις εξηγημένη ( το κατά δύναμιν ) », τόμ. 3 , « Ορθόδοξος τύπος », 3η έκδοση, Αθήνα 1981, σελ. 158-200.

906. Βλ. Μενούνου Ιωάννου, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές και βιογραφία, Διδαχή Α2, σελ. 86-87 και Διδαχή Γ΄, σελ.152-153. Βλ. και στο Αυγουστίνου Καντιώτου, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, Διδαχή Πρώτη, σελ. 191-192 και Διδαχή ΣΤ΄, σελ. 227.

907. Θεοδωρήτου Κύρου, Εις τον Δανιήλ, 12,7-12, P.G. 81,1540-1541.

908. Μαλαχία 4,4-5 . Η προφητεία του Μαλαχία επαναλαμβάνεται και απ’ τον Σοφό Σειράχ. Σοφ. Σειρ. 49,10: « Ὁ καταγραφείς ἐν ἐλεγμοῖς εἰς καιρούς κοπάσαι ὀργήν πρό θυμοῦ, ἐπιστρέψαι καρδίαν πατρός προς υἱόν και καταστῆσαι φυλάς Ἰακώβ ». Βλέπε και Ιουστίνου, Διάλογος προς Τρύφωνα, Ε.Π.Ε;;., σελ. 394, Ιππολύτου, Περί Χριστού και Αντιχρίστου, ΧΧLVI, σελ. 212, Ρωμανού, Εις την Β΄ Παρουσίαν, Δ΄, σελ. 268, Αυγουστίνου, Η Πολιτεία του Θεού, σελ. 147, Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί Αντιχρίστου, σελ. 442. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Οικουμενίου, Ε.Α., VI, σελ. 163, και Αρέθα, Ε.Α., Λ΄, σελ. 339.

909. Μτ 17,11 « Ἠλίας μέν ἔρχεται καί ἀποκαταστήσει πάντα ». Βλέπε και Μρ. 9,11-13.

910. Βλ. ……… Βλ. επίσης και Βικτωρίνου και Ιερωνύμου,Ε.Α., CCEL, σελ. 354, CSEL, σελ. 98-99, Κοσμά του Αιτωλού, Διδαχές, Α2, σελ. 86-87 και Διδαχή Γ΄, σελ. 152-153, Νικοδήμου Αγιορείτου, Ερμηνεία εις την Α΄ προς Θεσσαλονικείς, Ερμηνεία εις τας επιστολάς του Αποστόλου Παύλου, Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 75-77. Ο Άγιος Νικόδημος γράφει πως σφάλλουν όσοι υποστηρίζουν πως ο προφήτης Ηλίας δεν θα επιστρέψει στους έσχατους καιρούς και αναλύει την πατερική διδασκαλία πάνω σ’ αυτό το θέμα.

911. Ιωάννου μοναχού, Στιχηρόν ιδιόμελον της Λιτής σε ήχο δεύτερο, Εσπερινός Προφήτου Ηλιού 20 Ιουλίου, Μηναίον Ιουλίου, Εκδόσεις Φως, σελ. 179, « Τό ἐξάραν ἄρμα σε πυρφόρον, ὡς ἐν συσσεισμῷ εἰς οὐρανούς, τήν πυρίπνοον χάριν σοι παρέσχετο, Ἠλία Θεσβίτα, τοῦ μή ἰδεῖν θάνατον, ἕως ἄν κηρύξης τήν τῶν πάντων συντέλειαν. Διό πάρεσο διδούς ἡμῖν, τῶν σῶν κατορθωμάτων τήν μύησιν », και το Απολυτίκιον του Αγίου ο.π. σελ. 180, « Ὁ ἔνσαρκος Ἄγγελος τῷν προφητῶν ἡ κρηπίς, ὁ δεύτερος πρόδρομος τῆς παρουσίας Χριστοῦ, Ἠλίας ὁ ἔνδοξος … », Συναξάριον Κυριακής Απόκρεω, ο.π., σελ. 32. Βλέπε και Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Αναπλήρωσις της ακολουθίας του Προφήτου Ηλιού, Σιχηρό του εσπερινού, στο έργο του Νεκταρίου Ζιόμπολα, Ο Μεσσίας έρχεται και ο Ηλίας έρχεται, σελ. 243-246, « τόν Χριστῷ λαλοῦντα, καί πρόδρομον τῆς αὐτοῦ δευτέρας ἐλεύσεως ». Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά, ο.π., σελ. 134, και το σχόλιο του Κόντογλου Φώτη στον τρόπο με τον οποίο εικονίζεται ο Προφήτης Ηλίας στο « Ηλίας ο Θεσβίτης », Γίγαντες ταπεινοί, Εκδόσεις Ακρίτας, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 93, « Καί την άλλη μέρα, άμα τελειώσει η λειτουργία, φεύγουνε οι άνθρωποι, κι ο Ηλίας κάθεται πάλι ολομόναχος “ μονώτατος ”, βουβός, τυλιγμένος στην προβιά του, σαν αγιούπας κουρνιασμένος. Χιλιάδες χρόνια κάθεται έτσι, άλλες πολλές θα κάθεται “ ἕως τοῦ ἐλθεῖν τήν ἡμέραν Κυρίου την μεγάλην καί ἐπιφανῆ ” ».

912. Βλ. Κοσμά Μοναχού, τροπάριον της Θ ωδής του κανόνος της Πεντηκοστής σε ήχο Βαρύ, Όρθρος Πεντηκοστής, Πεντηκοστάριον, Εκδόσεις « Φως », σελ. 224, « Ἐπιπαφλάζοντος πάλαι πυρίνου ἄρματος ὁ ζηλωτής καί πυρίπνους χαίρων ὀχούμενος τήν νῦν ἐκλάμψασαν ἐπίπνοιαν ἐδήλου », και Βασιλείου Μοναχού, Στιχηρόν του εσπερινού σε Ά ήχο, Εσπερινός 1ης Ιανουαρίου, Μηναίον Ιανουαρίου, εκδόσεις « Φως », σελ. 14, « πάντων τῶν Ἁγίων ἀνεμάξω τάς ἀρετάς πατήρ ἡμῶν Βασίλειε, Μωυσέως τό πράον, Ἡλιοῦ τόν ζήλον, Πέτρου τήν ὁμολογίαν, Ἰωάννου τήν Θεολογίαν ».

913. Βλ. Βασιλειών Γ κεφ.17-18. Βλέπε και Ιωάννου του Χρυσοστόμου, αμφιβαλλόμενα, Λόγος εις Πέτρον τον Απόστολον και Ηλίαν τον προφήτην, P.G. 50, 729-730 και Μ.Σ.Ο.Ε., Μην Ιούλιος, σελ. 390, « Αλλά τί Ἠλίας; ” Οἷδα τόν ἐμόν δεσπότην ὅτι ὑπακούει μου. Ἀπό γάρ ζήλου τοῦτο ποιῶ “. Ὡ καινῶν καί παραδόξων πραγμάτων. Εἶδες Δεσπότην ὑπό εὐνοίας δούλου νενικημένον; Καί γάρ ὁ Ἠλίας ἀπό ζήλου πολλοῦ τοῦτο ἐποίησεν. Ἔβλεπε γάρ πολλά ἄτοπα γινόμενα … », και σελ. 392, « Πέμπει οὗν αὐτόν διά τοῦτο τήν μακράν ὁδόν ἐκείνην, οὐχ ὡς μή δυνάμενος αὐτόν ἐκεί τρέφειν τόν Θεόν, ἀλλ’ ὡς θέλων ἐπιδείξαι τῷ Ἠλίᾳ τήν συμφοράν, ἵνα ἀξιώση αὐτόν περί βροχῆς. Ἠδύνατο μέν γάρ καί αὐτός χωρίς τούτου, ἀλλ’ οὐκ ἠθέλησεν ὑβρίζειν τόν ἵδιον ἱκέτην, τῷν μέν κακῶν ἐκείνον ἐάσας εἶναι πρόξενον, τῶν δέ ἀγαθῶν ἑαυτόν. Ἀλλ’ ἐξεδέχετο τήν τοῦ δούλου παράκλησιν ».

914. Βλ. Βασιλειών Γ, κεφ. 18.

915. Βλ. Βασιλειών Δ, κεφ. 1.

916. Βλ. Βασιλειών Δ, κεφ. 2 καί Σοφία Σειράχ, 49,9 « ὁ ἀναληφθείς ἐν λαίλαπι πυρός εν ἅρματι ἵππων πυρίνων ».

917. Βλέπε παραπάνω, και Σοφία Σειράχ 48,1, « Καί ἀνέστη Ἠλίας προφήτης ὡς πῦρ, καί ὁ λόγος αὐτοῦ ὡς λαμπάς ἐκαίετο ». Βλ. και Στιχηρόν ιδιόμελον της Λιτής σε ήχο πλάγιο του πρώτου, Όρθρος Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Μηναίον Αυγούστου, Ακολουθία 6ης Αυγούστου, Εκδόσεις « Φως », σελ. 69 « Νόμου καί προφητῶν σέ Χριστέ… καί Ἡλίας ὁ ἔμπυρος ἀρματηλάτης καί ἄφλεκτος οὐρανοδρόμος ».

918. Βλ. Αθηνάς Μανωλαγκά Λουλουδάκη, Ο βίος το ιστορικό της Ιεράς Μονής ( Κοσκινού Ρόδου ) και τα θαύματα του Προφήτη Ηλία του Θεσβίτου, Ρόδος 2006, σελ. 9 και 35 « Οι πρόγονοί μας έλεγαν πως ο Προφήτης δεν πάτησε ποτέ στον κάμπο ούτε τον έθαψαν στο χώμα. Με το αμάξι του γυρνά τον ουρανό και κάπου κάπου στέκει στις κορφές των βουνών και ανασαίνει. Ακόμα λέγεται ότι κάθε Άγιος κυβερνά και κάποιο από τα στοιχεία της φύσεως. Στην εξουσία του Προφήτου Ηλία δόθηκε από τον Θεό η αστραπή και ο κεραυνός που μ’ αυτά κυνηγά τον Σατανά. Γιατί έχει λάβει δύναμη από τον Θεό και είναι κυρίαρχος της βροχής και των βροντών, της αστραπής και των κεραυνών ».

919. Βλ. Μρ 8,28, και Μρ. 6,15, Μθ. 16,14, Λκ. 9,8.

920. Ιακ.5,16-18.

921. Βασιλειών Δ, 2,1 και 11 « Καί ἐγένετο αὐτῶν πορευομένων, ἐπορεύοντο καί ἐλάλουν. Καί ἰδού ἄρμα πυρός καί ἵπποι πυρός καί διέστειλαν ἀνά μέσον ἀμφοτέρων, καί ἀνελήφθη Ἠλιοῦ ἐν συσσεισμῷ ὡς εἰς τόν οὐρανόν ». Βλέπε και Α΄ Μακ., 2,58.

922. Ιω. 3,13. Βλ. και Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Ανάληψιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, P.G. 50, 450, “ Ἠλίας μέν οὖν ὠς εἰς τόν οὐρανόν ἀνελήφθη, δοῦλος γάρ ἦν. Ὁ δέ Ἰησοῦς εἰς τόν οὐρανόν, Δεσπότης γάρ ἦν ”, Ρωμανού του Μελωδού, Εις την Ανάληψιν του Χριστού, ΙΔ΄, σελ. 256, « Μή θαμβῆσθε τό λοιπόν, ὦ Γαλιλαίοι. / Ἰησοῦς γάρ ὁ Χριστός ὡς ἀνελήφθη /οὕτως καί ἐλεύσεται, ὡς αὐτόν ἐθεάσασθε ἄνω παραγενόμενον./ Σαφῶς γάρ ἀνελήφθη καί οὐχί μετετέθη. / Οὐχ ὡς Ἐνώχ τό πρῶτον οὕτως ὁ Χριστός. / Ἐνώχ γάρ ἐκεῖνος τῶν ἐπιγείων μετέστη, / οὐχ ἠξιώθη τῶν οὐρανίων, / ἀλλ’ ἐνετέθη  σκηναῖς δικαίων / Ἠλίας δέ ὁ πύρινον ἅρμα ἐπικαθήμενος ἀνῆλθεν ἀλλ’ οὐχ ἔφθασεν τόν οὐρανόν, ὡς γέγραπται / ἀλλ’ ὠς εἰς τόν οὐρανόν. Ὁ Θεός δέ τοῦ Ἐνώχ καί Θεός Ἠλιοὐ ἀνελθών εἰς οὐρανούς ἐδήλωσεν ὑμῖν … », Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εις το κατά Λουκάν, « Ἠλίας μέν γάρ ὡς εἰς Οὐρανόν• ὡσανεί γάρ ἐδόκει εἰς οὐρανόν ἀναφέρεσθαι ὁ δέ Σωτήρ εἰς τόν οὐρανόν, αὐτός πρόδρομος πάντων ἀνελήλυθε μετά τῆς ἁγίας σαρκός αὐτοῦ, ἐμφανισθῆναι τῶ προσώπω τοῦ Θεοῦ καί σύνεδρον αὐτήν ἀποδείξαι τῷ Πατρί», Γρηγορίου του Παλαμά, Ομιλία ΚΑ΄, Εις την Ανάληψιν του Κυρίου, Ε.Π.Ε. 10, σελ. 24, « Ὥσπερ δέ ἀναστάσεις πρό τῆς τοῦ Κυρίου ἀναστάσεως πολλαί γεγόνασι, (εξ), οὕτω καί πολλαί ἀναλήψεις πρό τῆς αὐτοῦ ἀναλήψεως• καί Ἰερεμίαν γάρ τόν Προφήτην ἀνέλαβε Πνεύμα, καί τόν Ἀββακούμ Ἄγγελος, καί τόν Ἐνώχ ἀνέλαβεν ὁ Θεός• μάλιστα δε τῶν άλλων ὁ Ἠλίας ἄρματι πυρός ἀναληφθείς ἀναγέγραπται• ἀλλ’ οὐδ’ οὗτος  ὐπερέβη τήν περίγειον λήξιν, ἀλλ’ οἷόν τις μετάθεσις ἦν  ἡ ἑκάστου τοῦτων ἀνάληψις, ἀπό γῆς αἴρουσα καί τῶν περί γῆν οὐκ ἐξάγουσα• καθάπερ καί οἱ ἀναστάντες ἑκείνοι πάλιν εἰς τήν γῆν ὑπέστρεψαν, τελευτήσαντες ἅπαντες». Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Μ. Αθανασίου, Αμφιβαλλόμενα, Λόγος εις την Ανάληψιν του Κυρίου, Β.Ε.Π.Ε.Σ. 36, σελ. 299-300, « Σύ δέ μοι λοιπόν, ἀγαπητέ, τῆς λέξεως τήν ἀκρίβειαν σκόπησον, τῆς “ ὡς ”, καί μή σέ διαλάθῃ συλλαβῆς Γραφικῆς περιουσία καί δύναμις μηδέ τῇ τῆς λέξεως παραδρομῇ τῷ Δεσπότῃ τόν οἰκέτην νομίσης ἰσότιμον• Οὐ γάρ εἰς οὐρανόν Ἠλίας ἀνέρχεται, οὐδέ διαδραμῶν τό στερέωμα, τοῖς ἐκείσε χωρίοις αὐλίζεται• ἀλλ’ ἄκουσον τί φησίν ὁ ἀναγῶν• ” Ἐν δέ τῶ ἀνάγειν Κύριον τόν Ἠλίαν ὡς εἰς τόν οὐρανόν• Ἰδού μικρά λέξις ἔστησε τόν Ἠλίαν πρός τά ἄνω φερόμενον• Ἀρκεί γάρ τῷ Προφήτῃ τιμηθήναι τῷ τύπῳ• πρό γάρ τοῦ Δεσπότου τόν οἰκέτην οὐρανός οὐχ ὑποδέχεται• οὐδείς γάρ ἀναβέβηκεν εἰς τόν Οὐρανόν, εἰμή ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου ὁ ὧν ἐν τῷ Οὐρανῷ• ἐτηρείτο γάρ τῇ τῷν ἀνθρώπων ἀπαρχῇ διά τόν τῷν ἀνθρώπων Ποιητήν ὁ Οὐρανός. Οὖτω μέν οὖν τοῖς περί τόν Ἐνώχ καί Ἠλίαν ὁ Θεός ἀγαθή ἐλπίδι εὔφρανε τούς ἀνθρώπους, δι’ ὧν ἀνθρώποις οὖσι τόν τοῦ ἀέρος δρόμον ἱππήλατον ἤπλωσε», Επιφανίου Αμφιβαλλόμενα, Λόγος εις την Ανάληψιν του Κυρίου, Β.Ε.Π.Ε.Σ. 77, σελ. 169, « Καί ἀνελήφθη Ἠλίας ἐν συσσεισμῷ ὡς εἰς τόν Οὐρανόν• τό δε, ὡς εἰς τόν Οὐρανόν, ἀμφίβολον ἔχει τήν ἔννοιαν• τό δε, εἰς τόν Οὐρανόν, τρανήν δείκνυσι τήν ἀλήθειαν », Βλ. και Όσιος Ανδρέας ο δια  Χριστόν σαλός, ο.π., σελ. 170, Μακαρίου του κωφού, « Εγκώμιον εις τον Προφήτην Ηλίαν », Μ.Σ.Ο.Ε., Μην Ιούλιος, σελ. 385.

923. Βλ. Μρ. 16,19 Λκ. 24,50-1 Πρ. 1,11.

924. Γρηγορίου του Παλαμά, Ομιλία ΚΑ΄, Είς την Ανάληψιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, Ε.Π.Ε. 10, σελ. 24.

925. Ρωμανού, Εις Ηλίαν, ΛΑ΄, σελ. 378-9. Πρβλ. και Λκ. 9, 54-6, « Ἰδόντες δέ οἱ μαθηταί αὐτοῦ Ἰάκωβος καί Ἰωάννης εἶπον: Κύριε, θέλεις εἴπωμεν πὖρ καταβῆναι ἀπό οὐρανοῦ καί ἀναλώσαι αὐτούς, ὡς καί Ἠλίας ἐποίησε; Στραφείς δέ ἐπετίμησεν αὐτοῖς καί εἶπεν. Οὐκ οἴδατε ποίου πνεύματός ἐστε ὑμεῖς. Ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου οὐκ ἦλθε ψυχάς ἀνθρώπων ἀπολέσαι ἀλλά σῶσαι ». Βλ. και Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις τον Προφήτην Ηλίαν, P.G. 56, 586 A, “ Μετάστηθι ὡς εἰς οὐρανούς ὡ Ἠλία, οὐ δύναται πῦρ συνοικεῖν καλάμῳ. Δίδωμί σοῖ συνοικούντας ἀναμαρτήτους. Μετάστηθι σύ προς οὐρανόν. Ἐγώ δέ ἀμαρτωλοῖς ἐνδημήσω ”.

926. Βλ. και το μεγαλυνάριο του Προφήτου « Ζήλῳ οὐρανίῳ πυρποληθεῖς φλέγεις τήν ἀπάτην ὡς πυρίπνους και ζηλωτής. Ὅθεν ἀνυψώθης ἐν ἀρματι πυρίνω ὧ Ἠλιοῦ προφῆτα πρός βίον ἄφθαρτον ».

927. Για τον Προφήτη Ηλία ως πρόσωπο των εσχάτων χρόνων βλέπε και Ι. Μ. Προφήτου Ηλιού Σερρών, Ο προφήτης Ηλίας, η φλογερά προσωπικότης των αρχαίων και των εσχάτων χρόνων, Αγιοπατερική προσέγγισις, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2000, σελ. 263-270.

928. Βλ. Ρωμανού του Μελωδού, Εις Ηλίαν, ΛΒ΄, σελ. 379, « Δεῦρο μέτελθε καί κατοίκει ἀναμάρτητα χωρία τῶν φίλων μου ». Βλ. και Μενούνου Ιωάννου, Κοσμά του Αιτωλού, Διδαχές και βιογραφία, ο.π., Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, Διδαχή Α΄2, σελ. 86-87, « Διά ήμάς τούς Χριστιανούς έχει να στείλη ο Θεός τον προφήτην Ηλίαν διά να παραγγείλη και να διδάξη …», Διδαχή Γ΄, σελ. 153, « Ὁ προφήτης Ἠλίας, Χριστιανοί μου, εἶναι ζωντανός τόσους χρόνους καί ἠξεύρει ὁ Θεός ποῦ τόν ἔχει φυλαγμένον ἕως τήν σήμερον ». Βλ. και Κοσμά Αιτωλού, Διδαχή Δ΄, Αυγουστίνου Καντιώτου, Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο.π. σελ. 191, και Διδαχή ΣΤ΄, σελ. 227, « Διαβάζοντας, ἀδελφοί μου, τήν θείαν καί Ἱεράν Γραφήν εὐρίσκω ὅτι ὁ προφήτης Ἠλίας εἶναι ζωντανός καί τόν ἔχει ὁ Θεός χιλιάδες χρόνους καί μέλλει να τόν στείλῃ καί τότε θέλει να χαλάσῃ ὁ κόσμος ».

929. Β΄ Παραλειπομένων, 21, 12 κ.εξ.. Βλ. και Μακαρίου του κωφού, « Εγκώμιον εις τον Προφήτην Ηλίαν », Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Μην Ιούλιος, σελ. 387.

930. Κοσμά μοναχού, τρίτον στιχηρόν ιδιόμελον του εσπερινού, σελ. 66. Βλ. και στιχηρόν ιδιόμελον της Λιτής, Εσπερινός 6ης Αυγούστου, Εορτή Μεταμορφώσεως του Κυρίου, Εκδόσεις « Φως », σελ. 69, « Καί προφητῶν τούς ἀκραίμονας, Μωυσήν καί Ἠλίαν ἠνέγκατο, ἀναλόγως μαρτυροῦντας αὐτοῦ τήν Θεότητα, καί ὅτι Αὐτός ἐστι τό ἀληθινόν τῆς πατρικῆς οὐσίας ἀπαύγασμα, ὁ κυριεύων ζώντων καί νεκρῶν ». Βλ. και Στιχηρόν προσόμοιον των αίνων, Όρθρος 6ης Αυγούστου, ο.π. σελ. 78-9 « Μωσῆς καί Ἠλίας δέ, σοί παρειστήκεισαν, νεκρῶν καί ζώντων σε Κύριον, δηλοποιοῦντες ». Σε έναν άλλο Εκκλησιαστικό ύμνο ο Ηλίας παρουσιάζεται σαν να εκπροσωπεί τον ουρανό, σαν να ανήκει σε μια τρίτη κατάσταση. Σαν να υπάρχουν οι νεκροί, οι ζωντανοί και ο Ηλίας, ο οποίος ζει βέβαια, αλλά όχι όπως οι υπόλοιποι άνθρωποι. Βλ. και Ιωάννου του Δαμασκηνού, τρίτο τροπάριο όγδοης ωδής του δευτέρου κανόνος της εορτής της Μεταμορφώσεως του Κυρίου, Όρθρος 6ης Αυγούστου, ο.π. σελ. 77, « Ὡς οὐρανοῦ δεσπόζοντι, καί τῆς γῆς βασιλεύοντι, καί καταχθονίων τήν κυρείαν ἔχοντι, Χριστέ σοι παρέστησαν, ἐκ μέν τῆς γῆς Ἀπόστολοι, ὡς ἐξ οὐρανοῦ δε ὁ Θεσβίτης Ἠλίας, Μωσῆς δε ἐκ νεκάδων, μελωδοῦντες συμφώνως: Λαός ὑπερυψούτε Χριστόν εἰς τούς αἰῶνας ». Πάντως και σ’ αυτόν τον ύμνο ο σύνδεσμος « ὡς » προηγείται του « ἐξ οὐρανοῦ ».

931. Βλ. « Όσιος Ανδρέας ο δια Χριστόν σαλός », μετάφραση μοναχού Ισαάκ, εκδόσεις Ι.Μ. Παρακλήτου Ωροπού Αττικής, έκδοση Τρίτη, Αθήνα 1986, σελ. 170-171, « Ο Ηλίας ακόμη ζει και είναι με το σώμα του αλλά κανείς δεν τον γνωρίζει. Ζη και ο Ενώχ και συναναστρέφεται με πολλούς αλλά κανείς δεν τον αναγνωρίζει. Ζει και ο Ιωάννης ο Θεολόγος. Αρκετοί Άγιοι τους είδαν. Δεν το φανέρωσαν όμως, εξ αιτίας της απιστίας και της περιεργείας των ανθρώπων. Αυτοί οι τρεις θα ζήσουν μέχρι την συντέλεια … ». Βλ. και Μακαρίου του κωφού ο.π. σελ. 385 « Αλλ’ ο Θεός … άφησε μέν να φανή ότι ανελήφθη εις τον ουρανόν, πλήν εδώ κάτω εις την γην ευρίσκεται ζων μετά του φθαρτού σώματος, αν και ημείς δεν τον βλέπομεν με τους αισθητούς οφθαλμούς, ως ανάξιοι όντες της τοιαύτης θεωρίας … ».

932. Βλ. Νεκταρίου Ζιόμπολα, Ο Μεσσίας έρχεται και ο Ηλίας έρχεται, Αθήνα, 2002, σελ. 89-91.

933. Βλ. Μ.Σ.Ο.Ε., Ιούλιος, Συναξάριον 7ης Ιουλίου, Αθήνα 1976, Έ Έκδοση, σελ. 108, « Διά τοῦτο ἠξιώθη να ὁδηγηθῇ νύκτωρ ὑπό στύλου πυρός παρά τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ, τοῦ ὁποίου ἦτο μιμητής καί ἀκόλουθος, καί διά τῆς ὁδηγίας ἐκείνου ἀνῆλθεν ἐπί τινος ὄρους, Μαλεοῦ ὀνομαζομένου ».

934. Βλ. Αθηνάς Μανωλάγκα Λουλουδάκη, « Ο βίος το ιστορικό της Ιεράς Μονής ( Κοσκινού Ρόδου ) και τα θαύματα του Προφήτη Ηλία του Θεσβίτου », Ρόδος 2006, σελ.34-59.

935. Κοσμά του Ινδικοπλεύστου, Χριστιανική τοπογραφία, 5, P.G. 88, 260. Παρακάτω σημειώνεται: « Μέγα γάρ θαύμα τό τοῦτον ὁρᾶν, ἄνθρωπον ἐν ἅρματι πυρίνω ἡνιοχούντα καί τόν οὐρανόν διατρέχοντα. Βαβαί, φιλανθρωπίᾳ τοῦ τιμήσαντος ». Ο Κοσμάς ο ινδικοπλεύστης υπήρξε συγγραφεύς του 6ου αιώνος. Η χριστιανική τοπογραφία του περιέχει πλήθος πληροφοριών τοπογραφικών, θεολογικών και άλλων.

936. Βλέπε  π.χ.  στο  άρθρο  της  Θ.Η.Ε.  για  τον  προφήτη  Ηλία,  Θ.Η.Ε.,  τ.  6,  λήμμα  «  Ηλίας»,  σελ. 22.  Για την αμφισβήτηση από ξένους ερευνητές βλ. Νεκταρίου Ζιόμπολα, Ο Μεσσίας έρχεται και ο Ηλίας έρχεται, Αθήνα, 2002, σελ. 19-71.

937. Βλ. Παναγοπούλου Δημητρίου, Ηλίας, ο δεύτερος Πρόδρομος της Παρουσίας Χριστού, Εκδόσεις Νεκτάριος Παναγόπουλος, σελ. 6-10.

938. Βλ. Νικοδήμου Αγιορείτου, Εις την Α΄ Θεσσαλονικείς, Εκδόσεις Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 75- 77.

939. Βλ. Μρ. 9,11-13. Πρβλ. και Μτ. 11,14.

940. Λκ. 1,17.

941. Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις το κατά Ματθαίον, Ομιλία ΝΖ΄, Α΄, P.G. 58, 559, « Ὅτι Ἠλίας μέν ἔρχεται τότε πρό της δευτέρας μου παρουσίας, καί νῦν δέ ἐλήλυθεν Ἠλίας, τόν Ἰωάννην οὕτω καλῶν. Οὗτος ἦλθεν Ἠλίας. Εἰ δέ τόν Θεσβίτην ζητοίης, ἔρχεται … Ἐπειδή γάρ τόν Ἰωάννην Ἠλίαν ἐκάλεσε ὁ Χριστός διά την κοινωνίαν τῆς διακονίας ἵνα μή νομίσης τοῦτο καί παρά τοῦ Προφήτου λέγεσθασι νῦν, προσέθηκεν αὐτοῦ καί την πατρίδα εἰπών. “ τόν Θεσβίτην ”, Ἰωάννης δέ Θεσβίτης οὐκ ἦν … » και « Οἱ προφήται ἑκατέρας μέμνηνται, τῆς μέντοι μιᾶς, τῆς δευτέρας, πρόδρομον λέγουσι τόν Ἠλίαν ἔσεσθαι, τῆς μέν γάρ προτέρας ἐγένετο ὁ Ἰωάννης ὁν καί Ἠλίαν ὁ Χριστός ἐκάλει, οὐκ ἐπειδή Ἠλίας ἦν, ἀλλ’ ἐπειδή τήν διακονίαν ἐπλήρου τήν ἐκείνου. Ὥσπερ γάρ ἐκεῖνος πρόδρομος ἔσται τῆς δευτέρας παρουσίας, οὕτω καί οὗτος τῆς προτέρας ἐγένετο… ».

942. Ιω. 1,19-28.

943. Ιω. 1,23.

944. Βλ. Ιουστίνου, Διάλογος προς Τρύφωνα, 49, P.G. 6, 581-4 και Ε.Π.Ε., σελ. 394, « Οὐχί Ἠλίαν φησίν ὁ λόγος διά Ζαχαρίου ἐλεύσεσθαι « πρό τῆς ἡμέρας τῆς μεγάλης καί ἐπιφανοῦς; Μάλιστα … Ἐάν οὖν ὁ λόγος ἀναγκάζῃ ὁμολογεῖν ὅτι δύο παρουσίαι τοῦ Χριστοῦ προεφητεύοντο γενησόμεναι, μίαν μέν ἐν ᾗ παθητός καί ἄτιμος καί ἀειδής φανήσεται, ἡ δέ ἑτέρα, ἐν ᾗ καί ἔνδοξος καί κριτής ἁπάντων ἐλεύσεται, ὡς καί ἐν πολλοῖς τοῖς προλελεγμένοις ἀποδέδεικται, οὐχί τῆς φοβερᾶς καί μεγάλης ἡμέρας τοῦτ᾿  ἔστι τῆς δευτέρας παρουσίας αὐτοῦ, πρόοδον γενήσεσθαι τόν Ἠλίαν νοήσομεν τόν λόγον τοῦ Θεοῦ κεκηρυχέναι; Μάλιστα ἀπεκρίνατο », και Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις ΙΕ΄, Α-Γ΄, P.G. 33, 825-828 και Ε.Π.Ε. 2, σελ. 120-6.

945. Βλ. Ιουστίνου, Διάλογος προς Τρύφωνα, 49, Ε.Π.Ε., σελ. 396-8, « Ὡς οὖν, φημί, ἔτι ὄντος τότε ἐν ἀνθρώποις τοῦ Μωϋσέως, μετέθηκεν ἐπί τόν Ἰησοῦν ὁ Θεός ἀπό τοῦ Μωϋσέως πνεύματος, οὕτω καί ἀπό τοῦ Ἠλίου ἐπί τόν Ἰωάννην ἐλθεῖν ὁ Θεός δυνατός ἦν ποιῆσαι, ἵνα, ὥσπερ ὁ Χριστός τῇ πρώτη παρουσία ἄδοξος ἐφάνη, οὕτω καί τοῦ Πνεύματος τοῦ ἐν Ἠλία πάντοτε καθαρεύοντος, τοῦ Χριστοῦ ἄδοξος ἡ πρώτη παρουσία νοῃθῇ », και σελ. 394, Ιππολύτου, Περί Χριστού και Αντιχρίστου, σελ.XLIV-XLV, σελ. 211-2, Ρωμανού, Εις την Β΄ Παρουσίαν, Δ΄, σελ. 267-8. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Περί Συντελείας, ΧΧΙ, σελ. 283, « Ἡ μέν πρώτη αὐτοῦ παρουσία Ἰωάννην τόν Βαπτιστήν εἴχε πρόδρομον, ἡ δέ Δευτέρα αὐτοῦ, ἐν ᾗ μέλλει ἔρχεσθαι ἐν δόξη, Ἐνώχ καί Ἠλίαν καί Ἰωάννην τόν Θεολόγον ἀναδείξει », και Αρέθα, Ε.Α., Λ, σελ. 339, « Ἀλλ᾿ ἐπειδή πολλήν εἶχεν ὁμοιότητα καί ἡ πρώτη τοῦ Κυρίου παρουσία προς τήν ἐσχάτην, τά προς ἐπιστροφήν τῶν πλανωμένων διοικουμένη ὑπό ὁμοίῳ τήν δίαιταν ἀνδρί τῷ Θεσβίτῃ. Διά τοῦτο, ὡς μή τῆς κυρίας ἐφεστώσης, ὁμοίας δέ, ἐπ᾿ ἐκείνοις τήν καταδοχήν τίθησιν. Εὐγνωμονοῦσιν γάρ οὐδέν τό διάφορον τῆς χρείας τῆς παρουσίας, εἰ μή χρόνου. Τῆς γάρ ἐπιστροφῆς ταύτης οὐδέν προς ἐκεῖνο τό διαλλᾶτον ».

946. Μθ. 11,14. Βλέπε καί Μθ. 17,13. Παράβαλε καί Λκ. 1,17, « Καί αὐτός προελεύσεται ἐνώπιον αὐτοῦ ἐν πνεύματι καί δυνάμει Ἠλίου, ἐπιστρέψαι καρδίας Πατέρων ἐπί τέκνα καί ἀπειθείς ἐν φρονήσει δικαίων, ἐτοιμάσαι κυρίῳ λαόν κατεσκευασμένον ». Βλ. και Ιουστίνου, Διάλογος προς Τρύφωνα, 49, ο.π., σελ. 394, Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Α΄, σελ. 12, Ρωμανού, Εις την Β΄ Παρουσίαν, Δ΄, σελ. 268, Φωτίου Κωνσταντινουπόλεως, Εις το κατά Ματθαίον, ΙΖ΄, Matthaus-kommentare aus der griechischen kirche, Berlin 1957, σελ. 72, « Ἠλίας ὁ Ἰωάννης οὐ τῷ ὀνόματι, ἀλλά τῷ παραπλησίῳ τῆς πράξεως. Καί γάρ ἑκάτερος τῆς δεσποτικῆς παρουσίας πρόδρομος, εἰ καί ὁ μέν τῆς προτέρας, ὁ δέ τῆς δευτέρας, καί ὅτι καί κατά τά ἄλλα πολλήν τήν ὁμοιότητα εἶχον… Ὅταν οὖν λέγῃ “ Ἠλίας μέν ἔρχεται καί ἀποκαταστήσει ”, τόν Ἠλίαν λέγῃ τόν ὄντα τῷ τέ πράγματι καί τῷ ὀνόματι. Ὅταν δέ λέγῃ “ Ἠλίας ἤδη ἦλθεν ”, τόν Ἰωάννην μέν τῷ ὀνόματι λέγει, Ἠλίαν δέ τῷ πράγματι τήν προς ἀλλήλους δεικνύς ὁμοιότητα ». Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Οικουμενίου, Ε.Α., VI, σελ. 163, και Αρέθα, Ε.Α., Λ΄, σελ. 339.

947. Βλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Β΄ προς Θεσσαλονικείς, Ομιλία Δ΄, Β΄, P.G. 62, 488, « Πῶς οὖν “ ἐν δυνάμει καί πνεύματι Ἠλιοῦ; ” Τουτέστι, τήν αὐτήν ἀναλήψεται διακονίαν. Καθάπερ οὗτος πρόδρομος τῆς προτέρας παρουσίας, οὕτω κακεῖνος πρόδρομος τῆς δευτέρας καί ἐνδόξου αὐτοῦ παρουσίας, καί εἰς τοῦτο φυλάττεται », Αυγουστίνου, Ομιλίες εις το κατά Ιωάννην, ΙV, CCEL, Νew York 1886, σελ. 26-29.

948. Βλ. Μθ. 17,11, « Καί ἐπηρώτησαν αὐτόν οἱ μαθηταί αὐτοῦ λέγοντες. Τί οὖν οἱ γραμματεῖς λέγουσιν ὅτι Ἠλίαν δεῖ ἐλθεῖν πρῶτον; ».

949. Βλ. Ιουστίνου, Διάλογος προς Τρύφωνα, 49, Ε.Π.Ε., σελ. 394, « Καί γάρ πάντες ἡμεῖς τόν Χριστόν ἄνθρωπον ἐξ ἀνθρώπων προσδοκῶμεν γενήσεσθαι, καί τόν Ἠλίαν χρῖσαι αὐτόν ἐλθόντα. Ἐάν δέ οὗτος φαίνηται ὤν ὁ Χριστός, ἄνθρωπον μέν ἐξ ἀνθρώπων γενόμενον ἐκ παντός ἐπίστασθαι δεῖ. Ἐκ δέ τοῦ μηδέ Ἠλίαν ἐληλυθέναι οὐδέ τοῦτον ἀποφαίνομαι εἶναι ». Το ίδιο επιχείρημα αναφέρεται και στον διάλογο του Αυτοκράτορα Ιωάννου ΣΤ΄ του Καντακουζηνού με τον Ιουδαίο Ξένο. Βλ. Ιωάννου ΣΤ΄ του Καντακουζηνού, Κατά Ιουδαίων, Λόγος Λόγος Η΄, Εισαγωγή-κείμενον-σχόλια Σωτηροπούλου Χαρ., Έκδοση Β΄, Αθήναι 1990, σελ. 212, « Ξένος. … οὐδέ γάρ Ἠλίας ἦλθεν, ὅν φασιν αὐτόν γεννηθέντα χρῖσαι » . Βλ. και Γεωργίου Φραντζή, Χρονικόν Μέγα, Β΄, ΙΒ΄, P.G. 156, 779, « Ξένος… Πῶς ἤδη τόν Μεσσίαν ἐληλυθέναι φατέ, τόν Θεσβίτην μή ἥκοντα κατά τάς τῶν προφητῶν ῥήσεις; ». Το πρόσωπο του Προφήτη Ηλία  κατέχει κεντρική θέση και στην Ιουδαϊκή παράδοση. Οι σημερινοί Εβραίοι ακόμη περιμένουν τήν έλευσή του. Και κάθε Πάσχα, στο παραδοσιακό γεύμα που ετοιμάζεται, μένει μια κενή θέση στο τραπέζι, ετοιμασμένη ειδικά για τον Προφήτη Ηλία, σε περίπτωση που θελήσει να επιστρέψει απ’ τον Ουρανό και να ευλογήσει το τραπέζι τους με την παρουσία του.

950. Ιουστίνου, Διάλογος προς Τρύφωνα, 49, ο.π., σελ. 394.

951. Στο επιχείρημα των Ιουδαίων δεν μπορεί να προβάλλεται ως χριστιανική απάντηση, ότι ο Προφήτης Ηλίας ήλθε καί ήταν ο Ιωάννης. Μια τέτοια απάντηση, απλά, δεν πείθει. Και, οπωσδήποτε, δεν είναι η πατερική απάντηση. Πάντως, την έλευση του προφήτου Ηλιού ως προδρόμου της παρουσίας του Κυρίου την αποδεχόμαστε κι εμείς και οι Ιουδαίοι. Το θέμα είναι ποιάς παρουσίας. Το σημείο στο οποίο εντοπίζεται το ερμηνευτικό σφάλμα της Ιουδαϊκής πλάνης είναι το ότι οι Ιουδαίοι δεν αποδέχονται δύο παρουσίες του Χριστού στη γη αλλά μόνο μία. Όπως, χαρακτηριστικά, γράφει και ο Hal Lindsay, στην Π.Δ. προφητεύονται και οι δύο παρουσίες του Κυρίου• σα να είναι ζωγραφισμένα δύο πορτρέτα στον ίδιο καμβά• ή όπως οι κορυφές δύο διαφορετικών βουνών, που η μια είναι ψηλότερη απ’ την άλλη. Ένας άνθρωπος βλέπει τις δύο κορυφές, δεν βλέπει την πεδιάδα που τις χωρίζει και νομίζει πως πρόκειται για ένα μόνο βουνό ( Hal Lindsay, The late great planet earth, Zondorvan Publications, 1971, σελ. 20- 23 ). Αν, λοιπόν, κάποιος δεν προσέξει, μπορεί να νομίσει πως στην Π.Δ. προφητεύεται μόνο μία Παρουσία του Κυρίου. Μια άλλη παρερμηνεία που ανατρέπει ο Δημήτριος Παναγόπουλος και συναντάται, συχνά, σε κύκλους της Νέας Εποχής είναι η άποψη ότι ο Ιωάννης ήταν μετεμψύχωση του Προφήτη Ηλία. Εννοείται, πως αυτός ο ισχυρισμός δεν έχει καμία σχέση με την Ορθόδοξη διδασκαλία ( Βλ. Παναγοπούλου Δημητρίου, Ηλίας, ο δεύτερος Πρόδρομος της Παρουσίας Χριστού, Αθήνα, Εκδόσεις Νεκτάριος Παναγόπουλος, σελ. 11 ).