Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (18).

Συνέχεια από:Παρασκευή 8 Φεβρουαρίου 2019

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ.

Του Adolf Trendelenburg.

         
2. Οι σημασίες τών όρων κατηγορία, κατηγορικόν, κατηγόρημα.        

Σε ιδιαίτερα μέρη, η έννοια τής κατηγορίας, κατηγορικόν έχει μία κατεύθυνση πιο ιδιαίτερης σημασίας η οποία πλησιάζει στην έννοια τής κατάφασης. Αυτή η τελευταία, ο έλεγχος που ενώνει (θετικός), αντιτίθεται στην απόφαση, τον έλεγχο που χωρίζει, το κήρυγμα (αρνητικός) και όπως αναδύεται καθαρά από διάφορα μέρη στην κατηγορία, κατηγορικόν κ.τ.λ. αυτή η πιο καθορισμένη σημασία τού κατά υπεισέρχεται μερικές φορές στην θέση τής πιο γενικής τής κατηγορικής σχέσεως, για παράδειγμα : όρος κατηγορικός, μία καταφατική εισαγωγή του συλλογισμού (Αν. Πρ. Ι 24, 41 b 6), προτασις κατηγορική, θετική κρίση, διακεκριμένη από την στερητική πρόταση (Αν. Πρ. Ι 2, 25 α 7). Τέλος στα Αν. Πρ. Ι 46,52 α 15 : “Στην ίδια θέση υπάρχουν οι στερητικοί καθορισμοί σε σχέση με τους θετικούς” (ομοίως δ’έχουσι και οι στερήσεις προς τας κατηγορίας) και στο περί ζώων γενέσεως και φθοράς Ι3, 318 b 16 “για παράδειγμα το θερμό είναι ένας θετικός προσδιορισμός και μία καθορισμένη μορφή, το κρύο όμως είναι μία στέρησις” (οίον το μέν θερμόν κατηγορία τις και είδος η δε ψυχρότης στέρησις).

          Η γενική σημασία τής κατηγορίας κυριαρχεί αργότερα στην στωϊκή γραμματική, στην οποία κατηγόρημα σημαίνει ακριβώς το κατηγορικό μέρος τής προτάσεως. Μ’αυτή όμως την έννοια, σύμφωνα με τον Πλούταρχο (Πλατωνικά θέματα 1009) μοιάζει ότι με το κατηγόρημα μερικοί διαλεκτικοί στωϊκοί έδειχναν το ρήμα!

          Ακόμη και σε ιδιαίτερα αριστοτελικά χωρία όπου χρησιμοποιείται ο όρος κατηγορία αναγνωρίζεται σαν η πλησιέστερη εκείνη σημασία τού καταφατικού κατηγορήματος, για παράδειγμα στο κατηγορίες, 5, όπου γίνεται λόγος για την ατομική ουσία σαν πρώτη ουσία : στην πραγματικότητα από την πρώτη ουσία δεν προέρχεται καμία κατηγορία (από μέν γάρ της πρώτης ουσίας ουδεμία έστι κατηγορία, 3 α 36-37). Στο λογικό επίπεδο, η πρώτη ουσία, για παράδειγμα ο συγκεκριμένος άνθρωπος ανήκει χωρίς αμφιβολία στην πρώτη κατηγορία, αλλά δεν είναι ακριβώς παρόν στο κατηγόρημα : καθότι υποκείμενο, αυτή συνιστά μάλλον το υπόστρωμα τής κατηγορίας, και είναι σπάνιες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η έννοιά της κατηγορείται για τον καθορισμό κάποιου ακαθόριστου. (Αν. Πρ. Ι 27, 43, 34! Φαμέν γάρ ποτε το λευκόν εκείνο Σωκράτην είναι και το προσιόν Καλλίαν. Μερικές φορές λέμε ότι ένα κάποιο αντικείμενο λευκό είναι ο Σωκράτης και το αντικείμενο που πλησιάζει είναι ο Καλλίας). Ακόμη και οι τροπικοί ορισμοί τού κατηγορήματος (δυνατότης, ανάγκη κ.τ.λ.) χαρακτηρίζονται σύμφωνα με το πλαίσιο, από την έκφραση άλλης κατηγορίας, Αναλ. Πρώτα. Ι 29, 45 b 35).

          Την ίδια σημασία γενικά τής κατηγορίας σαν κατηγορικόν βρίσκεται στα Φυσ. ΙΙ 1, 192 b 16-19, όπου λέγεται ότι αυτό που είναι εκ φύσεως έχει στον εαυτό του την καταγωγή τής κινήσεως και τής ησυχίας : “Όμως το κρεββάτι ή το Ιμάτιον ή άλλο πράγμα αυτού του γένους, καθώς έχουν το καθένα ένα κατάλληλο όνομα και έναν κατηγορικό ορισμό διά της τέχνης, δεν έχουν καμία ενδογενή τάση στην αλλαγή” (κλίνη δε και ιμάτιον και ει τι τοιουτον άλλο γένος έστιν ή μέν τετύχηκε της κατηγορίας εκάστης και καθ’όσον εστιν από τέχνης, ουδεμίαν ορμήν έχει μεταβολής έμφυτον). Όπως συμπεραίνεται από την συνέχεια του χωρίου, η κλίνη, το ιμάτιον και τα άλλα πράγματα παρόμοια καθότι φτιαγμένα με ύλη, έχουν την κίνηση σαν δευτερογενή προσδιορισμό, για παράδειγμα το βάρος, καθώς όμως προέρχονται από την τέχνη και στο μέτρο κατά το οποίο λέγονται κλίνη και ιμάτιο (από την στιγμή που δέχτηκαν μία τέτοια ιδιαίτερη κατηγορία) δεν διαθέτουν πια καμία ορμή γιά αλλαγή.

          Ακόμη και στο περί ζώων μορίων Ι 1,639 α 29, η έκφραση κατηγορία αναφέρεται στα κοινά ονόματα : έπειτα μπορούν να υπάρχουν άλλα χαρακτηριστικά τα οποία, παρότι έχουν την ίδια γενική ονομασία, διαφέρουν σύμφωνα με το είδος, όπως για παράδειγμα η πορεία τών ζώων (δεν φαίνεται δηλαδή μοναδική στη μορφή της, αλλά διαφοροποιείται σε πτήση, κολύμβηση, βάση μα και έρψι των ερπετών) : “έτερα δε ίσως εστιν οίς συμβαίνει την μέν κατηγορίαν έχειν την αυτήν, διαφέρειν δε και είδος διαφορά, οίον ή των ζώων πορεία ού γάρ φαίνεται μη τω είδει διαφέρει γάρ πτήσις και νεύσις και βάδισις και έρψις). Έχουν δηλαδή ένα κοινό κατηγόρημα, την αλλαγή του τόπου (πορεία).

          Αυτή η σημασία της κατηγορίας χαρακτηρίζει και τις δέκα κατηγορίες: όλες, πράγματι, μπορούν να γίνουν κατηγορήματα, εκτός τής πρώτης ουσίας και όπως είπαμε ήδη, σε μερικές περιπτώσεις και αυτή η τελευταία. Στο βιβλίο τών κατηγοριών, ερευνάται πολλές φορές το θέμα τής δυνατότητος να υπάρχουν ατομικά κατηγορήματα. Επι πλέον, η σημασία αυτού που κατηγορείται αναδύεται καθαρά ακόμη και στον όρο κατηγορήματα, ο οποίος χρησιμοποιείται συνήθως με την ίδια σημασία των κατηγοριών (Μετφ. 1028 α 33-34: των μέν άλλων κατηγορημάτων ουδέν χωριστόν, αυτή δε μόνη η ουσία (Φυσι. ΙΙΙ 1, 200 b 34-201 a 1 : κοινόν δ’επί τούτων ουδέν εστι λάβειν, ώς φαμέν, ο ούτε τόδε ούτε ποσόν ούτε ποιόν ούτε των άλλων κατηγορημάτων ουθέν).

          Όταν έπειτα κάτω από τον τίτλο τών κατηγοριών εννοούν τα πιο γενικά κατηγογορήματα τότε αυτές, στο μέτρο που είναι διαφορετικές από τα κατηγορήματα τα απλά, λέγονται γένη των κατηγοριών, για παράδειγμα: “Μετά από αυτό πρέπει να διακρίνουμε τα γένη των κατηγοριών στα οποία ενυπάρχουν τα τέσσερα κατηγορήματα που αναφέραμε (μετά τοίνυν ταύτα δεί διορίσασθαι τα γένη των κατηγοριών, εν οίς υπάρχουσιν αί ρηθείσαι τέσσαρες, Τοπ. Ι 9, 103 b 20). Σκοπείν δε και τα γένη τών κατά τούνομα κατηγοριών (που προέρχονται από ένα όνομα) Τοπ. Ι, 15,107 α 3. Οράν δε και ει μη εν ενί γένει κατηγορίας αμφότερα, αλλά το μέν ποιόν το δε ποσόν ή προς τι δηλοί; Τοπ. VII 1, 152 α 38. Και τα γένη τών κατηγοριών πεπέρανται (είναι περιορισμένα) Αν. Υστ. Ι 22,83 b 15. Επείπερ έχομεν τα γένη των κατηγοριών Σαρ. Ελ. 22, 178 α 5!

          Τέλος, επειδή χρειάζονται στον εννοιολογικό ορισμό, οι αριστοτελικές κατηγορίες δείχνουν τα υπέρτατα γένη και έτσι ονομάζονται απλώς γένη, όπως για παράδειγμα : “πρώτα είναι αναγκαίο χωρίς αμφιβολία να ορίσουμε σε ποιο από τα γένη ανήκει και τι πράγμα είναι, θέλω να πώ δηλαδή εάν είναι ένα ιδιαίτερο πράγμα δηλαδή μία ουσία ή ένα τόδε τι (ποιόν) ή ποσόν ή μία άλλη από τις κατηγορίες που διακρίναμε (πρώτον δ’ίσως αναγκαίον διελείν εν τίνι των γενών και τι εστί, λέγω δε πότερον τόδε τι και ουσία ή ποιόν ή ποσόν ή και τις άλλη των διαιρεθεισών κατηγοριών, περί ψυχής Ι 1, 402 α 22).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.