ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (124)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Δευτέρα, 30 Μαΐου 2022

                                                    Jacob Burckhardt

                                               ΤΟΜΟΣ 2ος 

                    ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ:  ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -15

        Το ουσιαστικό όμως περιεχόμενο των χρησμών δεν ήταν η πρόβλεψη αλλά η απόκριση, με την ευρύτερη έννοια του όρου. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο χρησμός δεν προλέγει τί θα συμβεί, αλλά εντέλλεται· στις ερωτήσεις που αφορούν στο μέλλον προσφέρεται συχνά, αντί απαντήσεως, μια εντολή. Από τούς αρχαιοτάτους χρόνους, το ιερό που φιλοξενείτο σ’ ένα σπήλαιο ή σε μια χαράδρα αντιπροσώπευε, για έναν λαό που λάτρευε τη μαντική, το κατάλληλο καταφύγιο στις περιπτώσεις όπου η προσφυγή στην οικογενειακή ικετευτική θυσία προς τη θεότητα δεν αρκούσε, ή ο τοπικός μάντης και ο περιπλανώμενος ονειρομάντης δεν ενέπνεαν εμπιστοσύνη· έξω στην ύπαιθρο, στο ιερό τού βουνού ή του δάσους, περίμενε ένας άνθρωπος που θα γινόταν πιθανότατα ο ιερέας τού βωμού στο μέλλον. Και τα ερωτήματα που απηύθυναν οι χωρικοί και οι κάτοικοι των πόλεων της περιοχής, τα οποία τέθηκαν αργότερα ακόμη και στους Δελφούς ή τη Δωδώνη, ίσως να ήταν και τα αρχαιότερα: η αναζήτηση χαμένων ή κλεμμένων αντικειμένων, οι συμβουλές σε έναν ασθενή ή τούς συγγενείς του για την αποκατάσταση της υγείας του, ερωτήματα σχετικά με κάποιο εγχείρημα, την αγορά ενός δούλου, έναν γάμο, την καταγωγή κάποιου ή κάποιων, ένα ταξίδι στη θάλασσα, την ευφορία τής γης κ.τ.λ. Ενώ αναδεικνύεται παράλληλα και ένας μεγάλος αριθμός σημαντικών χρησμών· είχε έρθει η ώρα, «οι ισχυρές πόλεις, οι φιλόδοξοι βασιλείς και οι τύραννοι» να στείλουν αντιπροσώπους στα μαντεία, οι δυνάστες να ζητήσουν πληροφορίες για τη διάρκεια της παραμονής τους στην εξουσία, για τους κινδύνους που ενδεχομένως τούς απειλούσαν, καθώς και για το μέλλον τής οικογένειάς τους. Ακόμα και σ’ αυτούς δεν αποκαλύπτονταν όμως πάντοτε τα μελλούμενα, αλλά προσφέρονταν κυρίως συμβουλές για την αντιμετώπισή τους.  

     Από τις απαντήσει τών μαντείων, κυρίως τών Δελφών, σημαντικότερες υπήρξαν όσες είχαν θρησκευτικό περιεχόμενο, συμπληρώνοντας έτσι την έλλειψη θεσμικής θρησκευτικής εξουσίας, χωρίς να είναι βέβαια θεολογικές ή δογματικές απαντήσεις! Διότι οι χρησμοί δεν σχετίστηκαν ποτέ με κάποιο δόγμα, ή μιαν αποδεκτή απ’ όλους ομολογία πίστεως· χωρίς αυτό να τους εμποδίζει να γνωστοποιούν ωστόσο, όπως είδαμε, στους πιστούς, τίνος θεού ή ήρωα την οργή θα έπρεπε να κατευνάσουν, είτε με συγκεκριμένου είδους θυσίες, κάποτε εξαιρετικά επίπονες, είτε με μια νέα λατρεία, είτε με την αποκατάσταση της παλιάς, αλλά και τί είδους ανακούφιση αποζητούσαν οι νεκροί, κυρίως όσοι είχαν υποστεί βίαιο θάνατο κ.ο.κ. Ένας πολύ σημαντικός τόπος λατρείας τών αρχαίων χρόνων, αφιερωμένος στον Τροφώνιο, ανακαλύφθηκε στη Λιβαδειά χάρη σε μιαν εντολή που προήλθε από τούς Δελφούς. Από θεωρητική άποψη, τα μαντεία δεν κατείχαν ποτέ την υψηλή εποπτεία τής λατρευτικής πρακτικής τών Ελλήνων, ούτε κάποιαν ανώτερη ή καθολική γνώση σ’ αυτό το πεδίο, την οποία όμως ο κόσμος πίστευε ότι θα μπορούσαν να την έχουν. Σε στιγμές αγωνίας οι συμβουλές και οι οδηγίες τους είχαν ως συνέπεια, όπως είπαμε, τον κατευνασμό τών πνευμάτων σε ολόκληρη την πόλη· αλλά ακόμη και σε περιόδους ηρεμίας, η αναζήτηση ενός χρησμού σχετικά με οποιαδήποτε απόφαση θρησκευτικού χαρακτήρα ήταν ο ασφαλέστερο τρόπος για να γνωρίζει κανείς αν η θεότητα ήταν ικανοποιημένη. Ήδη οι Πελασγοί προσέφυγαν στο αρχαίο Μαντείο τής Δωδώνης, ρωτώντας αν θα έπρεπε να διατηρήσουν τα ονόματα θεών προερχομένων από ξένους τόπους («των Βαρβάρων»)· και ο χρησμός απάντησε, ότι δεν θα έπρεπε πάντως να τα αλλάξουν. Αυτό ήταν το πραγματικό περιεχόμενο των αιτημάτων που οδηγούσε τους ανθρώπους σ’ αυτούς τούς ιερούς τόπους, και όχι ερωτήσεις ή απαντήσεις για την υπόσταση των θεών, και όταν ένα αίτημα ή μια απάντηση αποκτούν ένα θεολογικό περιεχόμενο, τότε πρόκειται για κάποια πλαστή πληροφορία, ή όμως ανήκει χρονολογικά σε μια πολύ μεταγενέστερη εποχή, κατά την οποία κατέφευγαν στα μαντεία άνθρωποι των γραμμάτων.  Το ίδιο συνέβη δε και με ερωτήματα ιστορικής φύσεως, όπως όταν ο Αυτοκράτορας Αδριανός παρακάλεσε, για παράδειγμα, τον θεό τών Δελφών να του αποκαλύψει την αληθινή πατρίδα και τον πατέρα του Ομήρου. Πόσο διαφορετική  ήταν στ’ αλήθεια η αντίληψη, άλλοτε, για τη σοβαρότητα των ερωτημάτων που έθεταν στους θεούς. Οι Κορκύριοι κατέφυγαν π.χ. στη Δωδώνη, ζητώντας να μάθουν σε ποιον θεό έπρεπε να προσφέρουν θυσία για να ομονοήσουν, λίγο πριν ξεσπάσει ένας αιματηρός αλληλοσπαραγμός το 427 π. Χ., διότι γνώριζαν πως, αν δεν μεσολαβούσε κάποιος θεός, θα κατέληγαν σε σκληρή αναμεταξύ τους αναμέτρηση.  

     Αν οι χρησμοί δεν συνιστούσαν ρυθμιστική, όπως είδαμε, εξουσία στους τομείς τής θεολογίας και του δόγματος, το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και στο επίπεδο της ηθικής· οι εξαγγελίες τους δεν περιείχαν αλήθειες ηθικής τάξεως, και τα επτά ρητά που είχαν χαραχτεί με χρυσά γράμματα στον πρόναο των Δελφών, δεν προέρχονταν από τον Απόλλωνα αλλά από τούς Επτά Σοφούς, και ανήκαν πιθανότατα στην εποχή που ο ναός συνδέθηκε με όλα όσα υπήρξαν ζωτικής σημασίας για τους Έλληνες. Η επιστήμη και οι εφευρέσεις ήσαν επίσης καλοδεχούμενες στον ναό και δικαιούνταν να καταθέσουν τις προσφορές τους· ο μέγας Ιπποκράτης πρόσφερε ένα μεταλλικό ομοίωμα ανθρώπινου σκελετού. Σε καμία περίπτωση όμως οι χρησμοί δεν επαγγέλθηκαν, όπως η Σωκρατική ηθική, ότι «θα κάνουν τούς ανθρώπους καλλίτερους»· ο Έφορος, επικαλούμενος την ορθή λογική, είναι ο πρώτος που υποστήριξε ότι ο Απόλλων ίδρυσε κάποτε τους Δελφούς, σε συνεργασία με τη Θέμιδα, για να εμπνεύσει στους ανθρώπους περισσότερη στοργή και μετριοπάθεια· ασφαλώς κανείς ως τότε δεν είχε αποδεχτεί ότι η θεότητα μπορούσε να εμπνεύσει έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης στους ανθρώπους, είτε σ’ εκείνους που απευθύνονταν στο Μαντείο, είτε και σε οποιονδήποτε άλλο, προξενώντας μιαν ηθική μεταμόρφωση. Η αλήθεια είναι ότι τα Μαντεία απέρριπταν ερωτήσεις που είχαν θέσει αμέσως ή εμμέσως κακούργοι και απατεώνες, ή απαντούσαν με τρόπο που θα τους απέτρεπε από κάθε νέα προσπάθεια. Και ευχόμαστε να είναι αυθεντικοί οι εύστοχοι λόγοι που μας μετέφερε ένας μεταγενέστερος συγγραφέας,  απευθυνόμενοι στον απεσταλμένο τής Συβάρεως, μετά τη βάναυση δολοφονία ενός κιθαρωδού από το οργισμένο πλήθος μπροστά στο ιερό τής Ήρας: «Φύγε μακριά από το βάθρο μου ! Το αίμα που στάζει από τα χέρια σου κηλιδώνει την πέτρα ! Δεν θα έχεις απάντηση!» κ.τ.λ. Αλλά η πιο ιερή αγανάκτηση που γνωρίζουμε προέρχεται από τον ίδιον τον Απόλλωνα τον Διδυμαίο τής Μιλήτου, απαντώντας σ’ ένα ερώτημα των Κυμαίων την εποχή τού Κύρου, που τόλμησαν να ζητήσουν δυό φορές από τον θεό να τους δώσει το δικαίωμα να παραδώσουν στον Βασιλέα τών Περσών έναν φυγάδα, και δυό φορές ο Απόλλων έδωσε οργισμένος θετική απάντηση έτσι, ώστε οι Κυμαίοι, που επέμεναν να εξαιρεθούν από τον ιερό νόμο τού ασύλου, να οδηγηθούν στην απώλεια, και να μην ενοχλήσουν ξανά το Μαντείο με τέτοιου είδους ερωτήματα. Δεδομένης όμως τής αφέλειας του ελληνικού εγωισμού και της ευτελούς ενίοτε αντίληψης για τους θεούς, δεν μας εκπλήσσει το γεγονός ότι μερικές φορές έθεσαν πραγματικά ανήθικα ερωτήματα και απηύθυναν εξίσου ανήθικες παρακλήσεις. Στην πραγματεία τού Πλούταρχου Περί της απωλείας των χρησμών, ένας – κυνικός εξ επαγγέλματος – συνομιλητής διαμαρτύρεται επειδή τα πάθη και οι αναπηρίες τής ψυχής, που συνήθως αποκρύπτει κανείς από τούς αξιοπρεπείς και τους σώφρονες, εκτίθενται ευρέως και ρητώς στη θεότητα· τα ερωτήματα, λέει ο φιλόσοφος, δεν αφορούν μόνο κρυμμένους θησαυρούς και (άμεσες κυρίως) κληρονομιές, αλλά και μιαρές επίσης συζυγικές σχέσεις· μ’ αυτόν τον τρόπο εμπαίζουν ωστόσο, όπως έναν σοφιστή, τη θεότητα· για να καταλήξει λέγοντας, ότι «δεν είναι βέβαια καθόλου παράδοξο, ότι η θεία πρόνοια παρέλαβε κατόπιν αυτού τούς χρησμούς της και αναχώρησε». 

(συνεχίζεται)