Περί πνεύματος, ψυχής και σώματος 11

Συνέχεια από: Tρίτη 12 Μαίου 2020

Αγίου Λουκά Συμφερουπόλεως

Πνεύμα, Ψυχή, Σώμα

Κεφάλαιο 5 Η ψυχή τών ζώων και η ψυχή τού ανθρώπου α

Σύμφωνα με την οπτική γωνία της φυσιολογίας, η δραστηριότητα της συνείδησης, που είναι ψυχική δραστηριότητα, πρέπει να θεωρηθεί ως ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο σύστημα εγγενών και επίκτητων αντανακλαστικών, που διαμορφώνεται στην αρχή, και αναδιαμορφώνεται διαρκώς, σαν μια μεγάλη αλυσίδα προσλήψεων, που φτάνουν στον εγκέφαλο δια των αισθητηρίων, αναλύονται στον εγκέφαλο και παράγουν κινητικές αποκρίσεις.

Ο λαμπρός μας επιστήμονας και γνώστης της ανώτερης νευρικής λειτουργίας, ο I. P. Pavlov, ορίζει την συνείδηση ως εξής: «Η συνείδηση μου φαίνεται πως είναι νευρική δραστηριότητα μιας ορισμένης περιοχής των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, η οποία έχει την κατάλληλη ανταποκρισιμότητα σε μια ορισμένη στιγμή κάτω από ορισμένες συνθήκες. Την ίδια στιγμή τα υπόλοιπα τμήματα των ημισφαιρίων βρίσκονται σε μια κατάσταση μειωμένης ανταποκρισιμότητας.

Νέα αντανακλαστικά διαμορφώνονται εύκολα και οι διαφοροποιήσεις δημιουργούνται με επιτυχία στην περιοχή των εγκεφαλικών ημισφαίριων με την βέλτιστη ανταποκρισιμότητα. Μπορούμε να πούμε πως την στιγμή αυτή, η περιοχή αυτή είναι το δημιουργικό κομμάτι των εγκεφαλικών ημισφαιρίων. Άλλα τμήματα με μειωμένη ανταποκρισιμότητα δεν είναι σε θέση να κάνουν το ίδιο, και η λειτουργία τους είναι κυρίως η διεξαγωγή των ήδη ανεπτυγμένων αντανακλαστικών, που αναδύονται στερεοτυπικά με τα κατάλληλα ερεθίσματα.

Η δραστηριότητα των άλλων μερών είναι αυτό που υποκειμενικά αποκαλούμε ασυνείδητη, αυτόματη δραστηριότητα.

Το μέρος με την βέλτιστη δραστηριότητα δεν είναι βέβαια μια σταθερή περιοχή. Το αντίθετο, κινείται διαρκώς στα εγκεφαλικά ημισφαίρια, εξαρτώμενη από τις διασυνδέσεις μεταξύ των κέντρων. Αλλά και η περιοχή μειωμένης ανταποκρισιμότητας αλλάζει αναλόγως του ερεθίσματος.

Αν μπορούσαμε να δούμε μέσα από το κρανίο ενός συνειδητά σκεπτόμενου προσώπου, και αν το μέρος των εγκεφαλικών ημισφαιρίων με την αυξημένη ανταποκρισιμότητα μπορούσε να εκπέμπει φως, θα βλέπαμε ένα παράξενου σχήματος φωτεινό σημείο να κινείται μέσα στα ημισφαίρια, αλλάζοντας διαρκώς σχήμα και μέγεθος, περιβαλλόμενο από μια σκιά στο υπόλοιπο μέρος των ημισφαιρίων».

Αποδεχόμαστε πλήρως αυτή την βαθιά επιστημονική κατανόηση της δραστηριότητας της συνείδησης, αλλά δεν την θεωρούμε ολοκληρωμένη. Είμαστε μάλιστα διατεθειμένοι να υπογράψουμε την βασική θέση του υλισμού: «Η ύπαρξη καθορίζει την συνείδηση», κάτω όμως από την συνθήκη πως ο όρος «ύπαρξη» σημαίνει τόσο την υλική όσο και την πνευματική πραγματικότητα.

Για να παρουσιάσουμε την αντίληψη μας περί συνείδησης, θα πρέπει να διαιρέσουμε σε πράξεις, καταστάσεις και όγκους συνείδησης. Η σκέψη ρέει σαν ποτάμι. Η σκέψη λάμπει σαν δυνατό φως. Η σκέψη σκάβει στα βάθη της ύπαρξης.

Ήρεμες και ελεύθερες εκούσιες πράξεις, ξαφνικά ξεσπάσματα, μαχαίρωμα της καρδιάς του επιτιθέμενου, η σταθερή προσπάθεια της θέλησης κατά την διάρκεια της ζωής που κατευθύνεται (η θέληση) στην επίτευξη σημαντικών σχεδίων και στόχων, ήσυχη αγάπη, χωρίς πάθος. Βαθιά, ήσυχη, αισθητική απόλαυση. Τα θυελλώδη πάθη του θυμού και φόβου. Βαθιά, σταθερή αφιέρωση στον Θεό, που κυβερνά ολόκληρη μου την ζωή - όλα αυτά είναι πράξεις της συνείδησης.

Προκαλούνται από: 1) προσλήψεις των αισθητηρίων, 2) τις άλλες οργανικές αισθήσεις του σώματος μας, 3) τις προσλήψεις της υπερβατικής μας ύπαρξης, 4) προσλήψεις από τον ανώτερο πνευματικό κόσμο, 5) τις επιδράσεις του πνεύματος μας.

Οι πράξεις της συνείδησης δεν είναι απομονωμένες: η σκέψη συνοδεύεται πάντα από αίσθημα. Το αίσθημα και η θέληση συνοδεύονται από σκέψη και το αίσθημα από εκούσιες κινήσεις. Οι πράξεις της θέλησης σχετίζονται πάντα με αισθήματα και σκέψεις. Το σύμπλεγμα αυτών των πράξεων της συνειδήσεως που συμβαίνουν ταυτόχρονα καθορίζουν την κατάσταση της συνείδησης. Οι καταστάσεις αυτές της συνειδήσεως αλλάζουν συνέχεια, καθώς οι πράξεις της συνείδησης είναι σε διαρκή κίνηση.

Ο όγκος της συνείδησης, που επίσης διαρκώς αλλάζει, και συνήθως αυξάνεται, ορίζεται από τον πλούτο του, την ποικιλία και το βάθος των πράξεων και καταστάσεων της συνείδησης. Το πνεύμα μας πάντα συμμετέχει στις πράξεις και καταστάσεις της συνειδήσεως, ταυτοποιώντας και κατευθύνοντάς τες. Από την πλευρά του, το πνεύμα μεγαλώνει και αλλάζει δια της δραστηριότητας της συνειδήσεως, δια των μεμονωμένων της πράξεων και καταστάσεων.

Αυτή είναι η ιδέα μας για το πλήρες εύρος της ψυχικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Ψυχή όμως δεν έχουν μόνο οι άνθρωποι, αλλά και τα ζώα. «Η ψυχή του ζώου είναι μέσα στο αίμα του». Και ένα ζώο, όπως ο άνθρωπος, αποτελείται από πνεύμα, ψυχή και σώμα.

Τι είναι η ψυχή; Στην απλούστερη  μορφή της, στα ζώα, μπορεί να είναι το σύμπλεγμα οργανικών και αισθητηριακών προσλήψεων, σκέψεων και αισθημάτων, ιχνών της μνήμης, που συνενώνονται από την αυτό-αντίληψη (η διάνοια στα ανώτερα ζώα), ή μπορεί να είναι απλώς σύμπλεγμα οργανικών αισθήσεων (στα κατώτερα ζώα). Το πρωτόγονο πνεύμα των ζώων είναι απλώς η πνοή ζωής (στα κατώτερα ζώα). Ανεβαίνοντας την σκάλα στην ιεραρχία των πλασμάτων, αυξάνεται η πνευματικότητα, και η πνοή ζωής εμπλουτίζεται με ίχνη διάνοιας, θέλησης και συναισθημάτων.

Η ανθρώπινη ψυχή είναι πολύ ανώτερη στην ουσία της, καθώς το πνεύμα που συμμετέχει στις δραστηριότητες της δεν συγκρίνεται με το πνεύμα των ζώων. Μπορεί να έχει τα ύψιστα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, που ο άγιος Προφήτης Ησαΐας (11:1-3 ΚΑΙ ἐξελεύσεται ράβδος ἐκ τῆς ρίζης ᾿Ιεσσαί, καὶ ἄνθος ἐκ τῆς ρίζης ἀναβήσεται. 2 καὶ ἀναπαύσεται ἐπ᾿ αὐτὸν πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, πνεῦμα σοφίας καὶ συνέσεως, πνεῦμα βουλῆς καὶ ἰσχύος, πνεῦμα γνώσεως καὶ εὐσεβείας· 3 ἐμπλήσει αὐτὸν πνεῦμα φόβου Θεοῦ. οὐ κατὰ τὴν δόξαν κρινεῖ οὐδὲ κατὰ τὴν λαλιὰν ἐλέγξει,) αποκαλεί πνεύμα φόβου Θεού, πνεύμα σοφίας και συνέσεως, πνεύμα ισχύος και δυνάμεως, πνεύμα φωτός, πνεύμα λογικής, Πνεύμα του Κυρίου, ή το δώρο ύψιστης ευσέβειας και έμπνευσης. Το πνεύμα και η ψυχή του ανθρώπου είναι άρρηκτα συνδεδεμένα σε μια ενότητα κατά τη διάρκεια της ζωής του, αλλά οι άνθρωποι διαθέτουν διαφορετικούς βαθμούς πνευματικότητας. Υπάρχουν αυτοί που ο Απόστολος Παύλος αποκαλεί «πνευματικούς» (Α’ προς Κορινθίους 2:14). Όπως είπαμε, μπορεί να υπάρχουν άνθρωποι-θηρία, άνθρωποι-φυτά, αλλά και άνθρωποι-άγγελοι. Οι πρώτοι δεν διαφέρουν πολύ από τα θηρία, επειδή η πνευματικότητα τους είναι πολύ χαμηλή, και οι τελευταίοι είναι πολύ κοντά στα ασώματα πνεύματα, που δεν έχουν ούτε σώμα ούτε ψυχή. Μπορούμε λοιπόν να περιγράψουμε την ψυχή ως συνδυασμό οργανικών και αισθητηριακών προσλήψεων, ιχνών της μνήμης, σκέψεων, αισθημάτων, και πράξεων της θέλησης, όπου οι ύψιστες εκδηλώσεις του πνεύματος δεν είναι αναγκαίες, καθώς δεν είναι παρούσες στα ζώα όπως και σε μερικούς ανθρώπους. Ο Απόστολος Ιούδας μίλησε γι΄ αυτούς: «Οὗτοί εἰσιν οἱ ἀποδιορίζοντες, ψυχικοί, Πνεῦμα μὴ ἔχοντες.» (Επιστολή Ιούδα 1:19)

Συνεχίζεται