Συνομιλία τού Πέτρου Χαραλάμπους με τον καθηγητή Friedrich Wilhelm von Herrman

Ο καθηγητής Friedrich Wilhelm von Herrman είναι ένας Γερμανός φιλόσοφος. Γεννήθηκε το 1934 στο Potsdam. Σπούδασε φιλοσοφία, γερμανική φιλολογία και ιστορία στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Το 1957 πήγε στο πανεπιστήμιο του Freiburg. Εκεί έκανε την διδακτορική του διατριβή στον Eugen Fink με θέμα «Die Selbstinterpretation Martin Heideggers» (Η αυτοερμηνεία του Martin Heidegger). Το 1970 είχε κάνει την υφηγεσία του με θέμα: «Phänomenologische Untersuchungen zur Temporalität des Seinsverständnisses» (Φαινομενολογικές έρευνες περί της χρονικότητας της αντίληψης περί του Είναι). Από το 1972 ήταν προσωπικός βοηθός του Heidegger, μέχρι τον θάνατό του, το 1976. Το 1979 έγινε τακτικός καθηγητής.

Η επιστημονική του ενασχόληση είχε επικεντρωθεί στην μελέτη θεμελιωδών προβλημάτων της φαινομενολογίας και της ερμηνευτικής. Η σκέψη του είναι επηρεασμένη σε σημαντικό βαθμό από την σκέψη του Heidegger. Επιμελήθηκε την έκδοση των έργων του Heidegger.

Πέτρος: Καλημέρα κύριε καθηγητά,


Καθηγητής: Καλημέρα σας. Αυτά είναι τα νέα ελληνικά που ξέρω. Η πρώτη μου επαφή με ένα νεοέλληνα ήταν η συνάντηση με τον Αναστάσιο Γιανναρά. Μαζί κάναμε διδακτορικό στον Eugen Fink. Ο Γιανναράς ήταν ένας καλός εκπρόσωπος της Ελλάδας. Κατείχε όλο το φάσμα της ελληνικής γλώσσας. Είχε μεγάλο ενδιαφέρον για την ποίηση, ιδιαίτερα τον γαλλικό συμβολισμό. Ως τακτικός καθηγητής στην Αθήνα άρχισε την μετάφραση του έργου του Καντ.

Οι Γεώργιος Ξηροπαϊδης, Γεωργία Δήμου, Λάμπρου... έκαναν κοντά μου διδακτορικό πάνω στο έργο του Heidegger. Αυτές είναι οι επαφές με την νέα Ελλάδα.

Π: Το θέμα που με απασχολεί, είναι το ερώτημα περί του υποκειμένου στον Heidegger. Αυτό με καίει προσωπικά. Από τα λίγα που γνωρίζω είναι πως ο Heidegger ασχολήθηκε με το θέμα της υπέρβασης του υποκειμένου, κυρίως στα τελευταία του έργα.

Κ: Πρέπει να το πούμε έτσι: ο Heidegger ξεκίνησε με την φιλοσοφική υπέρβαση του υποκειμένου, όχι στα τελευταία έργα του. Είναι αλήθεια πως επανερχόταν κάθε τόσο στο θέμα, αλλά η διερεύνηση αυτή ξεκίνησε στο μοναδικό μεγάλο του κύριο έργο, το «Είναι και Χρόνος», που εμφανίστηκε το 1927. (Το μετέφρασε στα ελληνικά μάλλον ο άνδρας μιας μαθήτριας μου). Το «Είναι και Χρόνος» είναι το θεμελιώδες ερώτημα για το νόημα του Είναι. Με το ερώτημα αυτό προσλαμβάνει το θεμελιώδες πλατωνικό-αριστοτελικό ή αριστοτελικό-πλατωνικό ερώτημα. Ιδέα, είδος, ουσία στον Πλάτωνα, και κυρίως την ουσία του Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης λέει στο βιβλίο γ της Μεταφυσικής πως υπάρχει μια επιστήμη, «επιστήμη τις» η οποία διερευνά το ον. Δηλαδή με το ον ως ον (das Seiende), το ον (das Seiende) αναφορικά προς το Είναι (Sein) του. Δεν ρωτά επομένως μόνο περί του όντος, αυτό το κάνουν οι επιστήμες, αλλά ασχολείται με το Είναι του όντος, με το «ον ἧ ον», εφόσον το ἧ είναι ένα ον. Και βασιζόμενος σε αυτά τα ερωτήματα, ο Heidegger ερωτά στο «Είναι και Χρόνος» για το νόημα του Είναι. Προχωρά δηλαδή σε μια ριζοσπαστική όξυνση του πλατωνικού-αριστοτελικού ερωτήματος. Δεν ερωτά μόνο περί του όντος εντός του Είναι του, όπου αυτό το Είναι προσδιορίζεται, και όπου αυτό το Είναι είναι η ουσία (που ο Heidegger μεταφράζει με τον όρο Seiendheit). Και το ριζοσπαστικό βρίσκεται στο ότι ερωτά όχι μόνο περί της ουσίας όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, αλλά ερωτά για την ουσία του Είναι του όντος. Δηλαδή είναι το ερώτημα περί του Είναι καθ’ εαυτώ. Διαφοροποιεί μεταξύ ουσίας του όντος και είναι του όντος. Ο τίτλος του βιβλίου είναι «Είναι και Χρόνος». Το είναι κατανοείται στον ορίζοντα του χρόνου. Το Είναι είναι χρονικό, όχι με την έννοια που προσδίδει ο Αριστοτέλης στο τέταρτο βιβλίο της Φυσικής, αλλά πάει ένα επίπεδο πιο κάτω στην κατανόηση του χρόνου.

Ο Heidegger εκθέτει το ερώτημα του (για να έρθουμε σε αυτό που ρωτήσατε) ως ερώτημα περί του νοήματος του Είναι, δηλαδή τι σημαίνει Είναι. Και εκθέτει το ερώτημα του ξεκινώντας και προχωρώντας δια του ερωτήματος περί του ανθρώπου ως του όντος που κατανοεί το Είναι. Και αυτό το ον που κατανοεί το Είναι, ο Heidegger δεν το ονομάζει μόνο άνθρωπο ή υποκείμενο, αλλά Da-Sein. Ο Heidegger δίνει στον όρο Da-Sein μια νέα σημασία. Σημαίνει το Είναι του ανθρώπου, ο οποίος υπάρχει κατανοώντας το Είναι. Και για να μπορεί αυτό το ον να κατανοεί τα γύρω του και τον εαυτό του, πρέπει να έχει μια προϋπάρχουσα κατανόηση του Είναι. Μια κατανόηση του Είναι, ώστε κάτω από το φως αυτής της κατανόησης, να μπορεί να κατανοήσει το Είναι ως ον.

Ρωτώντας για τη θέση του Heidegger προς το υποκείμενο, ρωτήσατε, με ένα γενικό και απροσδιόριστο τρόπο, ουσιαστικά περί του ανθρώπου ως ανθρώπου. Από την αρχή της σύγχρονης εποχής, από τον Descartes και τον Leibniz δηλαδή, ονομάζεται ο άνθρωπος υποκείμενο. Ο Heidegger από την άλλη δεν ονομάζει τον άνθρωπο υποκείμενο, ούτε εγώ, αλλά Da-Sein. Da-Sein δεν σημαίνει πως κάτι υπάρχει ή είναι διαθέσιμο (στην καθομιλουμένη γερμανική), όπως πχ η μητέρα είναι εδώ. Η συλλαβή Sein αναφέρεται στον άνθρωπο. Η συλλαβή Da σημαίνει στον Heidegger την δεκτικότητα (Aufgeschlossenheit, Gelichtetheit), την ανοικτοσύνη. Ο άνθρωπος υπάρχει εντός, αλλά και λόγω της δεκτικότητας του Είναι. Da-Sein λοιπόν σημαίνει Είναι εντός και λόγω της δεκτικότητας... Μόνο με αυτή την κατανόηση του Είναι, του Είναι που είναι ανοικτό, μπορεί να σχετιστεί προς τον εαυτό του και τους άλλους. Αυτό είναι το θεμέλιο του «Είναι και Χρόνος». Κράτησε αυτή την στάση σ' όλο του το έργο, φυσικά με κάποιες τροποποιήσεις. Από την δεκαετία του 20’ μέχρι τον θάνατο του το 1976, ο άνθρωπος ήταν για τον Heidegger όχι υποκείμενο, αλλά Da-Sein, δηλ. ως το ον που κατανοεί το Είναι.

