KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ)
Eric Voegelin
Τάξη και Ιστορία
Τόμος ΙΙΙ
Πλάτων και Αριστοτέλης
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ - Οι “νόμοι”
7. Το Δόγμα
Ο Πλάτων ήταν ο πρώτος πολιτικός φιλόσοφος που αντιμετώπισε αυτό το πρόβλημα, αλλά σε καμία περίπτωση ο τελευταίος. Το σύγχρονο σύστημα που πλησιάζει περισσότερο στο μοντέλο που οραματιζόταν είναι το Tractatus theologico-politicus του Σπινόζα. Αν εξετάσουμε τη θέση του Μαρρανοεβραίου, ο οποίος είχε σπάσει τον δεσμό με την ορθοδοξία και επεδίωκε να αναγεννήσει ένα θρησκευτική δόγμα από τον προσωπικό του μυστικισμό, ο οποίος είχε συνδεθεί με τους ηγέτες της ολλανδικής αριστοκρατίας, ο οποίος ενδιαφερόταν για την οικοδόμηση μιας πολιτικοθρησκευτικής κυβέρνησης ικανής να εξασφαλίσει την εσωτερική ειρήνη στην Ολλανδία, θα βρούμε ένα σύμπλεγμα στοιχείων που μοιάζει από ορισμένες απόψεις με αυτό που χαρακτηρίζει την πλατωνική θέση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσπάθειά του να διατυπώσει ένα δόγμα για τον λαό. Προσπάθησε να λύσει το πρόβλημα δημιουργώντας ένα ελάχιστο σύνολο δογμάτων που θα άφηνε στα άτομα τη μέγιστη δυνατή ελευθερία να εμπλουτίσουν την ουσιαστική δομή με τις δικές τους προσθήκες, και που από μόνο του θα ήταν αρκετό για να εδραιώσει έναν θρησκευτικό δεσμό στην πολιτική κοινότητα. Ο Σπινόζα, ωστόσο, στον μυστικισμό του δεν είχε ανάγκη για τον εαυτό του το δόγμα περισσότερο από ό,τι ο Πλάτωνας, αλλά το δημιούργησε σκόπιμα, όπως και ο Πλάτωνας, για τη μάζα των ανθρώπων που στερούνται πνευματικής δύναμης και για τους οποίους ο μόνος τρόπος αφομοίωσης του πνεύματος είναι μέσω δογματικών συμβόλων.
Η λύση του Σπινόζα, την οποία βραχυλογικά (εν συντομία) θα μπορούσαμε να ονομάσουμε "ελάχιστο δόγμα", ήταν επίσης η λύση του Πλάτωνα. Το πλατωνικό ελάχιστο περιλαμβάνει τρία δόγματα: (1) την πίστη ότι οι θεοί υπάρχουν· (2) την πίστη ότι φροντίζουν τους ανθρώπους· και (3) την πίστη ότι δεν μπορούν να κατευναστούν ή να "εξαγοραστούν" με θυσίες και προσευχές (885B). Αυτό το ελάχιστο δόγμα θα θεσμοθετηθεί μέσω ενός νόμου, ο οποίος θα προβλέπει, εκτός από την ποινή του εγκλεισμού ή του θανάτου για το έγκλημα της ασέβειας, όλα όσα εκφράζονται στο προοίμιο.Μόνο μία πρόταση προορίζεται για το εκτελεστικό μέτρο της επιβολής (907D-E), ενώ το προοίμιο καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου Χ.
Δεδομένου ότι έχουμε ήδη ασχοληθεί με το κύριο περιεχόμενο του προοιμίου σε διάφορα πλαίσια, μπορούμε τώρα να περιορίσουμε την προσοχή μας στον έντονα "πειστικό" χαρακτήρα αυτού του ποιητικού έργου. Εδώ, όπου διακυβεύεται η έσχατη μοίρα της ψυχής, ο Πλάτων καταφέρεται για τελευταία φορά και με μεγάλη πικρία εναντίον του αγνωστικισμού και των πνευματικών εκτροπών της εποχής με μια ευρεία περιπτωσιολογία. Επιστρέφει για να εξετάσει την παρακμή του αρχαίου μύθου και τον σκεπτικισμό της νεότερης γενιάς, τους χαρακτήρες του esprit fort (δυνατού πνεύματος), τις καταστροφές που επιφέρει στα μυαλά των ημιμαθών η πρόοδος της φυσικής επιστήμης, την οργάνωση των αιρετικών σεκταριστικών κοινοτήτων και των ιδιωτικών και εσωτεριστικών κύκλων, και τέλος τις υπερβολές των υστερικών γυναικών. Πρόκειται για μια έρευνα που θα μπορούσε να έχει γραφτεί σήμερα. Ο τύπος που προκαλεί ιδιαίτερα την οργή του είναι εκείνος στον οποίο αναμειγνύονται ο αγνωστικισμός και η αχρειότητα. Ο κοινός αγνωστικιστής, ο οποίος αντιτίθεται στις θρησκευτικές προκαταλήψεις, μπορεί κάλλιστα να αποδειχθεί, μέχρις αποδείξεως του αντιθέτου, αξιοσέβαστος τύπος και να τρέφει αποστροφή προς την πιθανότητα διάπραξης αδικημάτων. Πολύ πιο επικίνδυνος, ωστόσο, είναι ο αγνωστικιστής που διαπνέεται από ασυγκράτητη φιλοδοξία και προτίμηση στη χλιδή, και που είναι προικισμένος με λεπτή ευφυΐα και πειστικές δυνάμεις- αυτή ακριβώς είναι η κατηγορία ανθρώπων από την οποία προέρχονται προφήτες και φανατικοί, άνθρωποι που είναι μισο-ειλικρινείς και μισο-ψευδείς, δικτάτορες, δημαγωγοί και φιλόδοξοι στρατηγοί, ιδρυτές νέων κύκλων μυημένων και ραδιούργοι σοφιστές (908D-E). Για να ορίσει κατάλληλα και ολοκληρωμένα αυτά τα κακά της εποχής, ο Πλάτων καταφεύγει τώρα στην κατηγορία της νόσου, της ασθένειας της ψυχής (888B). Η νόσος του πνευματικού αποπροσανατολισμού μπορεί να εμφανιστεί ανά πάσα στιγμή σε μεμονωμένες περιπτώσεις και είναι πολλοί εκείνοι που μπορούν να προσβληθούν από αυτήν. Την αποτροπή αυτής της πιθανότητας θα πρέπει να προλαμβάνει ο επωδικός χαρακτήρας του προοιμίου, το οποίο αποτελεί ένα είδος επικλήσεως (ξόρκι) για την ψυχή.
