Γιατί δεν ήταν δικτάτορας ο Ιωάννης Καποδίστριας

Η επιτροπή εορτασμών 1821-2021 φαίνεται να πήρε θέση σε ένα από τα πιο σημαντικά θέματα της ελληνικής ιστοριογραφίας: ήταν τελικά δικτάτορας ο Καποδίστριας; Κυβέρνησε δικτατορικά; Το ζήτημα αυτό είναι σημαντικό πρώτα από όλα για την ελληνική Ιστορία στο σύνολό της. Για παράδειγμα, στην άποψη αυτή στηρίχθηκε ιδεολογικά ο Ιωάννης Μεταξάς, που θεωρούσε τον εαυτό του συνεχιστή του έργου του Καποδίστρια. Είναι σημαντικό όμως και για την ιδιοσυστασία μας. Γιατί εγκολπώνουμε κάθε αντιπολιτευτική διεκδίκηση ως φιλελεύθερη και δημοκρατική, ενώ αυτή μπορεί να έχει ολιγαρχικά και ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά; Η «δικτατορία Καποδίστρια» είναι μέρος του εθνικού μας μύθου. Ενός μύθου που δεν προκύπτει όμως από τις πηγές.

Η Γ΄ Εθνοσυνέλευση κάλεσε τον Καποδίστρια ως κυβερνήτη τη χώρας. Η ίδια Εθνοσυνέλευση εξέλεξε μια Βουλή και ψήφισε το Σύνταγμα της Τροιζήνας. Στην προσωρινή έδρα της κυβέρνησης, στην Αίγινα, από τις 12 έως τις 17 Ιανουαρίου 1828, ο Καποδίστριας δέχτηκε όλους τους ισχυρούς πολιτικούς παράγοντες που ήταν παρόντες και συνομίλησε μαζί τους. Τους είπε ότι δεν μπορεί να κυβερνά με βάση το ψηφισμένο Σύνταγμα. Ως λόγο ανέφερε κυρίως το γεγονός ότι αυτό απαγόρευε «εις τον Κυβερνήτην και εις την Βουλήν να συγκατατεθώσιν εις οποιανδήποτε συνθήκην, σκοπόν έχουσαν την κατάργησιν της πολιτικής του έθνους υπάρξεως και ανεξαρτησίας» (άρθρο 115).

Ομως οι δυνάμεις (οι οποίες είχαν μόλις καταναυμαχήσει τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο στο Ναυαρίνο) δεν συμφωνούσαν στην ανεξαρτησία της Ελλάδας ούτε και οι στρατιωτικές δυνάμεις των Ελλήνων μπορούσαν να την επιβάλλουν. Είχαμε χάσει ολόκληρη τη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο εκτός της Αργοναυπλίας. Λίγα νησιά ήταν ελεύθερα ακόμα. Μόνη λύση για την επιβίωση της Επανάστασης ήταν η αποδοχή της Συνθήκης του Λονδίνου (6 Ιουλίου 1827) η οποία όριζε την αυτονομία της Ελλάδας υπό την οθωμανική κυριαρχία. Το ζήτημα ήταν νομικό και ουσιαστικό.

Επίσης, το σοβαρό πολιτικό ζήτημα που ανέκυψε από τη συντακτική αυτή πράξη είναι ότι η εξουσία ανήκε στη Βουλή και όχι στον Κυβερνήτη. Η Βουλή συντάσσει τους νόμους, τους στέλνει στον Κυβερνήτη και αυτός έχει το δικαίωμα να τους επιστρέψει δύο φορές. Μετά προβλέπεται ότι: «…το πέμπει και τρίτον εις τον Κυβερνήτην, όστις χρεωστεί αμέσως να το επικυρώσει και να το δημοσιεύσει, και τότε τούτο γίνεται νόμος» (άρθρο 73). Είναι αληθές ότι πολλές διατάξεις της πράξης του Δαμαλά (Τροιζήνας) ήταν πραγματικά φιλελεύθερες και κατοχύρωναν τα δικαιώματα του πολίτη. Το πολίτευμα, όμως, που πρότεινε ήταν απολύτως ολιγαρχικό. Ο απαραβίαστος ηγεμόνας δεν συμμετείχε καν στις εργασίες της Βουλής. Είναι σαφές ότι είχαν καλέσει τον Καποδίστρια να σώσει τη χώρα, αλλά να διατηρήσουν οι ίδιοι την εξουσία.

Οι φανερές πολιτειακές λύσεις που είχε ο Καποδίστριας στη φαρέτρα του ήταν δύο: Πρώτον, να κηρύξει δικτατορική εξουσία με τη βοήθεια του στρατού. Δεύτερον, να ωθήσει τον λαό σε επανάσταση εναντίον της Βουλής εκείνης. Ακόμα και ο κατοπινός του πολιτικός αντίπαλος, ο οποίος έδωσε αφορμή γι’ αυτά τα ευφάνταστα περί δικτατορίας, ο Σπυρίδων Τρικούπης, έγραψε: «Ουδέποτε άνθρωποι εδέχθησαν με ευνοϊκότερο τρόπο τον σωτήρα τους».

Αντ’ αυτών, ο Καποδίστριας πρότεινε τη «μεταβολή» του πολιτεύματος, στην οποία συμφώνησαν όλοι οι πολιτικοί παράγοντες. Ζήτησε την αυτοδιάλυση της Βουλής (η οποία ήταν φιλοκαποδιστριακή). Ζήτησε να δημιουργηθεί ένα σώμα με 27 πολιτικούς όλων των παρατάξεων, ακόμα και όσων λίγων δεν τον ήθελαν στην Ελλάδα ή κυρίως αυτών, όπως απεδείχθη στην πράξη. Το σώμα αυτό ονομάστηκε «Πανελλήνιον» όχι χωρίς λόγο. Ηταν όρος της πολιτικής της «εθνικής συμφιλίωσης». Καθόρισε εκλογές για νέα Εθνοσυνέλευση τον Απρίλιο. Τόνισε σε όλους τους τόνους την προσωρινότητα της κυβέρνησής του. Η λέξη «μεταβολή» είναι αυτή που χρησιμοποιήθηκε στα επίσημα έγγραφα. Αν θέλει κάποιος οπωσδήποτε να χρησιμοποιήσει έναν σύγχρονο όρο για να μεταφέρει αυτή την έννοια, θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει μόνο τον όρο «μεταπολίτευση».

Ουδείς βεβαίως των ιστορικών και των αντιπάλων του τότε χρησιμοποίησε τον όρο «πραξικόπημα», «δικτατορία» ή άλλον αντίστοιχο στη γλώσσα της εποχής. Οσοι σύγχρονοι ιστορικοί μιλούν σήμερα για «δικτατορία» ακολούθησαν τη διήγηση του Σπυρίδωνα Τρικούπη που κατηγόρησε τον Καποδίστρια (εκ των υστέρων) ότι παρανόμησε με αυτή του την απόφαση. Τόνισε ότι μόνο με νέα Εθνοσυνέλευση μπορούσε να ανασταλεί το «Σύνταγμα» της Τροιζήνας. Ομως, εκλογές για νέα Εθνοσυνέλευση ήταν αδύνατο να γίνουν άμεσα. Πρώτον, έπρεπε να αντιμετωπιστούν ζητήματα ζωής και θανάτου, όπως η αληθινή επισιτιστική κρίση, η άρση της απομόνωσης του έθνους από τις προστάτιδες δυνάμεις κ.ά. Δεύτερον και κυριότερο, πού να γίνουν εκλογές; Πώς να μαζευτούν οι Στερεοελλαδίτες και οι Πελοπονήσιοι όταν όλες σχεδόν οι Περιφέρειες ήταν υπό στρατιωτική κατοχή των Τούρκων πασάδων και του Ιμπραήμ; Το επιχείρημα αυτό είναι μια φάρσα της ιστορίας την οποία αναπαρήγαγαν πλείστοι ιστορικοί, ξένοι κυρίως, αλλά και Ελληνες.

Οι εκλογές έγιναν τελικά την άνοιξη του 1829 όταν απελευθερώθηκε η Πελοπόννησος και μεγάλο μέρος της Στερεάς με στρατιωτικές και διπλωματικές ενέργειες του Κυβερνήτη. Η αντιπολίτευση, που τότε είχε εκδηλωθεί σαφώς, είχε τον έλεγχο του Πανελληνίου. Ο Τρικούπης πάλι, μας ενημερώνει ότι αυτό απαίτησε να μην ψηφίσουν όλοι οι άρρενες πολίτες της Ελλάδας άνω των 25 ετών, αλλά μόνο «οι αυτόχθονες και οι κτηματίαι». Αποκλείονταν δηλαδή οι αγωνιστές που δεν είχαν γεννηθεί στη Στερεά ή την Πελοπόννησο, οι εργάτες, οι ναυτικοί και η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών, οι ακτήμονες αγρότες. Ο Καποδίστριας όμως επέμεινε, έβαλε εννιά νέα μέλη στο Πανελλήνιο και πέρασε το δικό του, δηλαδή η ψηφοφορία να είναι καθολική.

Οι εκλογές έγιναν για πρώτη φορά στην ιστορία της Επανάστασης με απόλυτη τάξη, χωρίς βία και χωρίς εμφύλιο σπαραγμό. Κανείς δεν αποκλείστηκε από τη διαδικασία. Κι εδώ έχουμε τη δεύτερη ασθενή και πνιγμένη επίσης στις τύψεις διήγηση για την «αντιδημοκρατικότητα» του Καποδίστρια. Αυτή τη φορά από τον Μακρυγιάννη. Εγραψε ο στρατηγός: «Οδήγησε παντού τους διοικητάς και συντρόφους του, έδωσε και τα μέσα τα χρηματικά να κάμουν τις εκλογές των πληρεξουσίων με το πνεύμα του…». Στην κόντρα του με το Πανελλήνιο ο Καποδίστριας είχε ζητήσει να γίνουν οι εκλογές με κρατικό υπάλληλο ως πρόεδρο της εφορευτικής. Οι κοτζαμπάσηδες ζήτησαν να είναι ντόπιος εκλογέας ο πρόεδρος. Επικράτησε η γνώμη του Πανελληνίου. Με άλλα λόγια, ο Μακρυγιάννης κατηγόρησε τον Καποδίστρια για το γεγονός ότι έδωσε χρήματα στους αντιπροσώπους του κράτους ώστε να παρίστανται και να αποτρέψουν τη νοθεία κατά την εκλογική διαδικασία. Συνεχίζοντας ο Μακρυγιάννης, τον κατηγόρησε ακόμα γιατί έκανε προεκλογική εκστρατεία και γιατί ήταν πολύ δημοφιλής.

Είναι σαφές λοιπόν ότι ο Καποδίστριας προχώρησε στη «μεταβολή» του πολιτεύματος ερχόμενος στην Ελλάδα για νομικούς και ουσιαστικούς λόγους, που επέτρεψαν τελικά την επιβίωση του έθνους. Κατόπιν προχώρησε σε δημοκρατικές εκλογές, ήρεμες, νόμιμες, και με καθολική ψηφοφορία. Τις κέρδισε καθαρά με ποσοστά που ίσως κανείς κυβερνήτης της χώρας δεν απέκτησε ποτέ στα διακόσια χρόνια Ιστορίας μας. Κυβέρνησε δημοκρατικά. Επί της εποχής του σταμάτησαν οι πολιτικές δολοφονίες. Ηταν αυστηρός μόνο απέναντι στις σκληρές ολιγαρχικές φατρίες των κοτζαμπάσηδων και των Φαναριωτών. Κυβέρνησε με τον λαό και για τον λαό. Τον είπαν βέβαια τύραννο κατόπιν οι αντίπαλοί αυτοί. Ομως κι αυτό υπήρξε μία ακόμη μεγαλύτερη φάρσα της Ιστορίας για την οποία χρειάζεται μεγαλύτερη ανάλυση.

* Ο κ. Παναγιώτης Πασπαλιάρης είναι ιστορικός, συγγραφέας της βιογραφίας του Καποδίστρια για τη σειρά «Ηγέτες» της «Καθημερινής».

Σχετική Βιβλιογραφία
•Νικόλαος Κασομούλης, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων, τόμος Γ΄, Αθήνα 1942.
•Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα, Β΄ Εκδοση, τόμος Β΄, Αθήνα 1947
•Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Γ΄ Εκδοση, τόμος Δ΄, Αθήνα 1888.
•Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας και η Απελευθέρωσις της Ελλάδος, β΄ έκδοση, Αθήναι 1996.
•Ανδρέας Ιδρωμένος, Κυβερνήτης της Ελλάδος, Αθήνα 1900.
•C. M. Woodhouse, Capodistria: the Founder of Greek Independence, Oxford University Press (1973).