Το υποκείμενο, με την σύγχρονη φιλοσοφική έννοια, (υποκείμενο-αντικείμενο), ανήκει στην συνείδηση. Εγώ ως υποκείμενο στην συνείδηση του. Η φιλοσοφία του υποκειμένου και της συνείδησης, δεν κατανοεί τον άνθρωπο ως Da-Sein, δηλαδή ως ον που κατανοεί το Είναι, αλλά ως ον σκεπτόμενο (cogitare), το οποίο παρατηρεί και αναπαριστάνει. Ο Heidegger έπρεπε να κατασκευάσει μια νέα ορολογία, γιατί δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει για τον άνθρωπο τις έννοιες υποκείμενο, συνείδηση, εγώ, γιατί οι φιλοσοφικές τοποθετήσεις που δουλεύουν με αυτούς τους όρους, δεν θεωρούν τον άνθρωπο ως Da-Sein. Με την νέα ορολογία ήθελε να προσδιορίσει τον άνθρωπο ως το ον που κατανοεί το Είναι. Η ουσία του ανθρώπου είναι στον Heidegger το Da-Sein, και όχι η ψυχή όπως στον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη. [NOYΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΥΝΑΜΙΝ ΑΥΤΗΣ]

Π: Πως μπορεί ένας άνθρωπος να θεραπευθεί από την κατάληψη από το υποκείμενο; Με την βοήθεια ανθρώπων που γνωρίζουν, είδα και από την δική μου ζωή, πως τα προβλήματα προέρχονται από αυτή την κατάληψη. Βρήκε ο Heidegger κάποια λύση; Υπάρχει κάποιος συνεχιστής του έργου του;

Κ: Μάλιστα. Δεν υπάρχει κάποιος συνεχιστής. Αν κάποτε θα υπάρξει, θα το δούμε. Ο Πλάτων είχε τον συνεχιστή του στον Αριστοτέλη, και ο Descartes στον Spinoza, αυτός στον Leibniz. Και ο Leibniz είχε τον μεγάλο του συνεχιστή στον Καντ. Ο Καντ στον Φίχτε, και ακολουθούν ο Hegel και ο Schelling. Μεγάλοι συνεχιστές. Στο τέλος του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου ήταν ο Edmund Husserl, που από την Halle μέσω Göttingen ήρθε στο Freiburg το 1916. Αυτός έγινε δάσκαλος του Heidegger, κυρίως όσον αφορά την μέθοδο. Ο Heidegger είχε την εποχή αυτή τελειώσει την υφηγεσία του, και ήταν λέκτορας. Είχε όμως ήδη μελετήσει το πρώτο κύριο έργο του Husserl, τις «Λογικές Έρευνες». Εκεί είχε μελετήσει την φαινομενολογική μέθοδο. Από αυτήν έζησε και τράφηκε όλη του η μεταγενέστερη φιλοσοφική δραστηριότητα, κυρίως το έργο του «Είναι και Χρόνος». Ο Husserl είχε λοιπόν τον συνεχιστή του στον Heidegger. Την φιλοσοφία του Husserl μπορούμε να ονομάσουμε φαινομενολογία της συνείδησης. Ο συνεχιστής του δεν διερεύνησε την φαινομενολογία της συνείδησης αλλά του Da-Sein. Συνεχιστής όμως του Heidegger δεν υπάρχει. Ο Hans Georg Gadamer είναι ο πιο γνωστός μαθητής του Heidegger, αλλά τα φιλοσοφικά ερωτήματα με τα οποία ασχολείται δεν έχουν το πλάτος και το βάθος του Heidegger. Η φιλοσοφία του είναι περιορισμένη στην ερμηνευτική φιλοσοφία. Και αυτός αναφέρεται στον Heidegger, και ασχολείται με τον Πλάτωνα και τον Hegel, αλλά η προοπτική της φιλοσοφίας του είναι πιο περιορισμένη. Ο Heidegger είχε ένα θεμελιώδες φιλοσοφικό ερώτημα, το ερώτημα περί του νοήματος του Είναι, και είχε επεξεργαστεί, πατώντας σε ένα νέο έδαφος, όλα τα μέχρι τότε παραδεδομένα θεμελιώδη ερωτήματα. Προσέλαβε ολόκληρη την φιλοσοφία και την έφερε σε μια νέα θεμελιώδη τοποθέτηση. Αυτό δεν μπορούμε να πούμε για τον Gadamer. Αυτός στέκεται πάνω στο έδαφος του Heidegger, χωρίς να έχει το δικό του έδαφος. Ο Heidegger δεν έχει κάποιον συνεχιστή του μεγέθους του, αν και όλοι του οι μαθητές έκαναν σημαντικό έργο. Δεν έχει ακόμα. Ίσως να μην εμφανιστεί ποτέ. Δεν το ξέρουμε. Ίσως η φιλοσοφία πάψει να γεννά τις πολύ μεγάλες μορφές της.