Ωστόσο, η πόλις των νόμων δεν θα μπορέσει να βασιστεί μόνο στην πειθώ για να διατηρήσει την πνευματική της υπόσταση. Όταν, παρ' όλες τις προφυλάξεις, η ασθένεια κορυφώνεται, πρέπει να καταφύγει σε καταναγκαστικά μέτρα κατά των ατόμων που πάσχουν. Η επιβολή του νόμου κατά της ασέβειας ανατίθεται σε μια ειδική δικαστική αρχή, το Νυχτερινό Συμβούλιο. Το Συμβούλιο αυτό αποτελείται από τους δέκα αρχαιότερους Φύλακες των Νόμων, διακεκριμένους ιερείς, τον υπουργό Παιδείας, όσους έχουν σταλεί στο εξωτερικό για να σπουδάσουν σε ξένα ιδρύματα, και έναν αριθμό νεότερων μελών. Αυτά επιλέγονται από τους πρεσβύτερους και χρησιμεύουν κυρίως ως πληροφοριοδότες για τη ζωή και τα προβλήματα της πόλης. Το Νυχτερινό Συμβούλιο συνεδριάζει κάθε μέρα μεταξύ της δύσης και της ανατολής του ήλιου, σε μια ώρα που το μυαλό είναι λιγότερο απασχολημένο με τις υποθέσεις της ημέρας. Η κύρια λειτουργία του είναι να είναι ένα πνευματικό δικαστήριο που κρίνει τα αδικήματα που διαπράττονται κατά του δόγματος. Όσοι δεν πιστεύουν στους θεούς θα φυλακίζονται για πέντε χρόνια σε αναμορφωτήριο. Εκεί, φυλακισμένοι, θα δέχονται επισκέψεις αποκλειστικά από μέλη του Νυχτερινού Συμβουλίου, τα οποία θα προσπαθούν να τους επηρεάσουν ώστε να ξυπνήσουν μέσα τους την πνευματική τους διορατικότητα. Αν η εκπαιδευτική προσπάθεια που καταβάλλεται κατά τη διάρκεια αυτών των πέντε ετών αποβεί άκαρπη, θα υποστούν την εσχάτη των ποινών.
Το πνευματικό δικαστήριο είναι η ολοκλήρωση μιας πόλης που οικοδομήθηκε ως θεοκρατική κοινότητα. Ο θεσμός αυτός και οι λειτουργίες που ασκεί έχουν προκαλέσει σοβαρή αμηχανία στους ιστορικούς της φιλελεύθερης εποχής. Στις προηγούμενες ενότητες της εξέτασης των Νόμων έχουμε ήδη θίξει και τις δύο όψεις αυτού του προβλήματος, δηλαδή, αφενός, την κοσμική προκατάληψη της φιλελεύθερης εποχής και, αφετέρου, τα όρια της θεοκρατικής προσέγγισης του Πλάτωνα. Εδώ θα μπορούσαμε μόνο να προσθέσουμε την παρατήρηση ότι, μπροστά στη σύγχρονη εμπειρία, η κατανόηση των λόγων που οδήγησαν τον Πλάτωνα σε μια τέτοια λύση έχει βελτιωθεί. Όσο μπορούσε κανείς να πιστέψει καλόπιστα ότι η εναλλακτική στον πνευματικό έλεγχο και την επιβολή ενός δόγματος ήταν η ελευθερία του πνεύματος, μια κατασκευή όπως το Νυχτερινό Συμβούλιο εμφανιζόταν αναμφίβολα υπό ένα δυσοίωνο φως. Για τον Πλάτωνα, ωστόσο, η εξέταση μιας τέτοιας εναλλακτικής λύσης παρέμενε αποκλεισμένη, αφού ο ορίζοντας των εμπειριών του κατοικείτο από την τυραννία του όχλου και τη δολοφονία του Σωκράτη. Ο σημερινός μας ορίζοντας κατοικείται από παρόμοιες εμπειρίες. Επομένως, μολονότι έχουμε σοβαρούς λόγους να αμφιβάλλουμε ότι ένα πλατωνικό σχέδιο ήταν ικανό να επιλύσει τα προβλήματα της εποχής του στο ρεαλιστικό επίπεδο της πραγματιστικής ιστορίας, έχουμε ωστόσο χάσει την ψευδαίσθηση ότι η "ελευθερία" θα μπορούσε να οδηγήσει, από μόνη της και απαρέγκλιτα, στην πραγμάτωση ενός τύπου κοινωνίας άξιας της ονομασίας της "τάξης".
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου