ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ (17)

Συνέχεια από: Κυριακή 26 Ιανουαρίου 2020

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΡΕΟΠΑΓΙΤΗΣ 

Και ο Χριστιανός Πλατωνισμός.

Του Salvatore Lilla.

                              Τρίτο κεφάλαιο: Η Ελληνική Ανατολή.

Από τούς Καππαδόκες στόν ψευδο-Διονύσιο τόν Αρεοπαγίτη.   

          

Το δεύτερο πρόσωπο τής Τριάδος, ο Λόγος, είναι η έκφραση τής θελήσεως τού Πατρός, η πρώτη κίνηση τού Νού του. Αυτή είναι η περιγραφή που μας δίνει ο Βασίλειος στην ομιλία περί πίστεως: “Από τον Πατέρα προοδεύει η πηγή τής ζωής, η Σοφία, η δύναμης, η αμετάβλητη εικόνα τού Θεού τού αοράτου, ο Υιός γεννηθείς εκ του Πατρός, ο ζωντανός λόγος που είναι ο Θεός και βρίσκεται δίπλα στον Θεό, χωρίς να έλθει στην ύπαρξη, που υπάρχει πρίν από τους αιώνες, χωρίς να έχει αποκτηθεί στην συνέχεια. Υιός, όχι ένα όν κεκτημένο, δημιουργό, όχι δημιουργημένο, παραγωγός, όχι προϊόν. Αυτός είναι αυτό που είναι ο Πατήρ… παραμένοντας στην ταυτότητά του, του Υιού, είναι όλα όσα είναι ο Πατήρ… Στην εικόνα ανήκει αληθινά όλο αυτό που ανήκει στην καταγωγική μορφή… ο Υιός κατέχει τήν αξιοπρέπειά τής πατρικής θεότητος, όχι επειδή οι θαυμαστές του ιδιότητες τού δόθηκαν με ένα δώρο ή μία χάρη, αλλά χάριν τής φυσικής κοινωνίας (με τον Πατέρα). Η πρόσληψη είναι κοινή στα κτίσματα, το κεκτημένο χάρη στην ιδιαίτερη φύση είναι χαρακτηριστικό αυτού που είναι γεννημένος. Καθότι Υιός κατέχει εκ φύσεως τις ιδιότητες τού Πατρός, καθότι μονογενής, τις κατέχει περικλείοντας τες όλες εις εαυτόν, καθώς καμμία από αυτές δεν μοιράζεται με ένα άλλο όν. Από το όνομα “Υιός” γνωρίζουμε ότι έχει κοινή τήν φύση (με τον Πατέρα): δεν εδημιουργήθη με μία εντολή αλλά λάμπει (προερχόμενος από την ουσία τού Πατρός χωρίς κανέναν χωρισμό. Βρίσκεται ενωμένος με τον Πατέρα έξω από τον χρόνο, είναι ίσος μ’Αυτόν σε αξιοπρέπεια και δύναμη, έχει (μ’Αυτόν) μία κοινή δόξα. Τί άλλο μπορεί να είναι παρά η σφραγίδα και η εικόνα η οποία φανερώνει καθαυτή ολοκληρωτικώς τον Πατέρα;” Περί πίστεως 2.

          Αυτό το τμήμα επανεισάγει μερικά βασικά σημεία τού Πιστεύω τής Νίκαιας (ύπαρξη τού Υιού απ’αιώνων, γένεση η οποία αποκλείει κάθε ιδέα κτιστότητος, κοινότης τής φύσεως η οποία συμπίπτει πρακτικώς με το ομοούσιος) και επαναλαμβάνει την ισότητα ανάμεσα στην αξιοπρέπεια τού Υιού και εκείνη τού Πατρός. Παρατηρούνται σ’αυτό ιδέες και εκφράσεις χαρακτηριστικές όχι μόνον τής Ιουδαιο-Ελληνιστικής φιλοσοφίας και τής Πατερικής παραδόσεως, αλλά και του Πλωτίνου. Το ρήμα “προήλθε” εάν από το ένα μέρος είναι ο τεχνικός όρος με τον οποίο οι απολογητές και ο Κλήμης σημαίνουν την καταγωγή τού Λόγου τού Πατρός, από το άλλο χρησιμοποιείται και από τον Πλωτίνο για να δείξει την πρόοδο τού ενός αγαθού και τού νού από τον εαυτό τους (Ενν. VI, 5,1). Η Έκφραση “πηγή τής ζωής”, την οποία εφαρμόζει στον λόγο ο Βασίλειος, είναι η ίδια έκφραση που ο Πλωτίνος αφιερώνει στο Ένα-Αγαθό. (Ενν. VI, 9,9). Η ταύτιση ανάμεσα στον λόγο, την σοφία και την δύναμη, ανιχνεύσιμη ήδη στον Απόστολο Παύλο, στον Φίλωνα, στον Κλήμη και στον Ωριγένη, βρίσκει το αντίστοιχο του στην θεωρία του νού, του Πλωτίνου. (1 Κορ. 1,24 Κλήμης Στρωματείς VII, 7.4, Ενν. VI 5,11). Ο όρος “εικόνα” παρότι αποτελεί μέρος μίας αναφοράς του Απ. Παύλου, σημαίνει στην Ιουδαιο-Ελληνιστική φιλοσοφία και στον Κλήμη την σχέση ανάμεσα στην σοφία (ο λόγος) και τον Θεό και στον Πλωτίνο την σχέση ανάμεσα στον νού και το Ένα-Αγαθό (Ενν. V,1,7). H “καταγωγική φόρμα” αναφερόμενη από τον Βασίλειο άμεσα στον Πατέρα, κατανοείται καλύτερα εάν έχουμε κατά νού την “ιδέα των ιδεών” και την “σφραγίδα της καταγωγής” που ο Φίλων ταυτίζει με τον Λόγο. Η “ιδέα του δημιουργού” ταυτόσημη για τον Νουμένιο με το αγαθό, τον πρώτο Θεό (Νουμ. Απ. 20) και “η μορφή των μορφών” η οποία κατά τον Πλωτίνο είναι σταθεροποιημένη απευθείας από το ένα, είναι καθαυτή χωρίς μορφή και ταυτίζεται με τον νού. (Ενν. VI, 7.17, Αριστ. Περί ψυχής, ΙΙΙ, 432 α 2, ο ανθρώπινος νούς). Οι λέξεις “περικλείοντας τες όλες εις εαυτόν” αντηχούν την θεωρία του νού του Πλωτίνου. Ο οποίος περικλείει στον εαυτό του όλα τα όντα (Ενν. VI,1,4), αλλά ο Βασίλειος όπως θα δούμε χρησιμοποιεί πιο φανερά αυτή την θεωρία στην πραγματεία για το Άγιο Πνεύμα). Η φράση “λάμπει προερχόμενο από την ουσία του Πατρός” επαναλαμβάνει ακριβώς εκείνο που λέει ο Πλωτίνος σχετικά με την σχέση ανάμεσα στην αιωνιότητα, (αιών) και το νοητό όν (Ενν. ΙΙΙ, 7,13 το ρήμα είναι ελάμπειν), επί πλέον και για τον Πλωτίνο, ο νούς δεν είναι άλλο παρά το φώς που απορρέει από το Ένα και το οποίο παρομοιάζεται με το φώς του ήλιου. Η ιδέα τής απουσίας χώρου που θα ξεχώριζε τον Πατέρα και τον Υιό εξηγείται έχοντας υπ’όψιν την θεωρία τού Πλωτίνου ο οποίος αποκλείει κάθε απόσταση χώρου ανάμεσα στις μεταφυσικές υποστάσεις (το αδιάστατον είναι χαρακτηριστικό τόσο του Ενός όσο και του νοητού όντος ή του νού! Ενν. VI, 8,17). Το “έξω του χρόνου” αντηχεί όχι μόνον την θεωρία του Ωριγένη  και το δόγμα της Νίκαιας περί της γενέσεως ab aeterno του νού. (Ενν. V, 1,6) αλλά καί του Πλωτίνου(Ενν.v,1,6). Με τους όρους “σφραγίς” και “εικόνα” ο Φίλων σημαίνει τον νοητό κόσμο, τον Λόγο, αλλά η ιδέα τής σφραγίδος είναι παρούσα επίσης και στον Πλωτίνο, εκεί όπου μιλά για τα ίχνη (τύποι) τα οποία από τον νού φτάνουν στην λογική ιδιότητα τής ψυχής (Evv. V, 1,7), όπως επίσης και για τον Πλωτίνο ο νούς είναι η εικόνα του ενός-αγαθού!

          Ένα άλλο σημαντικό σημείο επαφής ανάμεσα στον Βασίλειο και τον Πλωτίνο αντιπροσωπεύεται από τον τρόπο με τον οποίο σύμφωνα με τον Καππαδόκη πατέρα συμβαίνει η γέννηση τού Υιού. Ο Υιός γεννάται “χωρίς πάθος” (Ομιλ. 16,3). Αυτό σημαίνει ότι η γένησίς Του δεν φέρει καμμία αλλαγή στον Πατέρα, ο οποίος “παραμένει τέλειος όπως τέλειος είναι ο Υιός, η λάμψη που απορρέει από Αυτόν” (Ομιλ. 24,4). Για την μεγαλύτερη διευκρίνηση αυτής τής ιδέας ο Βασίλειος ανατρέχει σε έναν παραλληλισμό: ακόμη και ο νούς εκπέμποντας την λέξη, παραμένει στην ίδια κατάσταση (ομιλ. 16,3). Εδώ ο Βασίλειος οικειοποιείται την βασική θεωρία στην μεταφυσική τού Πλωτίνου, σύμφωνα με την οποία η γένεση τής δεύτερης υποστάσεως (ο νούς-είναι) δεν προκαλεί καμία αλλοίωση  στην πρώτη υπόσταση, τό Ενα-αγαθό, τό οποίο παραμένει στήν ταυτόσημη κατάσταση (Ενν, V, 4,2). Οι λέξεις τις οποίες χρησιμοποιεί ο Βασίλειος στο παράδειγμά του “ο νούς παραμένοντας πλήρως στην κατάστασή του…”, ακολουθούν την φράση : “ενώ παραμένει στην κατάστασή του”, την οποία χρησιμοποιεί ο Πλωτίνος σε διάφορες ευκαιρίες (Ενν. V,3,12/V,4,2…).  Ένα ολοκλήρωμα αυτής της θεωρίας είναι η απόρριψη τού διαχωρισμού τού Πατρός (απομερίσας, απομερισμός) στην γένεση τού Υιού, όπως εκφράζεται στην ομιλία 16,3, όπως και στην επιστολή 362 προς τον Απολλινάριο. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Πλωτίνος αρνείται ότι η πρώτη αρχή μπορεί να χωρισθεί στα όντα που γεννά!

          Παρομοίως τού Πατρός, ο Υιός δεν είναι εντόπιος σε ένα καθορισμένο μέρος, αλλά είναι άπειρος και εκτείνεται παντού (ομιλ. 16,4). Επι πλέον όπως ο Πατήρ, δεν διαθέτει ούτε μορφή, ούτε σχήμα, δεν έχει ούτε μέγεθος, ούτε ποσότητα, και δεν είναι σύνθετος (Εναντ. Ευνόμιο 1,25). Αυτές οι αποφατικές παρατηρήσεις είναι ήδη παρούσες στον Φίλωνα, τον Κλημη και τον Πλωτίνο.

Συνεχίζεται

ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΗ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΗΣ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ ΜΑΣ. 
ΚΑΙ ΑΝΕΞΗΓΗΤΗ ΕΑΝ ΔΕΝ ΛΑΒΟΥΜΕ ΥΠ'ΟΨΙΝ ΟΤΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΕΙΚΟΝΙΖΕΙ ΤΟ ΚΑΤ' ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΚΑΘ'ΟΜΟΙΩΣΙΝ. 
ΜΙΛΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΜΕΣΑ ΜΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΜΑΣ ΕΙΝΑΙ ΑΚΑΤΑΝΟΗΤΟ ΚΑΙ ΕΥΚΟΛΗ ΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΕΛΗΣΗ ΤΟΥ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΥ.

Αμέθυστος.