Το πνεύμα της εποχής μας, το αντικειμενικό πνεύμα, το οποίο θέλει να τα συμπεριλάβει όλα, είναι το πνεύμα της μοντέρνας τεχνολογίας. Ζούμε στην εποχή της τεχνολογίας. Αυτό σημαίνει πως, όχι απλά περιβαλλόμαστε από τα αντικείμενα που κατασκευάζει η τεχνολογία, αλλά πως το πνεύμα τής μοντέρνας μαθηματικής-επιστημονικής τεχνολογίας, προσδιορίζει και διαποτίζει ολόκληρη την ζωή μας, όλα τα πεδία της ζωής, ακόμα και την πνευματικότητα μας. Στο αντικειμενικό αυτό πνεύμα της μοντέρνας τεχνολογίας, ανήκει το πνεύμα του άκρου υποκειμενισμού. Αυτό είναι το πνεύμα της απόλυτης επιβολής(του εγώ). Της απόλυτης δυνατότητας πραγματοποίησης του κάθε τι. Μια αυτονόητη βούληση και πεποίθηση πως όλα μπορώ να τα κάνω (Machenschaft). Αυτό ισχύει ακόμα και για την φύση (και εκεί έχω την δυνατότητα να κάνω τα πάντα), που παλιά ήταν αυτό που κατά τον Αριστοτέλη έχει εντός της το θεμέλιο της. Αυτό σημαίνει να αποκτηθεί ο έλεγχος πάνω στην φύση, και να την μεταμορφώσει τεχνολογικά όσο περισσότερο γίνεται. Το πάθος και η δύναμη του ανθρώπινου υποκειμένου για μετατροπή πάει τόσο μακριά, ώστε δεν αφήνει στον εαυτό του τίποτα όρθιο, αλλά θέλει να τα αλλάξει όλα στον εαυτό του, με τρόπο που το επιβάλλει το υποκείμενο. Αυτό είχατε ρωτήσει;

Π: Ναι. Υπερβαίνεται όμως αυτή η κατάσταση.

Κ: Το πρώτο και αποφασιστικό βήμα προς την υπέρβαση, είναι η αντίληψη πως η ουσία του ανθρώπου είναι Da-Sein. Έτσι ξεκίνησαν όλα. Γιατί με τον τρόπο αυτό, το υποκείμενο το οποίο βασίζεται στον εαυτό του, το οποίο κατέχει και διαχειρίζεται τα πάντα, καθαιρείται από την αντίληψη περί ανθρώπου, ο οποίος δεν αυτοαναφέρεται και δεν έχει τον έλεγχο των πάντων. Γιατί ο άνθρωπος αυτός υπάρχει λόγω της δεκτικότητας και ανοικτοσύνης(Da-) του Είναι(Sein). Αυτό το Da-Sein δεν το έχει κατασκευάσει ο άνθρωπος, αλλά τοποθετείται εκεί μέσα. Ο άνθρωπος αυτός είναι ριγμένος στην ανοικτοσύνη του Είναι, προς την οποία μπορεί να σχετιστεί, χωρίς βέβαια να την κατέχει. Αυτό είναι το πρώτο αποφασιστικό βήμα προς την υπέρβαση του υποκειμένου το οποίο υπερεκτιμά τον εαυτό του.

Π: Πως φτάνει κανείς στην κατανόηση αυτή; Υπάρχει κάποιος δρόμος, κάποια παράδοση;

Κ: Είναι ορθή η ερώτηση. Είναι μια αργή διαδικασία. Μια διαδικασία πνευματικής μεταμόρφωσης που μπορεί να προέλθει από την φιλοσοφία. Είναι ανοικτό το ερώτημα αν η φιλοσοφία του Da-Sein μπορεί να το πετύχει αυτό. Αλλά μπορεί ο καθένας για τον εαυτό του, να κάνει αυτή την πορεία μεταβολής.

Ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για το θέμα είναι το «Zollikoner Seminare», σεμινάρια που έδωσε ο Heidegger στην ελβετική πόλη Zollikon, σε μια ψυχιατρική κλινική. Έλαβαν χώρα την δεκαετία του 60 και απευθύνονταν σε γιατρούς. Σκοπός ήταν να μεταβάλουν την αντίληψη τους περί του ανθρώπου, που ήταν επιστημονική-φροϋδική, και να την θεμελιώσουν όχι πάνω στο θεμέλιο του υποκειμένου, του εγώ και της συνείδησης, αλλά στο θεμέλιο του Da-Sein. Στα κείμενα αυτά (συνομιλίες με τους επιστήμονες γιατρούς) βλέπουμε πως ο Heidegger τους οδηγεί βήμα προς βήμα προς την αντίληψη περί του ανθρώπου ως Da-Sein. Πρώτα τους δείχνει την δική τους αντίληψη, και τους ξεκαθαρίζει πως υπάρχει μια πιο βαθιά αντίληψη, η οποία ανοίγεται όταν ο άνθρωπος κατανοεί τον εαυτό του ως Da-Sein. Τους δείχνει επίσης πως η αιτιοκρατική αντίληψη που έχουν οι επιστήμες δεν προέρχεται από την ουσία του ανθρώπου, αλλά προβάλλεται στην ουσία του ανθρώπου κάτι το οποίο προέρχεται από το μη ανθρώπινο Είναι. Δείχνει την ανεπάρκεια των επιστημών για την κατανόηση και περιγραφή της ουσίας του ανθρώπου.

Π: Βλέπετε να υπάρχει η δυνατότητα απελευθέρωσης από αυτό το πνεύμα;

Κ: Ναι, η δυνατότητα υπάρχει. Και όπως είπα προηγουμένως, η δυνατότητα υπάρχει πρώτα-πρώτα για μένα. Για τον καθένα προσωπικά. Όταν κάποιος έχει μεταμορφωθεί πνευματικά. Όταν κάποιος μετακινηθεί από τον ακραίο υποκειμενισμό, προς μια πιο ανθρώπινη αντίληψη περί ανθρώπου. Η αντίληψη γίνεται πιο ανθρώπινη όταν αντιληφθούμε πως δεν χρωστάμε τον εαυτό μας στον εαυτό μας. Αλλά πως ζούμε πάνω σε ένα θεμέλιο το οποίο μας επιτρέπει να είμαστε άνθρωποι. Και αυτό το θεμέλιο, καθαρά φιλοσοφικά, είναι το Da-Sein. Αυτό που Heidegger ονομάζει Da-Sein είναι ένας χώρος ύπαρξης του ανθρώπου, όπου ο άνθρωπος δεν είναι το υποκείμενο που μπορεί να τα κάνει όλα και που επιβάλλεται σε όλους και σε όλα. Όπου το υποκείμενο δεν κυριαρχεί σε ότι υπάρχει. Η αντίληψη του ανθρώπου ως ακραίας εκδήλωσης του υποκειμένου, είναι η ακραία ανθρώπινη υπερηφάνεια. Η αντίληψη περί του ανθρώπου ως Da-Sein είναι μια ταπεινή στάση. Ο δρόμος λοιπόν από το υποκείμενο προς το Da-Sein είναι δρόμος από την υπερηφάνεια προς την ταπείνωση. Εδώ ανήκει και η οικολογία. Η φροντίδα του περιβάλλοντος. Η οποία δεν παραδίδει το περιβάλλον στην χημεία, αλλά το συντηρεί και το διατηρεί παρά την επιστημονική εξέλιξη. Θα ήταν επίσης και μια μεταβολή στην αυτοκατανόηση των φυσικών επιστημών. Οι φυσικές επιστήμες έχουν το χαρακτηριστικό της απόλυτης κυριαρχίας. Και αυτό είναι μια οντολογική υπερηφάνεια. Ο στόχος είναι η αποδόμηση αυτής της οντολογικής υπερηφάνειας, χάριν μιας οντολογικής ταπείνωσης. Μια επιστροφή από το υποκείμενο προς το Da-Sein. Το Da-Sein περιλαμβάνει θεμελιώδεις ιδέες της ελληνικής φιλοσοφίας, κυρίως της προ-σωκρατικής. Οι Αναξίμανδρος, Ηράκλειτος και Παρμενίδης είναι στοχαστές με τους οποίους ο Heidegger ασχολήθηκε εις βάθος και πλάτος. Φυσικά περιλαμβάνει και την αντίληψη του Πλάτωνα, ως ψυχή που κατανοεί τις ιδέες. Και όπως λέει ο μύθος, είδε τις ιδέες πριν την γέννηση της, και ως ενσαρκωμένη ψυχή, με τον δρόμο της ανάμνησης θυμάται αυτό που κάποτε είδε. Αυτό που για τον Πλάτωνα είναι οι ιδέες, είναι για τον Heidegger το Είναι του όντος.

Π: Αν ζούσε σήμερα ο Heidegger, ποιο θα ήταν το αντικείμενο της έρευνας του;

Κ: Μάλιστα. Μετά το 1945, αντικείμενο της φιλοσοφίας του, με βαθμιαία αυξανόμενη ένταση, ήταν το ερώτημα περί της ουσίας της μοντέρνας τεχνολογίας, περί της ουσίας της σύγχρονης φυσικής επιστήμης. Και υπάρχει μια διάσημη ομιλία του, την οποία έκανε το1953 στο Μόναχο, και λέγεται «Die Frage nach der Technik»(Το ερώτημα περί τεχνολογίας). Αυτή η ερώτηση, η διερεύνηση της ουσίας της τεχνολογίας και συνεπώς των δυνάμεων που καθορίζουν εξολοκλήρου την εποχή μας και το πνεύμα μας, αυτό ήταν το μεγάλο θέμα της φιλοσοφούσας ζωής του, και αυτό θα ήταν το θέμα με το οποίο θα καταπιανόταν. Γιατί με τα κείμενα που έγραψε για το θέμα, το πρόβλημα δεν έχει λυθεί.

Την ουσία της σύγχρονης τεχνολογίας την ονόμασε Ge-Stell. Είναι μια κατασκευή που προκαλεί τον άνθρωπο, και ο άνθρωπος προκαλεί τον εαυτό του, ώστε να θέσει στη διάθεση του ότι υπάρχει.

Π: Ποιες είναι οι πηγές της σκέψης του Heidegger. Ψάχνοντας για την Gelassenheit (εγκατάλειψη) συνάντησα αναφορές, πως επηρεάστηκε από την σκέψη της Άπω Ανατολής.

Κ: Μάλιστα. Κατ’ αρχάς, η έννοια Gelassenheit στον Heidegger προέρχεται από την προηγούμενη έντονη ενασχόληση του με το έργο του Meister Eckhart. Κυρίως τα κείμενα του στα γερμανικά. Αυτά τα κείμενα είναι κυρίως κηρύγματα και συνομιλίες με μοναχούς και μοναχές. Ένα τέτοιο κείμενο είναι και το «Reden der Unterweisung»(Νουθεσίες). Στο κέντρο αυτής της ομιλίας βρίσκεται η εγκατάλειψη. Εγκατάλειψη του ιδίου θελήματος, και ανάληψη(εγκατάλειψη) στο θείο θέλημα. Που σημαίνει να επιτρέψει ο άνθρωπος στο θείο θέλημα να καθορίσει το δικό του.

Υπάρχουν δυο μεγάλα τμήματα της φιλοσοφίας του Heidegger. Το πρώτο κορυφώνεται με το «Είναι και Χρόνος». Στον δρόμο αυτό υπάρχει μια μεταβολή. Όχι ρήγμα, αλλά μεταβολή. Από την υπερβατική σκέψη στην ιστορική(του Είναι) σκέψη. Και εδώ είναι η εγκατάλειψη ουσία του Da-Sein. Εγκατάλειψη δηλαδή του θελήματος του υποκειμένου, και ανάληψη της ανοικτοσύνης, της αλήθειας του Είναι. Da-Sein υπάρχει μόνο λόγω του ότι η αλήθεια του Είναι του επιρρίπτεται.

Μια πολύ σημαντική έννοια είναι η έννοια Ereignis: δεν σημαίνει γεγονός, αλλά προέρχεται από την παλαιότερη γερμανική γλώσσα, και σημαίνει πως το Da-Sein υπάρχει λόγω της επίρριψης(επιρροής) η οποία λαμβάνει χώρα(aus dem ereignenden Zuwurf). Στο Da-sein ρίχνεται η αλήθεια του Είναι (Ihm wirft sich die Wahrheit des Seins zu). Το Da-sein ρίχνεται μέσα σε αυτό το οποίο του ρίχνεται(Aus dem ereignenden Zuwurf zu das das Da-sein in das was sich ihm zuwirft geworfen wird). Είναι η κατάσταση αυτού που έχει ριφθεί από την ρίψη της αλήθειας του Είναι μέσα στην αλήθεια του Είναι. (Geworfenheit aus dem Zuwurf der Wahrheit des Seins in die Wahrheit des Seins). Το Da-sein φέρεται προς τα πράγματα στη βάση μιας επίρριψης(αντίθετον τής απορροής) η οποία δεν του ανήκει, και φέρεται με την έννοια του ανοίγματος. (Das Da-sein auf dem unverfügbaren Zuwurf sich verhalten kann im Sinne des Entwerfens (Aufschließen)). Γίνεται αυτό το οποίο του ρίχνεται με την πράξη της ρίψης.(Zu dessen was sich ihm im Zuwurf zugeworfen wird). Εγκατάλειψη της υποκειμενικής αυτοσυνειδησίας του υποκειμένου, και την εγκατάλειψη (einlassen) στο Da-sein. Αυτή είναι η δομή της εγκατάληψης που ο Heidegger προσέλαβε από τον Eckhart, και την τοποθέτησε στην σκέψη του περί Da-sein, η οποία έχει ως αντικείμενο την ιστορία του Είναι.

Π: Εδώ βλέπουμε ένα παραλληλισμό. Μήπως ο Heidegger αντικατέστησε τον Θεό για τον οποίο μιλούσε ο Eckhart, και έβαλε στην θέση του το Da-Sein;


Κ: Η ερώτηση βέβαια είναι πολύ σημαντική. Όχι. Το Da-Sein είναι η ουσία του ανθρώπου. Στον χώρο του Da-Sein, στην διάσταση του Da, της ανοικτοσύνης του Είναι, συναντά τον άνθρωπο το άγιο, το θείο και ο Θεός. Η ανοικτοσύνη λοιπόν του Είναι είναι ο χώρος όπου εμφανίζονται τα πράγματα. Ο Heidegger εννοεί τον χώρο εμφάνισης όταν μιλά περί Da-sein. Τον χώρο όπου το θείο δείχνεται αλλά και αποτραβιέται. Είναι χώρος εμφάνισης και απόσυρσης του αγίου, του θεϊκού και του Θεού.

Με το θέμα αυτό βέβαια ασχολείται το βιβλίο «Die Gottesfrage im Denken Martin Heidegger‘s». Το ερώτημα περί του Είναι ως προϋπόθεση για το περί Θεού ερώτημα.

Π: Είχατε κάποια επαφή με την Ορθόδοξη πνευματικότητα.

Κ: Ναι. Με την λειτουργική παράδοση της Ρωσικής Ορθοδόξου Εκκλησίας. Στην Βαϊμάρη γνώριζα τον ιερέα, που λειτουργούσε σε ένα Ορθόδοξο ναό, χτισμένο για μια Ρωσίδα πριγκίπισσα. Εκεί βρίσκονται και οι σαρκοφάγοι του Γκαίτε και του Schiller. Ο Heidegger μάλιστα λέει σε κάποιο έργο του, βασιζόμενος στην ενασχόληση του με την πνευματικότητα, πως από την ορθόδοξη αντίληψη περί πίστης, θα μπορούσε κάποια μέρα, να προέλθει η θεμελιώδης ανανέωση ολόκληρης της Χριστιανικής Εκκλησίας.

Και για να το ξεκαθαρίσουμε: με το ερώτημα περί Είναι και Da-sein, δεν αντικαθίσταται το περί Θεού ερώτημα, αλλά τα ερωτήματα αυτά είναι προϋποθέσεις για μια πιο θεμελιώδη επεξεργασία του περί Θεού ερωτήματος.

Π: Μήπως γνωρίζετε τα θεολογικά έργα του Αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου; Τα έργα του είναι καταλυτικά για την Ορθόδοξη πνευματική ζωή και το βίωμα του Θεού.

Κ: Όχι, δεν τα έχω διαβάσει. Αλλά πιστεύω πως όλα αυτά είναι ιδιαίτερα σημαντικά, και πως πρόκειται περί μιας εμπειρίας του Θεού, η οποία θα ταίριαζε πολύ καλά σε αυτά που ο Heidegger θεωρεί ως προετοιμασία για το φιλοσοφικό περί Θεού ερώτημα

Π: Ο Άγιος Συμεών βέβαια είναι ένας από τους τρεις Θεολόγους της Εκκλησίας. Η Εκκλησία, ίσως γνωρίζετε, έχει μόνο τρεις Θεολόγους. Σας προτείνω να διαβάσετε τα έργα του.

Κ: Φυσικά θα το έχω υπ’ όψιν. Ευχαριστώ για την υπόδειξη.

Π: Αν κατάλαβα καλά, ο Heidegger δεν θεωρεί πως πρέπει να βρούμε ένα καινούργιο Θεό, αλλά να απαλλαγούμε από τα επικαλύμματα που μαζεύτηκαν και μας πλακώνουν.

Κ: Αυτό είναι σωστό. Ίσως αυτά φτάνουν για σήμερα.

Π: Μάλιστα. Ευχαριστώ για την συνομιλία. Θα τα ξαναπούμε ελπίζω.

Κ: Φυσικά. Αν θα έχετε απορίες...

Πέτρος Χαραλάμπους

 

ΞΕΚΑΘΑΡΙΣΜΑ 

 

  " Κατ’ αρχάς, η έννοια Gelassenheit στον Heidegger προέρχεται από την προηγούμενη έντονη ενασχόληση του με το έργο του Meister Eckhart.  Κυρίως τα κείμενα του στα γερμανικά. Αυτά τα κείμενα είναι κυρίως κηρύγματα και συνομιλίες με μοναχούς και μοναχές. Ένα τέτοιο κείμενο είναι και το «Reden der Unterweisung»(Νουθεσίες). Στο κέντρο αυτής της ομιλίας βρίσκεται η εγκατάλειψη. Εγκατάλειψη του ιδίου θελήματος, και ανάληψη(εγκατάλειψη) στο θείο θέλημα. Που σημαίνει να επιτρέψει ο άνθρωπος στο θείο θέλημα να καθορίσει το δικό του."

ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΕΙΤΑΙ, ΠΕΡΑΝ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ, ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ; ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΣΜΩΝ;