Συνέχεια από Παρασκευή, 11 Σεπτεμβρίου 2020
11) Οι δύο προφήτες (συνέχεια)
Εκτός απ’την παράδοση για τους δύο προφήτες, που έχει, αναμφισβήτητα, στερεότατη αγιογραφική και πατερική βάση και δεν αμφισβητείται από κανέναν Πατέρα της Εκκλησίας, αναπτύχθηκε, παράλληλα και σε συνδυασμό με την παράδοση των δύο προφητών, και μια άλλη παράδοση. Η παράδοση του τρίτου προφήτη.
Αυτή δεν αμφισβητεί κάποιο σημείο της παράδοσης των δύο προφητών. Δεν έχει χαρακτήρα αναιρετικό ή έστω διορθωτικό κάποιου σημείου της διδασκαλίας για την έλευση των δύο προφητών, αλλά έχει χαρακτήρα μάλλον συμπληρωματικό. Απλά, προσθέτει στους δύο προφήτες και έναν τρίτο. Τον Ιωάννη τον Θεολόγο.
Σύμφωνα μ’ αυτήν την παράδοση, ο ευαγγελιστής Ιωάννης, όπως και οι δύο άλλοι προφήτες, δεν έχει ακόμη γευτεί το θάνατο αλλά ζει ακόμη και θα ζει μέχρι τους χρόνους της συντελείας, οπότε θα δράσει μαζί με τους δύο άλλους προφήτες κατά του Αντιχρίστου. Σε γενικές γραμμές, ό,τι πιστεύεται για τους δύο προφήτες πιστεύεται και για τον Ιωάννη το Θεολόγο. Η δράση του στα έσχατα συνδέεται με την δράση των δύο προφητών. Θα μαρτυρήσει την αλήθεια δρώντας από κοινού με αυτούς.
Η παράδοση αυτή δεν είναι αρκετά ισχυρή ώστε να γίνει ανεπιφύλακτα αποδεκτή αλλά ούτε και τόσο αδύναμη ώστε να αγνοηθεί ή να αποκλειστεί εντελώς. Υποστηρίζεται απ’ τον Μέγα Φώτιο1033, ενώ συναντάται και στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία, όπου αναφέρεται απ’ τον συγγραφέα του Περί Συντελείας1034 και τον Θεοφάνη τον ασματογράφο1035. Μαρτυρείται και από άλλους συγγραφείς. Ο Ανδρέας Καισαρείας αναφέρει ως πιθανή την έλευσή του στα τέλη των αιώνων1036. Ο Αρέθας λέγει πως στην εποχή του « οι πολλοί » θεωρούσαν πως ο Ιωάννης ο Θεολόγος θα επανέλθει στα έσχατα, αν και ο ίδιος δεν φαίνεται να συμμερίζεται αυτή την άποψη1037.
Η παράδοση αναφέρεται και απ’ τον Άγιο Θεοφύλακτο Βουλγαρίας: « Τινές δέ οὕτως νοοῦσι·… Ὅθεν καί φασι ζῆν αὐτόν, ὑπό δέ τοῦ Ἀντιχρίστου μέλλειν ἀναιρεθῆναι, σύν τῷ Ἠλίᾳ κηρύττοντα τόν Χριστόν. Εἰ δέ καί μνῆμα αὐτοῦ δείκνυται, τί τοῦτο; Ζῶν μέν γάρ εἰσῆλθεν ἐν αὐτῷ, εἷτα μετέστη, ὥσπερ καί Ἐνώχ καί Ἠλίας »1038. Πιο αναλυτικά, διατυπώνεται στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία. Όπως, χαρακτηριστικά, γράφεται στον βίο του Αγίου Ανδρέα του δια Χριστόν σαλού, ο Ιωάννης ο Θεολόγος « υπάρχει και ζει στον κόσμο σαν μαργαρίτης μέσα στον βόρβορο. Αφέθηκε με το σώμα πάνω στη γη σαν αντιπρόσωπος του Ιησού Χριστού, για να τον εξιλεώνει για τις αμαρτίες μας και για να τον αποτρέπει να μας εξαλείψει από την γη, κάθε φορά που, δικαίως, οργίζεται βλέποντας τα παραπτώματά μας να πληθαίνουν »1039. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται στον βίο του Οσίου Ανδρέα του δια Χριστόν σαλού, ο Ιωάννης, ο Ηλίας και ο Ενώχ δεν ανέβηκαν στον ουρανό αλλά παρέμειναν ζώντες με τα σώματά τους στη γη. Μάλιστα, για να στηριχτεί η συγκεκριμένη άποψη γίνεται επίκληση του χωρίου Ιω. 3,13: «καὶ οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανὸν εἰ μὴ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς, ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ὁ ὢν ἐν τῷ οὐρανῷ»1040. Οι τρεις άνδρες ζουν και κινούνται ανάμεσά μας με τα σώματά τους, αλλά κανείς δεν τους γνωρίζει. Συναναστρέφονται με πολλούς χωρίς να αναγνωρίζεται από κανέναν η ταυτότητά τους. Αρκετοί Άγιοι τους έχουν δει αλλά δεν αποκάλυψαν σε κανένα το γεγονός, εξ αιτίας της απιστίας και περιεργείας των ανθρώπων. Έτσι, κατ’ αυτόν τον τρόπο θα ζήσουν οι τρεις άνδρες μέχρι τους χρόνους της συντελείας. Τότε, θα δράσουν εναντίον του Αντιχρίστου και θα τον νικήσουν. Στη συνέχεια θα λάβουν το στέφανο του μαρτυρίου και, τέλος, θα αναληφθούν μέσα σε νεφέλη δόξης στον Ουρανό1041.
Τα βασικά στοιχεία αυτής τής αντίθετης άποψης είναι τα εξής:
1) Διαφορετική ερμηνευτική προσέγγιση του Ιω. 21,22 από την αντίστοιχη των υποστηρικτών τής θεωρίας τού 3ου προφήτη. Έχουν διατυπωθεί ποικίλες ερμηνείες αυτού του χωρίου που όλες τους έχουν ως κοινό στοιχείο το ότι αποκλείουν την παράδοση του 3ου προφήτη. Κατ’ αρχήν επισημαίνεται πως ο ίδιος ο ευαγγελιστής Ιωάννης απορρίπτει αυτή τη φήμη που είχε δημιουργηθεί γύρω απ’ το πρόσωπό του στον αμέσως επόμενο στίχο ( Ιω. 21,23 ) με τα λόγια: « αὶ οὐκ εἶπεν αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς ὅτι οὐκ ἀποθνήσκει, ἀλλ᾿ ἐὰν αὐτὸν θέλω μένειν ἕως ἔρχομαι, τί πρὸς σέ; »1059. Αφού, ο ίδιος ο ευαγγελιστής Ιωάννης απορρίπτει αυτήν την παράδοση δεν θα πρέπει να επαναλαμβάνεται ένα λάθος που διορθώθηκε1060.
Στον αντίποδα της ερμηνείας που θέλει το Απ. 10,11 να αναφέρεται σε άμεση προφητική δράση του ιδίου του ευαγγελιστή Ιωάννη στο τέλος της ιστορίας, υπάρχει μια άλλη ερμηνεία που δίνει μεν σ’ αυτόν τον στίχο την έννοια της προφητείας με διαφορετική, όμως, έννοια. Κατά τους Αγίους Βικτωρίνο, Ιερώνυμο και Βέδα το Απ. 10,11 ήταν προφητεία για την μελλοντική απελευθέρωση του Ιωάννου του Θεολόγου απ’ την καταναγκαστική εργασία στα μεταλλεία της Πάτμου και την εν συνεχεία ανενόχλητη ιεραποστολική του δράση1065. Και στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία συναντάται διαφορετική ερμηνευτική προσέγγιση του Απ. 10,11, τα δύο στοιχεία της οποίας είναι η διαχρονικότητα και ο έμμεσος τρόπος εκπλήρωσης της προφητείας. Το « προφητεύσαι » αναφέρεται σε έμμεση προφητεία του ευαγγελιστή Ιωάννη όχι με την αυτοπρόσωπη παρουσία του ιδίου αλλά δια μέσου των συγγραμάτων του1066. Και αυτή η « προφητεία » του Ιωάννη δεν περιορίζεται μόνο στην εποχή των εσχάτων αλλά έχει διαχρονικό χαρακτήρα, καθώς διαρκεί ολόκληρο το χρονικό διάστημα απ’ την συγγραφή του έργου της Αποκάλυψης μέχρι το τέλος του κόσμου. Αυτή η ερμηνευτική εκδοχή είναι η μοναδική που προτείνεται απ’ τον Οικουμένιο1067, παρατίθεται απ’ τον Ανδρέα, απλά, ως μια απ’ τις υπάρχουσες ερμηνείες1068 ενώ φαίνεται να προτιμάται απ’ τον Αρέθα1069.
3) Ιστορικές μαρτυρίες που αναφέρουν την κοίμηση του ευαγγελιστή Ιωάννη.
Αντίθετα προς τις μαρτυρίες που στηρίζουν την άποψη πως ο Ιωάννης ο Θεολόγος δεν πέθανε αλλά μετέστη και παραμένει ζωντανός, υπάρχουν άλλες ιστορικές μαρτυρίες, κυρίως των πρώτων χριστιανικών χρόνων, που βεβαιώνουν πως ο Ιωάννης κοιμήθηκε.
Η παράδοση του τρίτου Προφήτη έχει επιβιώσει στην ελληνορθόδοξη αλλά και, γενικότερα, στη χριστιανική κοινωνία μέχρι και σήμερα. Αυτό διαπιστώνεται απ’ την παρουσία αυτής της παράδοσης και στη σύγχρονη βιβλιογραφία1076. Πολύ περισσότερο είναι διάχυτη αυτή η άποψη στις τάξεις των χριστιανών.
1047. Ιω. 21,23.
1048. Βλ. Φωτίου, Μυριόβιβλος, ΣΚΘ΄, P.G. 103, 985-988 και Ε.Π.Ε. 7, σελ. 219-223.
1049. Απ. 10,11
1050. Βλ. Αρέθα Καισαρείας, Ε.Α., ΚΗ΄, σελ. 335, « Οὐκ ἀγνοεῖν δέ δεῖ ὡς ἀπό τούτου τοῦ ρητοῦ τοῦ, “ δεῖ σε πάλιν προφητεῦσαι ” ἔχουσι δόξαν οἱ πολλοί, ὡς μέχρι τῆς συντελείας ὁ μακάριος οὗτος Ἀπόστολος ζῶν ἥξει κατά τόν καιρόν τοῦ Ἀντιχρίστου μετά Ἐνώχ καί Ἡλιοῦ, ἅμα αὐτοῖς ἐπανορθούμενος τούς τηνικαῦτα ἀνθρώπους, καί ὑπό τοῦ Ἀντιχρίστου ἀποκτανθήσεται ».
1051. Βλέπε Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου Μηναίον τ. 9, Εκδόσεις Φως, Αθήνα α.χ., σελ. 295. Η Εκκλησία μας εορτάζει, επίσης, την μετάσταση της Παναγίας ( 15 Αυγούστου ), ενώ για μετάσταση γίνεται λόγος και στο βίο της Αγίας Ειρήνης ( 5 Μαΐου ). Επίσης εορτάζεται η εις ουρανούς πυρφόρος ανάβασις του προφήτου Ηλιού ( 20 Ιουλίου ) και η μετάθεσις του Δικαίου Ενώχ ( Κυριακή προ της Χριστού γεννήσεως ).
1052. Συμεώνος του Μεταφραστού, Υπόμνημα εις τον Άγιον Απόστολον Ιωάννην τον Ευαγγελιστήν και Θεολόγον., Z΄, P.G. 116, 704. Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές του περιστατικού στο τέλος των Πράξεων Ιωάννου κατά τον Πρόχορο σε διάφορα χειρόγραφα. Κάποιες αναφέρουν πως ο Ιωάννης « παρέδωκε το πνεύμα ». Βλέπε σχετικά, Καραβιδοπούλου Ιωάννου, Βιβλίον 29, Απόκρυφα Κείμενα Β΄, Απόκρυφες Πράξεις, Επιστολές, Αποκαλύψεις, σελ. 79-80 και Ναυκρατίου Τσουλκανάκη, Αρχιμανδρίτου, « Ο ευαγγελιστής Ιωάννης στην Παλαιστίνη, Έφεσο, και Πάτμο, Θεσσαλονίκη, 1995, σελ. 241-242. Σύμφωνα με το σχόλιο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου ο συναξαριστής του Μαξίμου Μαργουνίου προσθέτει « τότε και ο ήλιος ανέτειλε, και αυτός παρέδωκε το πνεύμα του ». Ο στίχος, όμως, αυτός – επισημαίνει ο Άγιος Νικόδημος – απουσιάζει απ’ τον χειρόγραφο συναξαριστή. Βλέπε Μ.Σ.Ο.Ε., Σεπτέμβριος, Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, σελ. 623. Βλ. και Ανθούσης Μοναχής, Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, κατά την αφήγηση του διακόνου Προχόρου, Προλεγόμενα, μεταγραφή, επιμέλεια, υπό Ανθούσης Μοναχής, Αθήνα 1995, σελ. 95 κ.εξ.. Στο περιστατικό της θαυμαστής μετάστασής του αναφέρονται και οι Ιππόλυτος ( Ιππολύτου, Περί των 12 Αποστόλων, Β.Ε.Π.Ε.Σ. 6, σελ. 296 ) και Επιφάνιος ( Επιφανίου, Κατά Αιρέσεων, Βιβλίον 3ον, P.G. 42, 748, « διά τῆς ἰδίας εὐχῆς τήν κοίμησιν ἔκπληκτον ἀπηργάσθη, μᾶλλον δέ ἐκ Θεοῦ λαβῶν τήν χάριν » ).
1053. Βλ. Αυγουστίνου, Εις το κατά Ιωάννην, CXXIII, NPNF, Series I, vol. VII, CCEL, σελ. 448.
1054. Βλέπε σχετικά και Γλαβίνα Αποστόλου, Ιστορία της Εκκλησίας τ. Α, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 44-8.
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ.
Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ
θ) Η παράδοση του τρίτου προφήτη
Εκτός απ’την παράδοση για τους δύο προφήτες, που έχει, αναμφισβήτητα, στερεότατη αγιογραφική και πατερική βάση και δεν αμφισβητείται από κανέναν Πατέρα της Εκκλησίας, αναπτύχθηκε, παράλληλα και σε συνδυασμό με την παράδοση των δύο προφητών, και μια άλλη παράδοση. Η παράδοση του τρίτου προφήτη.
Αυτή δεν αμφισβητεί κάποιο σημείο της παράδοσης των δύο προφητών. Δεν έχει χαρακτήρα αναιρετικό ή έστω διορθωτικό κάποιου σημείου της διδασκαλίας για την έλευση των δύο προφητών, αλλά έχει χαρακτήρα μάλλον συμπληρωματικό. Απλά, προσθέτει στους δύο προφήτες και έναν τρίτο. Τον Ιωάννη τον Θεολόγο.
Σύμφωνα μ’ αυτήν την παράδοση, ο ευαγγελιστής Ιωάννης, όπως και οι δύο άλλοι προφήτες, δεν έχει ακόμη γευτεί το θάνατο αλλά ζει ακόμη και θα ζει μέχρι τους χρόνους της συντελείας, οπότε θα δράσει μαζί με τους δύο άλλους προφήτες κατά του Αντιχρίστου. Σε γενικές γραμμές, ό,τι πιστεύεται για τους δύο προφήτες πιστεύεται και για τον Ιωάννη το Θεολόγο. Η δράση του στα έσχατα συνδέεται με την δράση των δύο προφητών. Θα μαρτυρήσει την αλήθεια δρώντας από κοινού με αυτούς.
Η παράδοση αναφέρεται και απ’ τον Άγιο Θεοφύλακτο Βουλγαρίας: « Τινές δέ οὕτως νοοῦσι·… Ὅθεν καί φασι ζῆν αὐτόν, ὑπό δέ τοῦ Ἀντιχρίστου μέλλειν ἀναιρεθῆναι, σύν τῷ Ἠλίᾳ κηρύττοντα τόν Χριστόν. Εἰ δέ καί μνῆμα αὐτοῦ δείκνυται, τί τοῦτο; Ζῶν μέν γάρ εἰσῆλθεν ἐν αὐτῷ, εἷτα μετέστη, ὥσπερ καί Ἐνώχ καί Ἠλίας »1038. Πιο αναλυτικά, διατυπώνεται στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία. Όπως, χαρακτηριστικά, γράφεται στον βίο του Αγίου Ανδρέα του δια Χριστόν σαλού, ο Ιωάννης ο Θεολόγος « υπάρχει και ζει στον κόσμο σαν μαργαρίτης μέσα στον βόρβορο. Αφέθηκε με το σώμα πάνω στη γη σαν αντιπρόσωπος του Ιησού Χριστού, για να τον εξιλεώνει για τις αμαρτίες μας και για να τον αποτρέπει να μας εξαλείψει από την γη, κάθε φορά που, δικαίως, οργίζεται βλέποντας τα παραπτώματά μας να πληθαίνουν »1039. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται στον βίο του Οσίου Ανδρέα του δια Χριστόν σαλού, ο Ιωάννης, ο Ηλίας και ο Ενώχ δεν ανέβηκαν στον ουρανό αλλά παρέμειναν ζώντες με τα σώματά τους στη γη. Μάλιστα, για να στηριχτεί η συγκεκριμένη άποψη γίνεται επίκληση του χωρίου Ιω. 3,13: «καὶ οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανὸν εἰ μὴ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς, ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ὁ ὢν ἐν τῷ οὐρανῷ»1040. Οι τρεις άνδρες ζουν και κινούνται ανάμεσά μας με τα σώματά τους, αλλά κανείς δεν τους γνωρίζει. Συναναστρέφονται με πολλούς χωρίς να αναγνωρίζεται από κανέναν η ταυτότητά τους. Αρκετοί Άγιοι τους έχουν δει αλλά δεν αποκάλυψαν σε κανένα το γεγονός, εξ αιτίας της απιστίας και περιεργείας των ανθρώπων. Έτσι, κατ’ αυτόν τον τρόπο θα ζήσουν οι τρεις άνδρες μέχρι τους χρόνους της συντελείας. Τότε, θα δράσουν εναντίον του Αντιχρίστου και θα τον νικήσουν. Στη συνέχεια θα λάβουν το στέφανο του μαρτυρίου και, τέλος, θα αναληφθούν μέσα σε νεφέλη δόξης στον Ουρανό1041.
Μια διαφοροποιημένη σε κάποια σημεία εκδοχή της παράδοσης του τρίτου προφήτη αναφέρεται στον συναξαριστή του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου1042 και το χειρόγραφο με τις προφητείες του Αγίου Νείλου του Μυροβλήτη1043. Σύμφωνα μ’ αυτήν την εκδοχή ο Ιωάννης ο Θεολόγος μετά την κοίμησή του αναστήθηκε, υπέστη « εν ριπή οφθαλμού » αλλαγή και δέχτηκε την αφθαρσία. Αποτίναξε την φθορά και έλαβε πλέον σώμα άφθαρτο1044. Στο τέλος των καιρών θα έλθει « εν αφθάρτω σώματι » να ελέγξει τον Αντίχριστο. Βέβαια, ως άφθαρτος, ο Ιωάννης δεν θα φονευθεί απ’ τον Αντίχριστο αλλά θα αρπαγεί στον ουρανό.
Η παράδοση τού 3ου προφήτη πρέπει να προσέλαβε αρκετά μεγάλη έκταση ήδη απ’ τη γέννησή της, τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Το συμπέρασμα αυτό δύναται να εξαχθεί απ’ τη διατύπωση τού ευαγγελιστή Ιωάννη στο Ιω. 21,23: «ἐξῆλθεν οὖν ὁ λόγος οὗτος εἰς τοὺς ἀδελφοὺς ὅτι ὁ μαθητὴς ἐκεῖνος οὐκ ἀποθνήσκει· καὶ οὐκ εἶπεν αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς ὅτι οὐκ ἀποθνήσκει, ἀλλ᾿ ἐὰν αὐτὸν θέλω μένειν ἕως ἔρχομαι, τί πρὸς σέ;». Δεν λέγει « εις τινας αδελφούς » ή « εις αδελφούς » σαν να εξαπλώθηκε αυτή η φήμη μόνο σε κάποιους χριστιανούς ή χριστιανικούς κύκλους και ομάδες. Λέγει « εις τους αδελφούς ». Η χρησιμοποίηση του άρθρου σ’ αυτή τη διατύπωση προσδίδει ένα καθολικότερο χαρακτήρα στην έκταση της διάδοσης αυτής της παράδοσης. Μερικούς αιώνες αργότερα, και αφού έχουν μεσολαβήσει η σχετική αναφορά της Αποκάλυψης ( Απ. 10,11 ) και η συναξαριακή παράδοση περί της μετάστασής του, η παράδοση του 3ου προφήτη φαίνεται πως έχει καταστεί άποψη που ασπάζεται η πλειοψηφία των χριστιανών, « δόξα » των περισσοτέρων. Αυτήν την πληροφορία μας δίνει ο Αρέθας που, αναφερόμενος στην παράδοση του 3ου προφήτη, λέγει πως αυτή είναι πεποίθηση των « πολλών », δηλαδή των περισσοτέρων χριστιανών. « Έχουσι δόξαν οι πολλοί »1045 σημειώνει χαρακτηριστικά.
Αναμφισβήτητα, υπάρχει ένα ρεύμα που πιστεύει σ’ αυτήν την άποψη, την παράδοση του τρίτου προφήτη. Αυτή η παράδοση στηρίχθηκε αφ’ ενός μεν σε κάποια αγιογραφικά χωρία αφ’ ετέρου δε στην περί μεταθέσεως του Ιωάννη παράδοση.
i) Η βιβλική βάση της παράδοσης του τρίτου Προφήτη
Η αγιογραφική βάση τής παράδοσης τού τρίτου προφήτη είναι η εξής:
i) Η βιβλική βάση της παράδοσης του τρίτου Προφήτη
Η αγιογραφική βάση τής παράδοσης τού τρίτου προφήτη είναι η εξής:
1) Το χωρίο Ιω 21,22, όπου αναφέρεται η απάντηση που έδωσε ο Κύριος στον Πέτρο, όταν αυτός τον ρώτησε για το τέλος του Ιωάννη: « λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς, Ἐάν αὐτόν θέλω μένειν ἕως ἔρχομαι, τί προς σε; Σύ ἀκολούθει μοι »1046. Όπως γράφει ο ίδιος ο ευαγγελιστής Ιωάννης στον αμέσως επόμενο στίχο, αυτός ο λόγος του Κυρίου διαδόθηκε μεταξύ των χριστιανών κάπως παραλλαγμένος. Διαδόθηκε, δηλαδή, ότι ο Χριστός είπε πως ο Ιωάννης δεν θα πεθάνει: «ἐξῆλθεν οὖν ὁ λόγος οὗτος εἰς τοὺς ἀδελφοὺς ὅτι ὁ μαθητὴς ἐκεῖνος οὐκ ἀποθνήσκει·»1047. Και αυτό, προφανώς, σε προφορική βάση πριν καν κυκλοφορήσει κάποια γραπτή αναφορά. Αυτός ο λόγος, λοιπόν, του Κυρίου υπήρξε η πρώτη αρχή, ο θεμέλιος λίθος, η βάση, πάνω στην οποία οικοδομήθηκε η παράδοση του τρίτου προφήτη. Στο χωρίο αυτό βασίζεται και ο Μέγας Φώτιος1048.
2) Το Απ. 10,11 και πιο συγκεκριμένα ο λόγος που αναφέρεται πως άκουσε ο Ιωάννης μετά τη βρώση τού ανεωγμένου βιβλίου στο Απ. 10,11: «καὶ λέγουσί μοι· δεῖ σε πάλιν προφητεῦσαι ἐπὶ λαοῖς καὶ ἔθνεσι καὶ γλώσσαις καὶ βασιλεῦσι πολλοῖς»1049. Κατά τον Αρέθα Καισαρείας, από αυτόν τον λόγο δημιουργήθηκε στους περισσότερους η πίστη πως ο ευαγγελιστής Ιωάννης ζει και θα επανέλθει στα έσχατα1050.
ii) Η παράδοση για την μετάσταση τού ευαγγελιστή Ιωάννη
Ο ευαγγελιστής Ιωάννης είναι ένα απ’ τα ελάχιστα ιερά πρόσωπα τών οποίων η Εκκλησία εορτάζει όχι την « κοίμηση » αλλά την « μετάσταση »1051. Ο όρος « μετάστασις » σημαίνει « μεταφορά » ή «μετακίνηση από ένα τόπο σε ένα άλλο» και έτσι μεταφέρεται στη νεοελληνική γλώσσα. Άλλωστε, ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται το γεγονός της μετάστασης του ηγαπημένου Ιωάννη στο βίο που φέρεται να συνέγραψε ο μαθητής του Πρόχορος και αναπαρήχθηκε μέσα απ’ τα συναξαριακά κείμενα οδηγεί και αυτός στο ίδιο συμπέρασμα, ότι ο Ιωάννης δεν πέθανε. Παραθέτουμε εν συντομία την σχετική διήγηση απ’ το υπόμνημα στον Ευαγγελιστή Ιωάννη τον Θεολόγο που έγραψε ο Άγιος Συμεών ο Μεταφραστής: « Ἐξήλθε - ὁ Ἰωάννης - τοῦ ἄστεος δίκελλαν ἐπιφέρεσθαι καί σκαφεῖον τοῖς μαθηταῖς ἐντειλάμενος, καί πρός τι ὄρος εὐθύς ἀνελθών, ἔνθα νῦν ὁ τούτου ναός ἵδρυται, προς τέ κάλλος καί μέγεθος εὖ ἔχων, καί στάς ἐν αὐτῷ, “ Ἐνταῦθά μοι ”, ἔφη, “ παῖδες, ὀρύξατε ”. Εἷτα ὅλον ἑαυτόν σφραγισάμενος, καί, “ Σύ μετ’ ἐμοῦ εἴης, Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ ”, εἰρηκώς, καί τοῖς παρεστῶσιν, “ Εἰρήνη ὑμῖν, ἀδελφοί ”, ἐπειπών, τῷ βόθρῳ καθῆκε τόν τρίβωνα· τῷ δέ καί αὐτός ἐπικατεκλίθη· καί μέσην κατέσχε τήν Ἀσίαν τῷ σώματι, ἔνθα οἱ τῆς Ἑλληνικῆς ἐφιλοσόφουν συμμορίας τό πρότερον. Οἱ δέ μαθηταί τάς κόμας ἐσπαράσσοντο, τάς παρειάς ἐκόπτοντο, τήν ὀρφανίαν ἐλεεινῶς ἀπωδύροντο, τόν ποιμένα, τόν κηδεμόνα, τόν σωτῆρα, τόν τά πάντα πᾶσιν ἐπιβοώμενοι. Εἶτα καί κατά τήν πόλιν γενόμενοι, τό πραχθέν τοῖς ἐν τῇ πόλει διασαφοῦσιν. Ἄρτι δέ ἡμέρας ὑποφαινοῦσης, συντρέχουσι προς τόν τάφον, εἰ ὁ διδάσκαλος ἔτι διαζῇ, μαθεῖν θέλοντες· καί τό μέν ποίμνιον παρεστήκασιν, ὀ δέ ποιμήν οὐδαμοῦ· αἱ κρηπίδες κείμεναι μόναι, καί ὁ ταύτας ἀποβαλών ἀφανής. Φοιτῶσιν ὥδε καί ὥδε κατά τούς περί τόν Ἑλισσαῖον, διερευνῶσιν, ἰχνεύουσι, καί ἀνήνυτα τά τοῦ καμάτου αὐτοῖς. Εἶτα τοῦ, “ Εἰ βούλομαι τοῦτον μένειν ἕως ἔρχομαι τί προς σε; ” μόλις ἐπιμνησθέντες, προς τό εὐθυμότερον μεταβάλλουσι. Καί ὁ μέν τῷ Ἐνώχ καί τοῦ Ἠλιοῦ τῷ Θεσβίτῃ συναγελάζεται· οἱ δέ, τῶν θρήνων ἀφέμενοι, τόν ἐπί πάντων ὕμνουν Θεόν, οὕτω τόν αὐτοῦ ἀγαπητόν μεγαλύναντα »1052.
ii) Η παράδοση για την μετάσταση τού ευαγγελιστή Ιωάννη
Ο ευαγγελιστής Ιωάννης είναι ένα απ’ τα ελάχιστα ιερά πρόσωπα τών οποίων η Εκκλησία εορτάζει όχι την « κοίμηση » αλλά την « μετάσταση »1051. Ο όρος « μετάστασις » σημαίνει « μεταφορά » ή «μετακίνηση από ένα τόπο σε ένα άλλο» και έτσι μεταφέρεται στη νεοελληνική γλώσσα. Άλλωστε, ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται το γεγονός της μετάστασης του ηγαπημένου Ιωάννη στο βίο που φέρεται να συνέγραψε ο μαθητής του Πρόχορος και αναπαρήχθηκε μέσα απ’ τα συναξαριακά κείμενα οδηγεί και αυτός στο ίδιο συμπέρασμα, ότι ο Ιωάννης δεν πέθανε. Παραθέτουμε εν συντομία την σχετική διήγηση απ’ το υπόμνημα στον Ευαγγελιστή Ιωάννη τον Θεολόγο που έγραψε ο Άγιος Συμεών ο Μεταφραστής: « Ἐξήλθε - ὁ Ἰωάννης - τοῦ ἄστεος δίκελλαν ἐπιφέρεσθαι καί σκαφεῖον τοῖς μαθηταῖς ἐντειλάμενος, καί πρός τι ὄρος εὐθύς ἀνελθών, ἔνθα νῦν ὁ τούτου ναός ἵδρυται, προς τέ κάλλος καί μέγεθος εὖ ἔχων, καί στάς ἐν αὐτῷ, “ Ἐνταῦθά μοι ”, ἔφη, “ παῖδες, ὀρύξατε ”. Εἷτα ὅλον ἑαυτόν σφραγισάμενος, καί, “ Σύ μετ’ ἐμοῦ εἴης, Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ ”, εἰρηκώς, καί τοῖς παρεστῶσιν, “ Εἰρήνη ὑμῖν, ἀδελφοί ”, ἐπειπών, τῷ βόθρῳ καθῆκε τόν τρίβωνα· τῷ δέ καί αὐτός ἐπικατεκλίθη· καί μέσην κατέσχε τήν Ἀσίαν τῷ σώματι, ἔνθα οἱ τῆς Ἑλληνικῆς ἐφιλοσόφουν συμμορίας τό πρότερον. Οἱ δέ μαθηταί τάς κόμας ἐσπαράσσοντο, τάς παρειάς ἐκόπτοντο, τήν ὀρφανίαν ἐλεεινῶς ἀπωδύροντο, τόν ποιμένα, τόν κηδεμόνα, τόν σωτῆρα, τόν τά πάντα πᾶσιν ἐπιβοώμενοι. Εἶτα καί κατά τήν πόλιν γενόμενοι, τό πραχθέν τοῖς ἐν τῇ πόλει διασαφοῦσιν. Ἄρτι δέ ἡμέρας ὑποφαινοῦσης, συντρέχουσι προς τόν τάφον, εἰ ὁ διδάσκαλος ἔτι διαζῇ, μαθεῖν θέλοντες· καί τό μέν ποίμνιον παρεστήκασιν, ὀ δέ ποιμήν οὐδαμοῦ· αἱ κρηπίδες κείμεναι μόναι, καί ὁ ταύτας ἀποβαλών ἀφανής. Φοιτῶσιν ὥδε καί ὥδε κατά τούς περί τόν Ἑλισσαῖον, διερευνῶσιν, ἰχνεύουσι, καί ἀνήνυτα τά τοῦ καμάτου αὐτοῖς. Εἶτα τοῦ, “ Εἰ βούλομαι τοῦτον μένειν ἕως ἔρχομαι τί προς σε; ” μόλις ἐπιμνησθέντες, προς τό εὐθυμότερον μεταβάλλουσι. Καί ὁ μέν τῷ Ἐνώχ καί τοῦ Ἠλιοῦ τῷ Θεσβίτῃ συναγελάζεται· οἱ δέ, τῶν θρήνων ἀφέμενοι, τόν ἐπί πάντων ὕμνουν Θεόν, οὕτω τόν αὐτοῦ ἀγαπητόν μεγαλύναντα »1052.
Αυτή η παράδοση αναφέρεται και απ’ τον Άγιο Αυγουστίνο, ο οποίος, επίσης, σημειώνει πως, λόγω μιας αναταραχής του χώματος που παρατηρούνταν πάνω απ’ τον τάφο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, πολλοί έλεγαν πως ο ηγαπημένος μαθητής του Χριστού κοιμόταν κάτω απ’ τον τάφο, και το φαινόμενο στο χώμα έδειχνε πως ήταν ζωντανός και ανέπνεε περιμένοντας την ώρα που θα εμφανιστεί στο τέλος του κόσμου1053. Προφανώς, πρόκειται για το θαύμα της Αγίας Κόνεως που ανέβρυε απ’ τον τάφο του Ευαγγελιστή την ημέρα της μνήμης του στις 8 Μαΐου και είχε θαυματουργικές ιδιότητες.
Σ’ αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως, ενώ στην Έφεσο υπήρχε το μνήμα του ευαγγελιστή Ιωάννη, πουθενά, όμως, δεν υπάρχουν λείψανά του. Ο ευαγγελιστής Ιωάννης είναι ο μοναδικός Άγιος πέραν των δύο προφητών που αναφέραμε, για τον οποίο διαδόθηκε πως δεν κοιμήθηκε αλλά ζει και θα ζει μέχρι τη Δευτέρα παρουσία1054.
iii) Η αντίθετη άποψη.
