ΠΕΡΙ ΘΕΟΤΗΤΟΣ (7)

Συνέχεια από Κυριακή 4 Αυγούστου 2013

Η ΘΕΟΤΗΣ 

RAIMON PANIKKAR

Η δομή της ανθρώπινης συνειδήσεως της θεότητος (συνέχεια)

Η διαβεβαίωση πως όλα τα ονόματα της θεότητος σημαίνουν, σε τελευταία ανάλυση, το ίδιο πράγμα, προϋποθέτει πως το δικό μας όνομα είναι το πραγματικό. Ανακηρύττουμε την δική μας έννοια της θεότητος η οποία εκφράζεται στο όνομα που της αποδίδουμε, το μοντέλλο για όλες τις άλλες εννοιολογήσεις. Το όνομα που της αποδίδουμε είναι τότε το «πράγμα», που υποτίθεται πως μπορεί να διαθέτει και άλλα ονόματα: Η πραγματικότης όμως δεν υπάρχει σε αυτούς τους όρους. Δεν ψάχνουν όλοι το ίδιο πράγμα, την έσχατη αιτία, το θεμέλιο του Είναι ή το απόλυτο μηδέν, εάν εννοούμε σαν θεότητα κάποιο από αυτά τα πράγματα. Είναι περισσότεροι οι πιστοί της Kali, που είναι διατεθειμένοι να εγκαταλείψουν την λατρεία τους για να δοξάσουν τον Αλλάχ, ή μήπως οι αληθινοί Χριστιανοί είναι έτοιμοι να απαρνηθούν τον Χριστό για να λατρεύσουν τον Καίσαρα; Η θεότης δεν είναι ένα Καντιανό «πράγμα καθαυτό» και ακόμη οι λέξεις έχουν την σημασία τους. Η αντίληψη που έχουμε για την θεότητα δεν είναι στα σίγουρα ταυτόσημη με την πραγματικότητά της. Αλλά είναι ο τρόπος με τον οποίο την πλησιάζουμε και δεν μπορούμε να τον αρνηθούμε χωρίς να προδώσουμε τους εαυτούς μας. Το μαρτύριο για την αγάπη ενός ονόματος δεν είναι ένα ανθρώπινο φαινόμενο που μπορούμε να το μειώσουμε σε καθαρό φανατισμό.

Εξάλλου, το όνομα που δίνουμε στην θεότητα, ή που της το δίνουν άλλοι, δεν εξαντλεί καθόλου την φύση της θεότητος. Για να είμαστε συνεπείς δεν ονομάζουμε την θεότητα, αναφερόμαστε σε αυτή. Ή πιστεύουμε έτσι απλά, και επικαλούμαστε και προσευχόμαστε και καλούμε και χορεύουμε κ.τ.λ. Η θεότης είναι αυτό που επικαλούμαστε, παρακαλούμε και λατρεύουμε ακριβώς επειδή βρίσκεται πέρα από τις διανοητικές μας ικανότητες.

Στην Ελληνική παράδοση ΘΕΟΣ είναι ένα όνομα κατηγορηματικό. Μερικά πράγματα και ορισμένες ιδιαίτερες οντότητες είναι θεία. ΘΕΟΣ λοιπόν είναι μια ιδιότητα. Ο θεός δεν είναι μια έννοια, αλλά ένα όνομα. Όταν όμως ένα όνομα χάνει την δύναμή του, δεν μπορεί να το αντικαταστήσει κανένα επίπεδο εννοιολογήσεως.

Στην αντίληψη της θεότητος σημειώθηκε μια μετακίνηση, από το κατηγορούμενο στο υποκείμενο: έγινε μια μεγάλη επανάσταση. Στην Δύση θα μπορούσαμε να πούμε πως αυτό είναι το πνεύμα της παραδόσεως του Αβραάμ. Πολλές θρησκείες δηλώνουν πως το φως, η αγάπη και αγαθότης είναι θεός, δηλαδή το θείο (η αλήθεια είναι θεός, έλεγε ο Γκάντι). Η Κ.Δ. αντιθέτως, αναποδογυρίζει την φράση, δηλώνοντας πως ο θεός είναι φως, αγάπη και αγαθότης. Κάτι παρόμοιο θα μπορούσαμε να πούμε σχετικά με την μεγάλη επανάσταση των Ουπανισάδων. Στις Ουπανισάδες γινόμαστε μάρτυρες του περάσματος από τον θεό σε τρίτο πρόσωπο (οι θεοί στις Βέδες) σε πρώτο πρόσωπο (aham Brahman, Εγώ είμαι το Βράχμαν), περνώντας μέσα από το δεύτερο πρόσωπο (tat tram asi, Εσύ είσαι εκείνο). Η αποκάλυψη του «ΕΓΩ» προκύπτει από την αυθεντική πραγματοποίηση αυτού που ελπίζει στην απελευθέρωση. Το «ΕΓΩ»  δεν είναι ένα τρίτο πρόσωπο (αυτός, αυτή, αυτό ή ακόμα και αυτοί). Η γλώσσα της θεότητος δεν μπορεί να είναι σε τρίτο πρόσωπο, η θεότης πρέπει να είναι το πρώτο πρόσωπο. Το ΕΓΩ είναι πραγματικό μόνον όταν λέει ΕΓΩ ή καλύτερα ΕΓΩ λέω ΕΓΩ. Αυτή είναι η αληθινή πραγματοποίηση, του ΕΓΩ (εκ μέρους του ΕΓΩ). Μόνον το ΕΓΩ μπορεί να πει ΕΓΩ.

Σε κάθε περίπτωση το θείο είναι τόσο δεμένο στην κατάσταση της συνειδήσεώς μας που δεν υπάρχει κανένας τρόπος να καθορίσουμε ποια οντολογική υφή διαθέτει (πέρα από την οντολογική βεβαίωση την ίδια). Ή καλύτερα: η θεότης δεν διαθέτει καμμία οντολογική διάσταση. Κάθε οντολογική δήλωση, πράγματι, έχει αναγνωρισμένη αξία μόνον ανάμεσα σε πρόσωπα που μοιράζονται τον ίδιον μύθο, τον μύθο στον οποίο εκείνη η ιδιαίτερη μορφή του θείου γίνεται αποδεκτή σαν αληθινή.

Η απαίτηση της καθολικότητος είναι ο σταθερός πειρασμός κάθε σύνθετης και σοφιστικέ κουλτούρας. Αυτή η λαχτάρα της καθολικότητος εξάλλου ενυπάρχει στην ανθρώπινη Φύση. Πολύ συχνά όμως δεν κατορθώνουμε να δεχθούμε πως δεν μπορούμε να προωθήσουμε καμμία απαίτηση καθολικότητος ξεκινώντας από τα όριά μας, τα οποία φυσικά απέχουν πολύ από κάθε καθολικότητα.

Μια συζήτηση λοιπόν για το θείο, με κάποιο νόημα, περιορίζεται σε αυτούς που μοιράζονται τον ίδιο μυθικό ορίζοντα. Όλοι οι άλλοι θα ακούσουν, αλλά δεν θα κατανοήσουν αληθινά. Κάθε κουλτούρα διαθέτει έναν μύθο, στον οποίο η ιδιαίτερη μορφή του θείου της, φαίνεται εύλογη και παρουσιάζεται σαν ένα πιθανό αντικείμενο συζητήσεως. Με αυτό το νόημα μια τέτοια ιδιαίτερη μορφή του θείου δεν μπορεί να γενικευθεί. Περιορίζεται σε αυτούς που ανήκουν στην ίδια πεποίθηση, στους μυημένους. Για να πούμε την αλήθεια, όταν αναφερόμαστε στο θείο, δεν γνωρίζουμε καθόλου για τι πράγμα μιλάμε. Το θεωρούμε αυτονόητο. Και αυτή είναι ακριβώς η λειτουργία των μύθων: προσφέρουν έναν αδιαφιλονίκητο ορίζοντα νοηματικό, στον οποίο οι λέξεις μας αποκτούν νόημα.

Και όμως ο κόσμος της θεότητος είναι ένας κόσμος που υπάρχει σταθερά στην Ιστορία της ανθρωπότητος. Σε τι πράγμα αναφέρονται όλες αυτές οι παραδόσεις; Σε αυτή την ερώτηση οι πιστοί θα απαντούσαν πως το θείο δεν είναι μία κατάσταση συνειδήσεως καθαρά υποκειμενικής, πολλοί θα έλεγαν πως αναφέρονται στο πιο υψηλό επίπεδο της πραγματικότητος, ένα επίπεδο τόσο ανεβασμένο ώστε να βρίσκεται πέρα από την δράση των ανθρώπινων λειτουργιών. Και όμως συνεχίζουν να ομιλούν γι’ αυτό, διότι αποτελεί μέρος του μύθου τους, και ο μύθος είναι ο τόπος της πίστεως. Μόνον εάν αναγκαστούν από ξένους ανθρώπους ως προς την πίστη τους, δέχονται πως δεν υπάρχει καμμία δυνατότης να βρεθεί κάποιο σημείο αναφοράς στον κόσμο της κοινής ανθρώπινης εμπειρίας. Το πολύ να κατορθώσουν να δείξουν κάποια ανάλογη εμπειρία, εάν έχουν βρει την κατάλληλη γλώσσα για να την κοινοποιήσουν.

Ποιο είναι λοιπόν το περιεχόμενο μιας τέτοιας εμπειρίας της θεότητος; Έχουμε πει πως το περιεχόμενο της εμπειρίας δεν διαχωρίζεται από την ίδια την εμπειρία, έτσι ώστε να μην μπορεί να φανερωθεί έξω από την εμπειρία. Το θείο δεν είναι ούτε αισθητό, ούτε νοητό. Τότε; Το κοινό αίσθημα και η ιστορική πραγματικότητα αποδεικνύουν φυσικά πως υπάρχει κάτι επιπλέον, από την στιγμή που όλοι ομιλούν γι’ αυτό, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο για το θείο. Μπορεί να ειπωθεί πως δεν έχει νόημα να μιλάμε για κάτι για το οποίο δεν μπορούμε να σκεφτούμε. Γι’ αυτόν τον λόγο πολλοί φιλόσοφοι πιστεύουν ότι είναι πιο κατάλληλο να ορίσουν το περιεχόμενο μια παρόμοιας εμπειρίας σαν το ΤΙΠΟΤΑ. Όλες οι θεολογίες καταλήγουν να είναι αποφατικές.

Από όλες αυτές τις εκτιμήσεις μπορούμε να συμπεράνουμε πως στην ανθρώπινη συνείδηση υπάρχει κάτι που κατευθύνει σε κάτι άλλο που είναι τοποθετημένο πέρα από την ίδια την συνείδηση. Και παρ’ όλα αυτά δεν μπορούμε να τακτοποιήσουμε αυτό το κάτι έξω από την συνείδηση. Ο θεός έχει περιγραφεί σαν ένα «κέντρο υπερβατικό της προθέσεως» (John Ε. Smith). Καμμία απορία επομένως εάν πολλοί στοχαστές, τόσο στην Ανατολή όσο και στην Δύση, ταυτίζουν την θεότητα με την συνείδηση, στην πιο υψηλή της μορφή. Άλλοι σκέπτονται σε ένα είδος υπερβατικής κινήσεως της ανθρώπινης συνειδήσεως, προς μια ανώτερη και τέλεια μορφή συνειδήσεως, την οποία ορίζουν στην συνέχεια σαν το θείο. Άλλοι πάλι δηλώνουν πως πρόκειται μόνον για μία παθολογική δραστηριότητα της ατομικής μας συνειδήσεως, προκαλούμενη ίσως από τον φόβο του αγνώστου και την ενθάρρυνση του κλήρου, για σκοπούς εξουσίας.

Τέλος, παρότι αναγνωρίζουν τόσο την θεία ενύπαρξη της ανθρώπινης συνειδήσεως, όσο και την ορμή των ανθρώπων προς μια υπερβατική θεία συνείδηση, μερικοί δεν φτάνουν να υπολογίσουν την θεότητα σαν μία πραγματικότητα που πλαισιώνει το όλον, αλλά μόνον σαν μια διάσταση αυτής της πραγματικότητος. Η πραγματικότης είναι το πρωταρχικό περιεχόμενο της συνειδήσεως. Η συνείδηση είναι πάντοτε συνείδηση κάτι τις, από κάτι ας πούμε, της πραγματικότητος, του Είναι, ή τουλάχιστον του εαυτού της. Αυτή η τελευταία είναι η νόησις νοήσεως του Αριστοτέλη, ο απόλυτος διαλογισμός του Χέγκελ, η Svayamprakasa (φωτισμός του εαυτού) της Vedanta. Αλλά η καθαρή συνείδηση δεν μπορεί να είναι συνείδηση από κάτι, του κάτι τις, ούτε του εαυτού της. Γι’ αυτόν τον λόγο η Vedanta ισχυρίζεται πως το brahman δεν έχει καν συνείδηση ότι είναι το brahman. Είναι ο Isvara, ο Κύριος, η πλήρης συνείδηση του Brahman. Κάτι παρόμοιο θα μπορούσαμε να πούμε και για τον Πατέρα, την πηγαία πληρότητα της Χριστιανικής Τριάδος.   

Συνεχίζεται