Η ώρα του κόσμου 17

Συνέχεια από: Tρίτη 3 Δεκεμβρίου 2019

Η ώρα τού κόσμου 

Του Frank Schirrmacher

Αφιερωμένος στο φως και όμως καλούσε τους αρουραίους*

Τα βάσανα και ο έρωτας του Gottfried Benn στα κρίσιμα χρόνια 1930-1937 α

«Αναπαριστώ ένα διάλογο. Πως λεγόταν η φιλενάδα σου τότε, πριν είκοσι χρόνια; Ellen Lohmeyer. Τι εμφάνιση είχε; Την εμφάνιση που έχουν οι γυναίκες, μεσαίου ύψους, κοτσίδα. Τι κάνετε όταν είστε μαζί; Ότι κάνουν οι άνθρωποι, μισή επιθυμία, μισή βαρεμάρα. Πως ήταν ο αποχαιρετισμός; Χωρίσαμε. – Προσέξτε: αυτή την πορεία έχουν τα πράγματα, ακόμα και αυτά που είναι φορτισμένα με πραγματικότητα, ακόμα και τα πραγματικά». Αυτά έγραφε ο Benn το 1949. Αυτή την πορεία είχαν τα πράγματα, ιδιαίτερα γι’ αυτόν: Απομάγευση τού έρωτα, αυτή ήταν η απομάγευση του ποιήματος. Ο λόγος: να στρέψει την προσοχή αλλού, πέραν από την κατάθλιψη τής έμπνευσης. Μέγαρο στο Αννόβερο (Stadthalle), καλοκαίρι 1935. Πώς πλησιάζει κανείς τον ποιητικό τόπο; Παίρνεις την γραμμή 6 από Kröpke προς Kleefeld. Αριστερά ένα κρασοπωλείο, δεξιά μια μπυραρία, στην μέση ορχήστρα, λίγοι άνθρωποι, πολλοί από αυτούς ανάπηροι. Μια δεξαμενή με κύκνους, που περιβάλλεται από αλέες και λουλούδια. Κάθε βράδυ, ο στρατιωτικός γιατρός κατεβαίνει εκεί.

Έως τώρα είχε πολλά προβλήματα στην πόλη. Με το που έφτασε, είχε τσακωμούς με την σπιτονοικοκυρά για την χρήση του μπάνιου, το κλειδί του σπιτιού, και το ερώτημα «εάν σε ένα σπίτι, όπου διαμένουν τρεις νοικάρηδες, το χαρτί τουαλέτας πρέπει να το κρατά η σπιτονοικοκυρά». Κατά άλλα, το μέρος δεν είχε καμιά ζωή. Χρόνια αργότερα, η μόνη αξιοσημείωτη εμπειρία την οποία θυμάται, ήταν «τα ταξίδια τις Κυριακές, με τα μεγάλα λεωφορεία, στις κοντινές πόλεις, Hameln ή Celle», όπως ο ίδιος διαβεβαιώνει, «ενδιαφέροντα μέρη».

Η πιο αγαπημένη ασχολία τού Benn το Καλοκαίρι εκείνο είναι να κάθεται στην Stadthalle, πίνοντας μπύρα ή λεμονάδα. Του είναι σημαντικό, οι λιγοστοί φίλοι του να μπορούν να τον φαντάζονται πως κάθεται εκεί. Δεν βιώνει τίποτα στην πόλη αυτή. «Τεμπελιά, καμιά σκέψη, αδιαφορία» είναι η απασχόληση του, γράφει. Λέξη περί ωριμότητας. Ο γιατρός-συνταγματάρχης περιμένει ακόμα, η ζωή του να «καλυφθεί εξολοκλήρου με μούχλα».

Όπως αργότερα θα διαβεβαιώσει την Elinor Büller, «κανονικά, σε τέτοιες πόλεις πρέπει να γίνει κανείς ιδιοφυής. Είναι τόσο ανώνυμα βλακώδεις, ώστε πρέπει να πας προς τα μέσα». Ανάμεσα στις διαπραγματεύσεις για τα ενοίκια και το σινεμά, μεταξύ μελέτης των αρχείων και επαγγελματικών ταξιδιών, μεταξύ «ταχείας και σβάστικας» (Schienzepp und Hakenkreuz), ο Benn γράφει πάλι. Στις 6 Αυγούστου, σχεδόν δυο εβδομάδες μετά την διάγνωση πως μουχλιάζει εσωτερικά, ο φίλος του Oelze λαμβάνει ένα ποίημα, που ο συντάκτης του ονομάζει «Stadthallenelegie». Ξεκινά με την στροφή:

Μέρα, η οποία τελειώνει το καλοκαίρι,

Καρδιά, στην οποία δόθηκε το σήμα:

Οι φλόγες στάλθηκαν,

Οι πλημμύρες και το παιχνίδι.

Και τελειώνει:

Τριαντάφυλλα και λουριά όπλων

Βέλη και φλόγες μακριά-:

Τα σημάδια βυθίζονται, τα λάβαρα-:

Το ανεπίστρεπτο.

Πως πλησιάζεται ο ποιητικός τόπος; Τίποτα δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί εδώ, κάτω από αυτές τις συνθήκες και από αυτόν τον άνθρωπο, ήταν δυνατόν να γραφτούν τέτοια ποιήματα. Δεν υπάρχει κάτι που να μπορεί φέρει κάποιον κοντά στον τόπο αυτό. Κανένα ρομαντικό μοντέλο, που στον Rilke ακόμα, καθιστούσε την καλλιτεχνική παραγωγικότητα ένα προϊόν ενός εξαιρετικού τρόπου ζωής. Καμιά θρησκευτική έμπνευση, που επέτρεπε στον George να προσλάβει την μορφή τού προφήτη. Καμιά φαντασία περί λύτρωσης, που ήταν για τον Kafka το όχημα τής φαντασίας. Ούτε καν η άνετη κλινάμαξα, στην οποία ο Tonio Kröger του Thomas Mann ταξιδεύει μεταξύ του αστικού και καλλιτεχνικού κόσμου. Όλους αυτούς τους συγγραφείς μπορούμε να τούς προσεγγίσουμε πάνω σε δρόμους που βρίσκονται πέραν της καθημερινότητας. Εδώ δεν γίνεται αυτό το πράγμα. Η αισθητική αρχή του Benn είναι σε υπερβολικό βαθμό η σύνδεση με την πραγματικότητα του έτους 1933. Αυτό που έλπιζε από την ανάληψη της εξουσίας από τον Hitler το πήρε πολύ γρήγορα πίσω. Αλλά από εκείνο το συμβάν, δεν μιλά πια για μεγάλες ιδέες χωρίς να αναφέρεται σε ταξίδια με το λεωφορείο, ούτε για αποκαλυπτικά οράματα, χωρίς ταυτόχρονα να μιλά για πολύχρωμα βράδια.

Στο τέλος τής ζωής του είχε πει, πως «τα πράγματα δεν πλησιάζονται πια με την σκέψη». Και έτσι τον πλησιάζουμε αυτόν, μόνο πέραν τών ωραιοποιήσεων και ποιητικών μεταφορών, μόνο έτσι όπως ο ίδιος το περιέγραψε στον φίλο του, τον Oelze: Γραμμή 6, από Kröpke προς Kleefeld, Stadthalle, μουσική: «είμαι τόσο καψούρης για την Έρικα, όσο και ο Κολόμβος για την Αμερική», μπύρα, το βράδυ ίσως στο Zigeunerbaron. Και ξαφνικά, ανάμεσα σε αυτά τα λεκτικά και μουσικά κουρέλια, εμφανίζεται η «Μέρα, με την οποία τελειώνει το καλοκαίρι».

Ο Benn ονόμασε αυτό που έκανε τότε, «διπλή ζωή». Αυτό είχε γίνει κατανοητό, έτσι όπως ο Benn θέλησε να κατανοηθεί: ως χωρισμό τής λογοτεχνικής και δημόσιας ύπαρξης, τέχνης και ζωής, αλλά και της ετοιμότητας προς υπηρεσία ενός καθεστώτος από την μια και της βούλησης για διανοητική ανεξαρτησία από την άλλη. Από τότε που γράφτηκε η αυτοβιογραφική αναφορά με τον τίτλο «Διπλή ζωή», αν εξαιρέσουμε την αλληλογραφία με τον Friedrich Wilhelm Oelze, η οποία είναι κυρίαρχη για την πρόσληψη τού Benn, πολύ λίγα είναι τα νέα στοιχεία που βγήκαν στο φως: η αλληλογραφία του με τόν Tilly Wedekind που εκδόθηκε το 1986 και με την Elinor Büller που καλύπτει την περίοδο 1930-37, που εκδόθηκε το 1992. Καμιά εντυπωσιακή ανακάλυψη για τους ερμηνευτές που ψάχνουν την επιστολή, την πρόταση, την λέξη, που θα μπορούσε να αποκρυπτογραφήσει το αίνιγμα της ζωής αυτού του περίεργου ανθρώπου. Η γνωστή του εμπλοκή στο Τρίτο Ράιχ, ο επιθετικός τόνος των δοκιμίων του, η συναισθηματική ξηρασία, που καλύπτει πολλές από τις επιστολές του, η εξωτερική στασιμότητα και αυτή η κάθε τόσο εμφανιζόμενη απαισιόδοξη αδιαφορία- όλα αυτά θα ήταν πιο υποφερτά, αν μπορούσαμε να βρούμε από αυτόν τις απαντήσεις. Αντ’ αυτού: Stadthalle, Steinhuder Meer, Weinhaus Wolf (σημεία όπου σύχναζε). Οι από όλους τους γνωστούς του μαρτυρούμενες στοχαστικές αποδράσεις, φαίνεται πως δεν άφησαν ίχνη στις επιστολές προς τις φιλενάδες του. Πάντως όχι εκείνες τις σημαντικές διαπιστώσεις, τις οποίες υποπτευόμαστε πίσω από την μάσκα της ψυχρότητας και του σαρκασμού. Οι επιστολές του μαρτυρούν μια ακραία ανησυχία, υπερβολικές διανοητικές αποδράσεις και μια αδιαφορία που βρίσκεται διαρκώς σε συναγερμό.

Συνεχίζεται