Αντίθετα προς την παράδοση του τρίτου προφήτη διατυπώθηκε και μια άλλη θέση, σύμφωνα με την οποία ο Ηγαπημένος μαθητής εκοιμήθη ως άνθρωπος και δεν θα επανέλθει πλέον στη γη ως ζωντανός ούτε θα δράσει στους έσχατους χρόνους. Κυριότεροι εκφραστές αυτής της άποψης είναι οι Άγιοι Ιωάννης Χρυσόστομος1055, Θεοφύλακτος Βουλγαρίας1056, Καισάριος1057 και Νικόδημος ο Αγιορείτης1058.
Αντίθετα προς την παράδοση του τρίτου προφήτη διατυπώθηκε και μια άλλη θέση, σύμφωνα με την οποία ο Ηγαπημένος μαθητής εκοιμήθη ως άνθρωπος και δεν θα επανέλθει πλέον στη γη ως ζωντανός ούτε θα δράσει στους έσχατους χρόνους. Κυριότεροι εκφραστές αυτής της άποψης είναι οι Άγιοι Ιωάννης Χρυσόστομος1055, Θεοφύλακτος Βουλγαρίας1056, Καισάριος1057 και Νικόδημος ο Αγιορείτης1058.
Εδώ, βέβαια, πρέπει να γίνει μια διάκριση και ένας διαχωρισμός. Κάποιοι Πατέρες εκφράζουν την ξεκάθαρη και απόλυτη αντίθεσή τους προς την παράδοση του 3ου προφήτη. Άλλοι, απλά, αναφέρουν την κοίμηση του Ιωάννου του Θεολόγου.
Τα βασικά στοιχεία αυτής τής αντίθετης άποψης είναι τα εξής:
1) Διαφορετική ερμηνευτική προσέγγιση του Ιω. 21,22 από την αντίστοιχη των υποστηρικτών τής θεωρίας τού 3ου προφήτη. Έχουν διατυπωθεί ποικίλες ερμηνείες αυτού του χωρίου που όλες τους έχουν ως κοινό στοιχείο το ότι αποκλείουν την παράδοση του 3ου προφήτη. Κατ’ αρχήν επισημαίνεται πως ο ίδιος ο ευαγγελιστής Ιωάννης απορρίπτει αυτή τη φήμη που είχε δημιουργηθεί γύρω απ’ το πρόσωπό του στον αμέσως επόμενο στίχο ( Ιω. 21,23 ) με τα λόγια: « αὶ οὐκ εἶπεν αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς ὅτι οὐκ ἀποθνήσκει, ἀλλ᾿ ἐὰν αὐτὸν θέλω μένειν ἕως ἔρχομαι, τί πρὸς σέ; »1059. Αφού, ο ίδιος ο ευαγγελιστής Ιωάννης απορρίπτει αυτήν την παράδοση δεν θα πρέπει να επαναλαμβάνεται ένα λάθος που διορθώθηκε1060.
Έχοντας δείξει το εσφαλμένον της ερμηνείας που θέλει τον Ιωάννη να είναι αθάνατος στη συνέχεια προχωρούν στη διατύπωση της ορθής ερμηνείας. Και δίνουν την κατά τη γνώμη τους σωστή ερμηνεία του « έως έρχωμαι ». Σ’ αυτό το σημείο οι θέσεις διαφοροποιούνται. Οι ερμηνείες που προτείνονται ποικίλλουν.
Κατά τον Καισάριο, η φράση « έως έρχωμαι » δεν πρέπει να ερμηνευτεί σαν να ειπώθηκε με προφητικό και αινιγματικό τρόπο, ότι, τάχα, ο Ιωάννης θα εξακολουθήσει να ζει μέχρι την Β΄ παρουσία, αλλά, αντίθετα, θα πρέπει να εξηγηθεί ως απλός λόγος που αφορούσε στην τότε εργασία των μαθητών. Το « έως έρχωμαι » δεν δηλώνει τον χρόνο της Β΄ Παρουσίας αλλά τον χρόνο της επιστροφής του Χριστού στην ομάδα των Μαθητών εκείνο το πρωινό, καθώς ο Χριστός με τον Πέτρο είχαν απομακρυνθεί λίγο συζητώντας. Επομένως, το νόημα του στίχου Ιω. 21,22 είναι το εξής: « Και αν θέλω να μένει επί του αλιεύματος ο Ιωάννης και ν’ αλιεύει, ώσπου να επανέλθω εδώ – μετά από λίγη ώρα - τί σε νοιάζει εσένα; Εσύ να με ακολουθείς »1061.
Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο το « έως έρχωμαι » δηλώνει το χρόνο αποστολής του ευαγγελιστή Ιωάννη στο κήρυγμα εκτός της περιοχής της Παλαιστίνης1062.
Άλλοι, τέλος, ερμηνευτές διατύπωσαν τη θέση πως το « έως έρχωμαι » στην επίμαχη φράση αναφέρεται στον χρόνο της κοίμησης της Θεοτόκου, όταν ο Χριστός ήλθε για να παραλάβει την ψυχή της στον ουρανό. Μέχρι τότε, ο Ιωάννης, πράγματι, παρέμενε στα Ιεροσόλυμα φροντίζοντας την Παναγία1063. Μετά την κοίμησή της, έφυγε και αυτός απ’ τα Ιεροσόλυμα και μετέβη στην Έφεσο για να κηρύξει το ευαγγέλιο1064.
Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο το « έως έρχωμαι » δηλώνει το χρόνο αποστολής του ευαγγελιστή Ιωάννη στο κήρυγμα εκτός της περιοχής της Παλαιστίνης1062.
Άλλοι, τέλος, ερμηνευτές διατύπωσαν τη θέση πως το « έως έρχωμαι » στην επίμαχη φράση αναφέρεται στον χρόνο της κοίμησης της Θεοτόκου, όταν ο Χριστός ήλθε για να παραλάβει την ψυχή της στον ουρανό. Μέχρι τότε, ο Ιωάννης, πράγματι, παρέμενε στα Ιεροσόλυμα φροντίζοντας την Παναγία1063. Μετά την κοίμησή της, έφυγε και αυτός απ’ τα Ιεροσόλυμα και μετέβη στην Έφεσο για να κηρύξει το ευαγγέλιο1064.
2) Διαφορετική ερμηνεία του Απ. 10,11.
Στον αντίποδα της ερμηνείας που θέλει το Απ. 10,11 να αναφέρεται σε άμεση προφητική δράση του ιδίου του ευαγγελιστή Ιωάννη στο τέλος της ιστορίας, υπάρχει μια άλλη ερμηνεία που δίνει μεν σ’ αυτόν τον στίχο την έννοια της προφητείας με διαφορετική, όμως, έννοια. Κατά τους Αγίους Βικτωρίνο, Ιερώνυμο και Βέδα το Απ. 10,11 ήταν προφητεία για την μελλοντική απελευθέρωση του Ιωάννου του Θεολόγου απ’ την καταναγκαστική εργασία στα μεταλλεία της Πάτμου και την εν συνεχεία ανενόχλητη ιεραποστολική του δράση1065. Και στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία συναντάται διαφορετική ερμηνευτική προσέγγιση του Απ. 10,11, τα δύο στοιχεία της οποίας είναι η διαχρονικότητα και ο έμμεσος τρόπος εκπλήρωσης της προφητείας. Το « προφητεύσαι » αναφέρεται σε έμμεση προφητεία του ευαγγελιστή Ιωάννη όχι με την αυτοπρόσωπη παρουσία του ιδίου αλλά δια μέσου των συγγραμάτων του1066. Και αυτή η « προφητεία » του Ιωάννη δεν περιορίζεται μόνο στην εποχή των εσχάτων αλλά έχει διαχρονικό χαρακτήρα, καθώς διαρκεί ολόκληρο το χρονικό διάστημα απ’ την συγγραφή του έργου της Αποκάλυψης μέχρι το τέλος του κόσμου. Αυτή η ερμηνευτική εκδοχή είναι η μοναδική που προτείνεται απ’ τον Οικουμένιο1067, παρατίθεται απ’ τον Ανδρέα, απλά, ως μια απ’ τις υπάρχουσες ερμηνείες1068 ενώ φαίνεται να προτιμάται απ’ τον Αρέθα1069.
3) Ιστορικές μαρτυρίες που αναφέρουν την κοίμηση του ευαγγελιστή Ιωάννη.
Αντίθετα προς τις μαρτυρίες που στηρίζουν την άποψη πως ο Ιωάννης ο Θεολόγος δεν πέθανε αλλά μετέστη και παραμένει ζωντανός, υπάρχουν άλλες ιστορικές μαρτυρίες, κυρίως των πρώτων χριστιανικών χρόνων, που βεβαιώνουν πως ο Ιωάννης κοιμήθηκε.
Ήδη στις αρχές του δευτέρου αιώνα ο Πολύκαρπος επίσκοπος Εφέσου γράφοντας προς τον Βίκτωρα Ρώμης μαρτυρεί πως ο Ιωάννης κοιμήθηκε. Το ίδιο κάνουν και οι Άγιοι Ειρηναίος1070 και Ιππόλυτος Ρώμης1071, ο Ευσέβιος Καισαρείας1072 και άλλοι1073.
4) Η μη αναφορά της έλευσης του ευαγγελιστή Ιωάννη την εποχή των εσχάτων από πολλούς Πατέρες.
Πολλοί Πατέρες χωρίς να εκφράζουν ανοιχτά την αντίθεσή τους προς την παράδοση του 3ου προφήτη, απλά, αναφέρονται στην έλευση των δύο προφητών Ηλία και Ενώχ1074. Η μη αναφορά του 3ου προφήτη μπορεί να θεωρηθεί είτε ως απόρριψη της σχετικής παράδοσης είτε ως άγνοια αυτής, ή, ίσως, ακόμη, και ως αποφυγή τοποθέτησης πάνω στο ζήτημα.
5) Η αναφορά της προφητείας σε δύο και όχι τρεις προφήτες.
Τόσο η προφητεία του Ζαχαρία όσο και η Αποκάλυψη του Ιωάννη αναφέρονται στην έλευση δύο και όχι τριών προφητών. Ο προσδιορισμός του Ηλία ως ενός από αυτούς δεν αμφισβητήθηκε από κανέναν και ο προσδιορισμός του Ενώχ ως του δεύτερου, τελικά, επικράτησε. Ακόμη και οι υποστηρικτές της παράδοσης για έλευση του Ιωάννη στα έσχατα δεν κατατάσσουν τον ευαγγελιστή Ιωάννη στους δύο αυτούς προφήτες, αλλά τον αναφέρουν ως τρίτο. Επομένως, εύλογα γεννάται το ερώτημα για ποιό λόγο θα πρέπει να προστεθεί και τρίτος προφήτης, αφού δεν υπάρχει σχετική αναφορά στην Αγία Γραφή1075.
iv) Η παράδοση τού 3ου προφήτη στην σύγχρονη βιβλιογραφία
Η παράδοση του τρίτου Προφήτη έχει επιβιώσει στην ελληνορθόδοξη αλλά και, γενικότερα, στη χριστιανική κοινωνία μέχρι και σήμερα. Αυτό διαπιστώνεται απ’ την παρουσία αυτής της παράδοσης και στη σύγχρονη βιβλιογραφία1076. Πολύ περισσότερο είναι διάχυτη αυτή η άποψη στις τάξεις των χριστιανών.
Αυτό το γεγονός δικαιολογείται απ’ την έστω και αμφισβητήσιμη, όσον αφορά την ορθότητα της ερμηνείας της, υπαρκτή πάντως βιβλική βάση, την όχι ασήμαντη πατερική της στήριξη και, το σημαντικότερο ίσως, απ’ την συναξαριακή και υμνολογική έκφρασή της. Λίγοι Χριστιανοί έχουν διαβάσει τα έργα του Αγίου Ιερωνύμου ή του Αγίου Ιππολύτου. Πολλοί περισσότεροι, όμως, έχουν ακούσει το τροπάριο της Εκκλησίας που αναφέρεται στην παράδοση του τρίτου προφήτη και ψάλλεται δυό φορές κάθε χρόνο σ’ όλους τους ναούς ή έχουν διαβάσει το βίο του Αγίου που, επίσης, αναφέρεται σ’ αυτήν την παράδοση.
Όπως και να χει, το γεγονός τής επί 19 αιώνες και παρά την αντίθετη επιχειρηματολογία επιβίωσής της την καθιστά υπολογίσιμη και σεβαστή. Οπωσδήποτε, όχι αμελητέα. Εμείς, πάντως, οφείλουμε να σταθούμε σε δύο βασικά σημεία. Αυτά είναι:
Πρώτον, η αμφισβητήσιμη αγιογραφική της βάση, που δεν είναι στέρεη και ακλόνητη, αφού τα δύο χωρία της Καινής Διαθήκης, στα οποία βασίστηκε η συγκεκριμένη παράδοση έχουν ερμηνευτεί και με διαφορετικό τρόπο. Δεύτερον η ελλιπής και ανεπαρκής Πατερική κατοχύρωσή της, μια και αρκετοί Πατέρες δεν την αναφέρουν, ενώ άλλοι την απορρίπτουν ανοιχτά και ξεκάθαρα. Αυτά τα δύο στοιχεία καθιστούν αδύνατη την ανεπιφύλακτη αποδοχή της παράδοσης του τρίτου προφήτη. Ωστόσο, ούτε και η απόλυτη απόρριψή της δικαιολογείται αφού και κάποια, έστω και αμφισβητήσιμη, βιβλική βάση υπάρχει αλλά και μια όχι ασήμαντη πατερική υποστήριξη ευρίσκεται.
Πολύ ωραία, τοποθετείται απέναντι στο ζήτημα ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης που ούτε αποδέχεται αλλά ούτε και απορρίπτει αυτήν την παράδοση. Επιφυλάσσεται και αναμένει την εκπλήρωση των προφητευθέντων. Γράφει χαρακτηριστικά: « Διά τοῦτο ὀλίγοι οἱ μέλλοντες στῆναι. Διά τοῦτο Ἠλίας καί Ἐνώχ. Οὐκ οἴδαμεν εἰ καί ὁ Θεολόγος καί Εὐαγγελιστής, ἀρωγοί τῆς ἀνθρωπίνης ἀσθενείας, καί πρωτοστάται, καί ἀθλοφόροι τῆς ὐπέρ ὁμολογίας Χριστοῦ νίκης »1077. Άλλωστε, η παρουσία ή η απουσία τρίτου προφήτη απ’ τη σκηνή του δράματος των εσχάτων χρόνων δεν θα είναι καθοριστικής σημασίας στοιχείο για την πλοκή των γεγονότων, όπως αυτά περιγράφονται προφητικά στην Ιερά Παράδοση.
1039. Βλ. Ανδρέας δια Χριστόν σαλός, Αττική 1986, σελ. 170-1 και 214.
1040. Ιω. 3,13.
1041. Βλ. Ανδρέας δια Χριστόν σαλός, Αττική, 1986, σελ. 170-1 και 214.
1042. Βλ. Μ.Σ.Ο.Ε., Μην Σεπτέμβριος, Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, σελ. 555.
1043. Βλ. Νείλου του μυροβλήτη, στο Σκαρτσιούνη Δημητρίου, Οι προφήτες προειδοποιούν, Εκδόσεις Αποκάλυψη, Αθήνα, σελ. 117-119.
1044. Βλέπε Μ.Σ.Ο.Ε., Μην Σεπτέμβριος, Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, σελ 555 και Προφητείες Νείλου του Μυροβλύτου, στο Σκαρτσιούνη Δημητρίου, Οι προφήτες προειδοποιούν, Εκδόσεις Αποκάλυψη, Αθήνα, σελ. 118.
1045. Αρέθα Καισαρείας, Ε.Α., ΚΘ΄, σελ. 309.
1046. Ιω. 21,22.Πολύ ωραία, τοποθετείται απέναντι στο ζήτημα ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης που ούτε αποδέχεται αλλά ούτε και απορρίπτει αυτήν την παράδοση. Επιφυλάσσεται και αναμένει την εκπλήρωση των προφητευθέντων. Γράφει χαρακτηριστικά: « Διά τοῦτο ὀλίγοι οἱ μέλλοντες στῆναι. Διά τοῦτο Ἠλίας καί Ἐνώχ. Οὐκ οἴδαμεν εἰ καί ὁ Θεολόγος καί Εὐαγγελιστής, ἀρωγοί τῆς ἀνθρωπίνης ἀσθενείας, καί πρωτοστάται, καί ἀθλοφόροι τῆς ὐπέρ ὁμολογίας Χριστοῦ νίκης »1077. Άλλωστε, η παρουσία ή η απουσία τρίτου προφήτη απ’ τη σκηνή του δράματος των εσχάτων χρόνων δεν θα είναι καθοριστικής σημασίας στοιχείο για την πλοκή των γεγονότων, όπως αυτά περιγράφονται προφητικά στην Ιερά Παράδοση.
Σημειώσεις
1034. Βλέπε Περί Συντελείας, ΧΧΙ, σελ. 283-4 . Ο συγγραφέας στο ΧΧVIII, σελ. 287 αναφέρει μόνο τους δύο προφήτες Ηλία και Ενώχ.
1035. Θεοφάνη ασματογράφου, ιδιόμελο λιτής 26ης Σεπτεμβρίου και 8ης Μαίου « Τήν τῶν ἀποστόλων ἀκρότητα, τῆς θεολογίας τήν σάλπιγγα, τον πνευματικόν στρατηγόν, τόν τήν οἰκουμένην καθυποτάξαντα, δεῦτε οἱ πιστοί μακαρίσωμεν, Ἰωάννην τόν ἀοίδιμον ἐκ γῆς μεθιστάμενον καί γῆς οὐκ ἀφιστάμενον, ἀλλά ζῶντα καί μένοντα τήν φοβεράν τοῦ Δεσπότου δευτέραν ἔλευσιν ».
1036. Ανδρέα Καισαρείας, Ε.Α., ΚΘ΄, 309.
1037. Αρέθα Καισαρείας, Ε.Α., ΚΘ΄, σελ. 335.
1038. Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εις το κατά Ιωάννην, ΚΑ΄, P.G. 124, 313-316. Βλ. και Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Συναξαριστής των 12 μηνών του ενιαυτού τ. Α, Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, Εκδόσεις Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 220-226. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης παραθέτει και σχετικά κείμενα των Νικηφόρου Βλεμμίδη και Ιωάννου του Ευγενικού.
1040. Ιω. 3,13.
1041. Βλ. Ανδρέας δια Χριστόν σαλός, Αττική, 1986, σελ. 170-1 και 214.
1042. Βλ. Μ.Σ.Ο.Ε., Μην Σεπτέμβριος, Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, σελ. 555.
1043. Βλ. Νείλου του μυροβλήτη, στο Σκαρτσιούνη Δημητρίου, Οι προφήτες προειδοποιούν, Εκδόσεις Αποκάλυψη, Αθήνα, σελ. 117-119.
1044. Βλέπε Μ.Σ.Ο.Ε., Μην Σεπτέμβριος, Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, σελ 555 και Προφητείες Νείλου του Μυροβλύτου, στο Σκαρτσιούνη Δημητρίου, Οι προφήτες προειδοποιούν, Εκδόσεις Αποκάλυψη, Αθήνα, σελ. 118.
1045. Αρέθα Καισαρείας, Ε.Α., ΚΘ΄, σελ. 309.
1047. Ιω. 21,23.
1048. Βλ. Φωτίου, Μυριόβιβλος, ΣΚΘ΄, P.G. 103, 985-988 και Ε.Π.Ε. 7, σελ. 219-223.
1049. Απ. 10,11
1050. Βλ. Αρέθα Καισαρείας, Ε.Α., ΚΗ΄, σελ. 335, « Οὐκ ἀγνοεῖν δέ δεῖ ὡς ἀπό τούτου τοῦ ρητοῦ τοῦ, “ δεῖ σε πάλιν προφητεῦσαι ” ἔχουσι δόξαν οἱ πολλοί, ὡς μέχρι τῆς συντελείας ὁ μακάριος οὗτος Ἀπόστολος ζῶν ἥξει κατά τόν καιρόν τοῦ Ἀντιχρίστου μετά Ἐνώχ καί Ἡλιοῦ, ἅμα αὐτοῖς ἐπανορθούμενος τούς τηνικαῦτα ἀνθρώπους, καί ὑπό τοῦ Ἀντιχρίστου ἀποκτανθήσεται ».
1051. Βλέπε Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου Μηναίον τ. 9, Εκδόσεις Φως, Αθήνα α.χ., σελ. 295. Η Εκκλησία μας εορτάζει, επίσης, την μετάσταση της Παναγίας ( 15 Αυγούστου ), ενώ για μετάσταση γίνεται λόγος και στο βίο της Αγίας Ειρήνης ( 5 Μαΐου ). Επίσης εορτάζεται η εις ουρανούς πυρφόρος ανάβασις του προφήτου Ηλιού ( 20 Ιουλίου ) και η μετάθεσις του Δικαίου Ενώχ ( Κυριακή προ της Χριστού γεννήσεως ).
1052. Συμεώνος του Μεταφραστού, Υπόμνημα εις τον Άγιον Απόστολον Ιωάννην τον Ευαγγελιστήν και Θεολόγον., Z΄, P.G. 116, 704. Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές του περιστατικού στο τέλος των Πράξεων Ιωάννου κατά τον Πρόχορο σε διάφορα χειρόγραφα. Κάποιες αναφέρουν πως ο Ιωάννης « παρέδωκε το πνεύμα ». Βλέπε σχετικά, Καραβιδοπούλου Ιωάννου, Βιβλίον 29, Απόκρυφα Κείμενα Β΄, Απόκρυφες Πράξεις, Επιστολές, Αποκαλύψεις, σελ. 79-80 και Ναυκρατίου Τσουλκανάκη, Αρχιμανδρίτου, « Ο ευαγγελιστής Ιωάννης στην Παλαιστίνη, Έφεσο, και Πάτμο, Θεσσαλονίκη, 1995, σελ. 241-242. Σύμφωνα με το σχόλιο του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου ο συναξαριστής του Μαξίμου Μαργουνίου προσθέτει « τότε και ο ήλιος ανέτειλε, και αυτός παρέδωκε το πνεύμα του ». Ο στίχος, όμως, αυτός – επισημαίνει ο Άγιος Νικόδημος – απουσιάζει απ’ τον χειρόγραφο συναξαριστή. Βλέπε Μ.Σ.Ο.Ε., Σεπτέμβριος, Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, σελ. 623. Βλ. και Ανθούσης Μοναχής, Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, κατά την αφήγηση του διακόνου Προχόρου, Προλεγόμενα, μεταγραφή, επιμέλεια, υπό Ανθούσης Μοναχής, Αθήνα 1995, σελ. 95 κ.εξ.. Στο περιστατικό της θαυμαστής μετάστασής του αναφέρονται και οι Ιππόλυτος ( Ιππολύτου, Περί των 12 Αποστόλων, Β.Ε.Π.Ε.Σ. 6, σελ. 296 ) και Επιφάνιος ( Επιφανίου, Κατά Αιρέσεων, Βιβλίον 3ον, P.G. 42, 748, « διά τῆς ἰδίας εὐχῆς τήν κοίμησιν ἔκπληκτον ἀπηργάσθη, μᾶλλον δέ ἐκ Θεοῦ λαβῶν τήν χάριν » ).
1053. Βλ. Αυγουστίνου, Εις το κατά Ιωάννην, CXXIII, NPNF, Series I, vol. VII, CCEL, σελ. 448.
1054. Βλέπε σχετικά και Γλαβίνα Αποστόλου, Ιστορία της Εκκλησίας τ. Α, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 44-8.
1055. Βλ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Ομιλία ΠΗ΄ εις το κατά Ιωάννην, Α-Β΄, P.G. 59, 480.
1056. O Άγιος Θεοφύλακτος Βουλγαρίας αναφέρει όλες τις απόψεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά με το θέμα και σημειώνει πως αυτός συμφωνεί με την θέση του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Βλ. Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας, Εις το κατά Ιωάννην, P.G. 124,316.
1057. Βλ. Καισαρίου, Διάλογος Γ΄, Πεύσις ΡΟΘ΄, P.G. 38,1152.
1058. Βλ. και Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Συναξαριστής των 12 μηνών του ενιαυτού τ. Α, Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, Εκδόσεις Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 226.
1059. Ιω 21,23.
1060. Βλ. και Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις το κατά Ιωάννην, Ομιλία ΠΗ΄, Β΄, P.G. 59, 480, « εἰπών γάρ τήν δόξαν τῶν μαθητῶν διορθοῦται αὐτήν ». Βλ. και Sancti patris nostri Cyrilli archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis evangelium, vol. 3, Clarendon Press, Oxford 1872, σελ. 168. Στην ευρύτερη χριστιανική γραμματεία βλ. Γεωργίου μοναχού, Χρονικόν, Georgii monachi chronicon, vols., Teubner, Leipzig 1904, σελ. 448. Βέβαια ο Μέγας Φώτιος γράφει πως ο Κύριος διόρθωσε την άποψη πως ο Ιωάννης δεν θα πεθάνει, όχι την άποψη πως ο Ιωάννης θα παραμείνει στον κόσμο μέχρι την Β΄ Παρουσία του Κυρίου.
1061. Βλ. Καισαρίου, Διάλογος Γ΄, Πεύσις ΡΟΘ΄, P.G. 38,1152, « Ἐπεί οὖν ἀλιεύοντας αὐτούς κατειληφώς, τῷ Πέτρῳ ἐθέσπισεν ἕπεσθαι αὐτῷ. Ἐβούλετο δ’ ἐκεῖνος καί τόν συμφοιτητήν αὐτοῖς συμπορευθῆναι . Φησί τῷ Ἰησοῦ, “ Κύριε, οὗτος δέ τί “; Ὅν θεσπίσας Ἰησοῦς μένειν ἐπί τῆς ἀλίας, φησίν, “ Ἐάν αὐτόν θέλω μένειν ἕως ἔρχομαι τί προς σε ; “ ». Bλ. και Μ.Σ.Ο.Ε., Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, σελ. 554-5.
1062. Βλ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Ομιλία ΠΗ΄ εις το κατά Ιωάννην, Α-Β΄, P.G. 59, 480, Ε.Π.Ε., σελ. 746-8 και Μ.Σ.Ο.Ε., Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, σελ. 554.
1063. Βλ. Ιω. 19,27.
1064. Βλ. Μ.Σ.Ο.Ε., Συναξάριον 26ης Σεπτεμβρίου, σελ. 555.
1065. Βλ. Βικτωρίνου και Ιερωνύμου, Ε.Α., ΙΑ΄, CCEL, σελ. 353, CSEL, σελ. 92-96, και Βέδα, Ε.Α., P.L, 161-162 και Marshall, σελ. 71.
1066. Πρβλ. και τους ιαμβικούς στίχους του συναξαρίου της 1ης Ιανουαρίου, « Ζεῖς Βασίλειε καί θανῶν ἐν Κυρίω, ζεῖς Βασίλειε ὡς λαλῶν ἐκ τῶν βίβλων ».
1067. Βλ. Οικουμενίου, Ε.Α., VI, σελ. 160.
1068. Βλ. Ανδρέα Καισαρείας, , Ε.Α., ΚΘ΄, 309.
1069. Βλ. Αρέθα Καισαρείας, Ε.Α., ΚΘ΄, σελ, 335.
1070. Βλ. Ειρηναίου, Έλεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως, Β.Ε.Π.Ε.Σ. 5, σελ. 143.
1071. Βλ. Ιππολύτου, Περί των 12 Αποστόλων, Β.Ε.Π.Ε.Σ. 6, σελ. 296.
1072. Βλ. Ευσεβίου Καισαρείας, Εκλογαί προφητικαί, Αποσπάσματα, Β.Ε.Π.Ε.Σ. 28, σελ. 261.
1073. Βλ. και Ναυκρατίου Τσουλκανάκη, Αρχιμανδρίτου, « Ο ευαγγελιστής Ιωάννης στην Παλαιστίνη, Έφεσο, και Πάτμο, Θεσσαλονίκη, 1995, σελ. 236-242.
1074. Βλ. Ιππολύτου, Περί Χριστού και Αντιχρίστου, ΧLIV-XLVII, σελ. 211-213, και Εις τον Δανιήλ Δ΄, L, σελ. 105, Ρωμανού, Εις τήν Β΄ Παρουσίαν, Δ-Ε΄, σελ. 268, Εφραίμ, Λόγος εις την Παρουσίαν του Κυρίου, σελ. 125, Ιωάννου Δαμασκηνού, Περί Αντιχρίστου, σελ. 442.
1075. Μια όχι ιδιαίτερα πειστική απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα βρήκαμε στο χειρόγραφο με την προφητεία του Οσίου Νείλου του Μυροβλύτη. Στην Παλαιά Διαθήκη δεν προφητεύεται η έλευση του Ευαγγελιστή, διότι ο Ιωάννης εμφανίστηκε αργότερα. Επίσης, στην Αποκάλυψη ο ίδιος ο Ιωάννης προφητεύει μόνο για τους δύο άλλους προφήτες και δεν ομιλεί για τον εαυτό του εξ αιτίας της ταπείνωσης που τον χαρακτηρίζει. Άλλωστε, και στο Ευαγγέλιό του ποτέ δεν αναφέρει τον εαυτό του ονομαστικά αλλά γράφει μόνο « ο άλλος μαθητής » ή « ο μαθητής ον ηγάπα ο Ιησούς ». Ωστόσο, η συγκεκριμένη επιχειρηματολογία είναι ασθενής. Το επιχείρημα ότι η έλευση του Ιωάννη δεν προφητεύεται στην Παλαιά Διαθήκη, διότι ο Ευαγγελιστής δεν είχε εμφανιστεί ακόμη στην Ιερά Ιστορία, ανατρέπεται εύκολα. Θα μπορούσε κάποιος να αντείπη ότι ούτε ο Αντίχριστος είχε εμφανιστεί την εποχή της Παλαιάς Διαθήκης, όμως η παρουσία του προφητεύτηκε. Στον ισχυρισμό πως η ταπείνωση ήταν η αιτία της έλλειψης σχετικής προφητείας στην Αποκάλυψη, θα μπορούσε να αντιπαρατεθεί το επιχείρημα πως ο Ευαγγελιστής θα μπορούσε να αναφέρει κάποιον τρίτο προφήτη ανώνυμα. Άλλωστε, ούτε οι άλλοι δύο προφήτες κατονομάζονται. Και ο ευαγγελιστής Ιωάννης δεν αναφέρει μεν το όνομά του στο Ευαγγέλιο, αναφέρεται όμως σε διάφορα περιστατικά γύρω απ’ το πρόσωπό του. Η ταπείνωσή του εκδηλώνεται όχι με την μη αναφορά των γεγονότων στα οποία έλαβε μέρος αλλά με την ανωνυμία και, συνεπώς, με την μη σύνδεση του ονόματός του με τα γεγονότα αυτά.
1076. Βλ. Solovief Vladimir, Μια μικρή Ιστορία για τον Αντίχριστο, Τρεις Διάλογοι, ο.π., σελ. « Ο πραγματικός αν και όχι επίσημος Ηγέτης των Ορθοδόξων ήταν ο Πρεσβύτερος Ιωάννης ( Elder John )… Άλλοι επέμεναν ότι ήταν ο αληθινός Πρεσβύτερος Ιωάννης, δηλαδή ο Απόστολος Ιωάννης, ο οποίος δεν είχε πεθάνει ποτέ και παρουσιάστηκε ξανά τώρα ανοιχτά στις έσχατες ημέρες. Ο ίδιος δεν είχε πει τίποτε για την προέλευσή του και την περασμένη ζωή του, τους χρόνους της νεότητάς του.… Ο Πρεσβύτερος Ιωάννης φώναξε με πνιχτή φωνή: “ Τεκνία, είναι ο Αντίχριστος ” ». Βλ. και Χονδροπούλου Σώτου, Ιωάννης ο Θεολόγος, ο υιός της βροντής, Αφηγηματική βιογραφία, Εκδόσεις Καινούργια Γη, Αθήνα 2002, σελ. 202. Ιδιαίτερη αίσθηση μας προκάλεσε η παρουσία του ευαγγελιστή Ιωάννη ως ενός απ’ τους πρωταγωνιστές στην πλοκή της εσχατολογικής περιπέτειας του James Beauseigneur. Σ’αυτό το μυθιστόρημα ο Ιωάννης παρουσιάζεται ως ένας άνδρας ντυμένος με μοντέρνο κουστούμι που όμως τα μάτια του δείχνουν μια σοφία αφύσικη για κάθε άνθρωπο κάθε ηλικίας. Ακόμη πιο ενδιαφέρων είναι ο διάλογος του με τον ραβίνο Σαούλ Κοέν, ένα άλλο απ’ τα πρόσωπα του έργου.- Παραθέτουμε χαρακτηριστικό απόσπασμά του. « - Είσαι ο Ιωάννης; Ο άνδρας συγκατένευσε.- Γιοχάναν μπαρ Ζεμπεντέ; Είπε ο Κοέν, χρησιμοποιώντας την εβραϊκή μορφή του ονόματος.- Εγώ είμαι. – Ο Απόστολος του Κυρίου; Ήσουν εκεί, κάτω από τον Σταυρό; - Ήμουν εκεί, απάντησε ο Ιωάννης με μια έκφραση που έδειχνε ότι ένιωθε ακόμη τον πόνο εκείνου του γεγονότος, ύστερα από περίπου δύο χιλιάδες χρόνια » (James Beauseigneur, Κατ’ εικόνα, ο.π., σελ. 456-7 ). Στις σελίδες 456-461 του ιδίου έργου, ο συγγραφέας προσπαθεί να στηρίξει αγιογραφικά την παράδοση του τρίτου προφήτη στα χωρία που αναφέραμε και στο Μρ. 9,1: « Ἀμήν λέγῳ ὑμῖν ὅτι εἰσί τινες τῶν ὦδε ἐστηκότων οἵτινες οὐ μή γεύσωνται θανάτου ἕως ἄν ἴδωσιν τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ ἐληλυθυῖαν ἐν δυνάμει » ( πρβλ. και Μθ. 16,28 και 24,34 ).
1077. Θεοδώρου του Στουδίτου « Ευπρεπιανώ καί τοις συν αυτώ », P.G. 99, 1033 Β.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου