ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (50)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τετάρτη,3 Ιουνίου 2020

                                  Jacob Burckhard

                                                               ΤΟΜΟΣ 1^ος

                          ^{ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ}

                                            ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΣ  

                                                    –   ΙV   –

                          Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

1. ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΜΕΤΑΞΥ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

                                                   (συνέχεια  3^η) `  

Δεν υπήρξε άραγε κανένας στοχαστής, ή φωτισμένος και οξυδερκής πατριώτης να εκφράσει τις απόψεις του σχετικά με τον τρόπο που το έθνος διεξήγε τούς πολέμους του; Ασφαλώς και υπήρξαν τέτοια πρόσωπα και, αν κάποιος ήθελε να τις λάβει υπόψη του, οι προειδοποιήσεις δεν έλειψαν.  Δεν θα αναφερθούμε εδώ σε πανηγυρικούς λόγους, οι οποίοι επικράτησαν ήδη από την εποχή τού Γοργία και περιελάμβαναν γενικές προτροπές, καλοπροαίρετες αλλά απλοϊκές, που καλούσαν τούς Έλληνες να ενωθούν και να πολεμήσουν τούς Βαρβάρους, ούτε στις τόσο όμορφες συχνά δηλώσεις που απηχούσαν την καθολική επιθυμία για ειρήνη, όπως οι λόγοι που απευθύνει π.χ. ο χορός στη θεά τής Ειρήνης στον Αριστοφάνη, αλλά μονάχα στις εκκλήσεις προς την ίδια την ανθρωπότητα. Στο μέγα πολεμικό συμβούλιο του Ξέρξη, ο Μαρδόνιος λέει, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, τα εξής: «Στους πολέμους μεταξύ Ελλήνων οι ηττημένοι αφανίζονται. Οι άνθρωποι αυτοί που μιλούν την ίδια γλώσσα, θα έπρεπε μάλλον να λύνουν τις διαφορές τους με κήρυκες και αγγελιοφόρους ή με οποιονδήποτε άλλο παρόμοιο τρόπο, παρά στο πεδίο τής μάχης». Αλλά και ο Αριστοφάνης λέει στη Λυσιστράτη στους Αθηναίους και τους Λάκωνες: «Στην Ολυμπία, στις Θερμοπύλες, στους Δελφούς, και σε τόσα άλλα μέρη που δεν θα αναφέρω τώρα, προσφέρετε στους θεούς σαν αδέλφια τις ίδιες θυσίες. Οι εχθροί σας οι Βάρβαροι βρίσκονται προ των πυλών με ολόκληρο το στράτευμά τους, και σεις, Έλληνες, πολεμάτε ο ένας τον άλλον κι η μια πόλη την άλλη!». Όμως είναι ο Πλάτων που εκφράζεται, αιωνία του η μνήμη, με τον σαφέστερο τρόπο στην Πολιτεία. «Οι Έλληνες διατήρησαν το δικαίωμα να οδηγήσουν έλληνες πολίτες στη δουλεία, αντί να εμποδίζουν άλλους λαούς να συμπεριφέρονται μ’ αυτόν τον τρόπο. Δεν θα έπρεπε να διδάξουν εν τέλει στους ανθρώπους πώς θα διατηρηθεί το ελληνικό έθνος, προκειμένου να αποφύγει τη βαρβαρική σκλαβιά ; Δεν θα έπρεπε να απαγορευτεί  η δουλεία τών Ελλήνων ; Δεν θα έπρεπε να μην επιτρέπεται επίσης η σύληση των  νεκρών, αλλά να παραδίδονται προς ταφή στους δικούς τους; Κανένα όπλο ηττημένου Έλληνα να μην αναρτάται στους ναούς· κι από το έδαφος του εχθρού να αφαιρείται μόνον η σοδειά τού τελευταίου έτους, και να μην πυρπολούνται δάση και καλλιεργημένες εκτάσεις. Οι μάχες μεταξύ Ελλήνων δεν είναι πόλεμος, αφού είναι εκ φύσεως φίλοι, αλλά μια ασθένεια, μια παρεκτροπή· η λέξη πόλεμος ανήκει στην αναμέτρηση μεταξύ Ελλήνων και Βαρβάρων, διότι σ’ αυτήν μόνο την περίπτωση η μία φυλή είναι ξένη και εχθρική προς την άλλη· και μπορούν να συμπεριφέρονται μόνον απέναντι στους Βαρβάρους οι Έλληνες όπως συμπεριφέρονται δυστυχώς σήμερα απέναντι σε Έλληνες». Απ’ τη στιγμή που υπήρξαν άτομα που σκέφτονταν, μιλούσαν και έγραφαν μ’ αυτόν τον τρόπο, η ιστορία δεν μπορεί παρά να αποδώσει ακόμη μεγαλύτερες ευθύνες σ’ έναν λαό που επέμενε σε μια διαφορετική πρακτική, έστω κι αν υπήρξαν και φωτεινές εξαιρέσεις· ο Επαμεινώνδας κι ο Πελοπίδας δεν επέτρεψαν, λέει ο Πλούταρχος, καμιά δολοφονία μετά τη νίκη, ούτε την υποδούλωση κάποιας πόλης». Στο πεδίο τής μάχης είπε κάποτε ο Χαβρίας στους πολεμιστές του: «Όταν πηγαίνουμε στη μάχη θα πρέπει να έχουμε κατά νου, ότι δεν βαδίζουμε εναντίον εχθρών, αλλά εναντίον ανθρώπων με σάρκα και αίμα, που έχουν την ίδια φύση με εμάς». Κατά τον Κορνήλιο Νέπωτα ο Χαβρίας ήταν άνθρωπος καλοπροαίρετος, και γι’ αυτό δεν επιθυμούσε να βλάψει κανέναν· κι όταν οι εχθροί του ήταν μισθοφόροι, όπως και στον δικό του στρατό, δεν έτρεφε εναντίον τους το μίσος ενός πολίτη. Οι ιστορικοί αφήνουν, όταν δίνουν τον λόγο στους ήρωές τους, τον έναν να μιλάει για «μιαν ήπια εκδίκηση πολέμου», και τον επόμενο να υπερασπίζεται την ακραία βία. Οι Έλληνες εξακολούθησαν να ασκούν ωστόσο μιαν τέτοιου είδους βία·  βρέθηκαν όμως σε τέτοια αδυναμία με το πέρασμα του χρόνου, που οι πόλεις δεν είχαν πλέον τη δυνατότητα της συνεχούς αναμέτρησης, ενώ  οι εσωτερικές ανατροπές συνεχίζονταν αμείωτες. Μιλώντας για την εποχή γύρω στις αρχές τού 2^ου π.Χ.  λέει ο Πλούταρχος: «Όσο λιγοστεύουν οι δυνάμεις, εξασθενούν και τα σωματικά πάθη· κατά τον ίδιον τρόπο υποχωρούσε το πάθος για τη μάχη και στις ελληνικές πόλεις, ανάλογα με την εξασθένηση της εξουσίας». Συνέβη παρ’ όλ’ αυτά να καταλάβει μια πόλη, ακόμα και στην εποχή τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, προσωρινά μιαν άλλην από ανάγκη, προκειμένου να τη λεηλατήσει ολοσχερώς.

     Ακόμη και σε πολύ μεταγενέστερη εποχή διατηρούνταν, υπό ρωμαϊκό πλέον καθεστώς, με κάθε τρόπο οι μνήμες κάποιας νίκης Ελλήνων εναντίον άλλων Ελλήνων. Την εποχή τού Παυσανία, οι Τεγεάτες γιόρταζαν την επέτειο της μάχης, στην οποία είχαν αιχμαλωτίσει έναν μεγάλο αριθμό σπαρτιατών στρατιωτών, ενώ παρόμοια γεγονότα υπήρξαν σε πολλά μέρη τής Ελλάδας αφορμή για εορτασμούς. Εκείνο το οποίο όμως ήταν δυσκολότερα αποδεκτό  από μιαν ευκαιριακή νίκη τού αντίπαλου, ήταν τα πολυπληθή τρόπαια που ανεγείρονταν για τους θριάμβους στους πολέμους μεταξύ πόλεων. Σύμφωνα με κάποιον αρχαίο θρύλο, οι «πρόγονοι όλων τών Ελλήνων» είχαν ζητήσει να κατασκευάζονται τα τρόπαια της νίκης από ξύλο, ώστε να φθείρονται με τον χρόνο, ολόκληρη ωστόσο η Ελλάδα διέθετε πληθώρα εξαιρετικά ανθεκτικών στον χρόνο μνημείων, που διαιώνιζαν τη μνήμη αυτών τών εσωτερικών αναμετρήσεων. Γνώριζαν βέβαια πολύ καλά, ότι οι επιλογές τους τροφοδοτούσαν ένα «αδυσώπητο μίσος», και ότι θα μπορούσαν να είχαν ακολουθήσει το παράδειγμα των Μακεδόνων βασιλέων, που απέφυγαν αυτές τις πρακτικές, ελπίζοντας  να κερδίσουν κάποια μέρα την εμπιστοσύνη τών γειτόνων τους με άλλα ασφαλώς μέσα από τη συνεχή υπενθύμιση της ήττας τους· αλλά οι υπόλοιποι  Έλληνες δεν ήθελαν να στερηθούν ένα τρόπαιο, το οποίο αντιπροσώπευε το κατ’ εξοχήν μνημείο νίκης επί όλων εκείνων τούς οποίους δεν είχαν μεν κατορθώσει να κατακτήσουν και να εξαλείψουν μακροπρόθεσμα, είχαν όμως μπορέσει να τους βλάψουν μακροπρόθεσμα. Οι τοποθεσίες μιας πόλης, στις οποίες συνήθιζαν να εορτάζουν συλλογικά με τιμές και λατρείες, έβριθαν από αναμνηστικά αφιερώματα της νίκης Ελλήνων εναντίον άλλων Ελλήνων. Στην Ολυμπία ανυψωνόταν στο κέντρο τής Άλτεως, κάτω από τα πλατάνια,  ένα τρόπαιο των Ηλείων, αναμνηστικό μιας σπαρτιατικής επίθεσης που είχαν αποκρούσει· στον ναό τού Δία, και κάτω ακριβώς από τη Νίκη τού Παιωνίου, είχε αναρτηθεί η χρυσή ασπίδα τής σπαρτιατικής Συνομοσπονδίας, αναμνηστική τής νίκης στην Τανάγρα επί τών Αργείων, των Αθηναίων και των Ιώνων· λέγεται μάλιστα ότι η κατασκευή τού υπάρχοντος ναού με το άγαλμα του Δία πληρώθηκε από τα λάφυρα της νίκης τών Ηλείων κατά τών Πισατών. Στο άγαλμα ωστόσο τής θεάς Νίκης, που τοποθέτησαν οι Μεσσήνιοι της Ναυπάκτου σε ανάμνηση της συμμετοχής τους στην υπόθεση της Σφακτηρίας, δεν αναγράφηκε το όνομα των ηττημένων – των Σπαρτιατών – πιθανότατα από φόβο ! Αλλά οι Δελφοί υπήρξαν κυρίως , ακόμα και την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το μέγα αναμνηστικό μουσείο τού μίσους μεταξύ τών Ελλήνων, προορισμένο να απαθανατίζει, με τα εξαιρετικής τέχνης και εκφραστικότητας καλλιτεχνήματά του, τη συντριβή και των δύο πλευρών. Κι αυτό το μουσείο παρέμεινε άθικτο ακόμη και την εποχή που η ίδια η χώρα δεν ήταν παρά ερείπια και ερημωμένη, όχι εξ αιτίας τών Μακεδόνων ή τών Ρωμαίων, αλλά εξ αιτίας τών ίδιων των Ελλήνων. Σε περίπτωση αβέβαιης έκβασης του πολέμου έστελναν και οι δύο πλευρές όπλα ως λάφυρα στους Δελφούς, όπως οι Μαντίνιοι και οι Τεγεάτες το 423 π. Χ. · όλοι σχεδόν οι θησαυροί τού ιερού αποτελούνταν από λάφυρα νικηφόρων πολέμων Ελλήνων εναντίον  Ελλήνων· από όλα τα ορειχάλκινα συμπλέγματα, το μεγαλύτερο και το πλουσιότερο σε αγάλματα ήταν αυτό που αφιέρωσαν οι Σπαρτιάτες για τη νίκη τους κατά τών Αθηνών· το περιστύλιο των Αθηναίων ήταν ενθύμιο των μετέπειτα επιτυχιών τους στην Πελοπόννησο κ. ο. κ. Είναι ήδη πολύ αργά όταν ο καλός μας Πλούταρχος αποδοκιμάζει αυτές τις προσφορές και τα συναφή αγάλματα. Η μοναδική ελληνική πόλη, «της οποίας οι ναοί δεν στολίστηκαν με ελληνικά λάφυρα, ούτε με προσφορές ποτισμένες  από το αίμα τών αδελφών τους, αλλά με τα λάφυρα των βαρβάρων» είναι η Κόρινθος· και η επιγραφή που τα συνόδευε έλεγε πράγματι τα εξής: «Οι Κορίνθιοι και ο στρατηγός τους Τιμολέων αφιερώνουν, αφού απάλλαξαν από το ζυγό τούς Έλληνες που κατοικούσαν στη Σικελία, αυτά τα αναθέματα στους θεούς».

     Ανάμεσα στις πόλεις υπήρχαν περίοδοι ανακωχής, μεγαλύτερης ή μικρότερης διάρκειας, που συνήθως βασίζονταν σε συνθήκες, και στη διάρκεια των οποίων υπήρχε έντονη μεταξύ τους κινητικότητα· υπό την προϋπόθεση να υπάρχει όμως σ’ αυτές τις περιόδους ομαλότητας μια σχετική ασφάλεια για τους άλλους πολίτες. Οι συναντήσεις μεταξύ πολιτών, είτε λόγω εμπορικών συναλλαγών, είτε με αφορμή τελετουργίες και προσκυνήματα στους μεγάλους ιερούς τόπους, έδιναν την ευκαιρία δημιουργίας σχέσεων φιλοξενίας, χάρη στις οποίες το ελληνικό έθνος απέκτησε μιαν εντελώς ιδιαίτερη περί αυτού φήμη. Σχετικά μ’ αυτό το θέμα θα αναφερθούμε εδώ στην «αρχαιολογική» παράδοση, παραθέτοντας κάποιες σημαντικές παρατηρήσεις. Η φιλοξενία στην αρχαία ηρωική εποχή εκφράζεται με μεγαλοπρέπεια και επισημότητα, σαν μια ανάγκη ανάπαυλας της απλής ανθρώπινης φύσης ανάμεσα στις μάχες· θα έλεγε κανείς ότι αυτός ο κόσμος τών ηρώων αποβλέπει σε αγαθές σχέσεις, είτε πρόκειται για μακρινούς ταξιδιώτες, είτε για ικέτες. Στον Όμηρο το θέμα αντιμετωπίζεται με ένα αναμφισβήτητο αίσθημα συμπάθειας· ένας πατρογονικός νόμος φιλοξενίας σταματά την πάλη ανάμεσα στον Διομήδη και τον Γλαύκο, που αποφασίζουν να αποφύγουν τη σύγκρουση και να ανταλλάξουν τα όπλα τους· συστήνεται μάλιστα μ’ αυτόν τον νόμο να αποφεύγεται κάθε είδους φιλονικία με κάποιον φιλοξενούμενο. Ακόμα και ο φτωχός είναι καλοδεχούμενος, γιατί όλοι οι ξένοι και οι άποροι ανήκουν, όπως λένε η Ναυσικά και ο Εύμαιος, στον Δία. Αναφερόμενος στη δημιουργία τής πόλης, ο Ησίοδος προλέγει επιτυχία και ευημερία, αν αποδίδονται «δίκαιες» κρίσεις, τόσο για τους ξένους όσο και για τους εντόπιους· αυτή η παράδοση παραμελήθηκε ωστόσο αργότερα, και όταν βρισκόταν έξω απ’ την πόλη του, ο Έλληνας πολίτης ήταν συνήθως αναγκασμένος να εκπροσωπείται, είτε στο δικαστήριο είτε για λόγους ασφαλείας, από κάποιον πολίτη τού τόπου όπου βρισκόταν, κάτι που δεν θεωρείται και τόσο σημαντικό αν λάβουμε υπόψη τις υπόλοιπες αρχαίες συνήθειες της αποκαλούμενης «προξενίας». Επρόκειτο για διαδικασίες, που ήταν εντελώς άγνωστες στην αχανή π.χ. περσική αυτοκρατορία, όπου καθένας μπορούσε, υπό το δεσποτικό καθεστώς ενός βασιλέα, να ταξιδεύει ελεύθερα και να διεκπεραιώνει τις υποθέσεις του, υπό την προϋπόθεση ότι ήταν γνωστό το επάγγελμά του και ότι είχε μαζί του χρήματα. Μόνο στους Έλληνες, όπου η θεσμοθέτηση της πόλης κατάφερε να γεννήσει και την «αντιπάθεια» για όλες τις υπόλοιπες πόλεις, ο Έλληνας είχε ανάγκη σε μιαν άλλη πόλη απ’ αυτό το είδος προστασίας, που του απέδιδαν τότε τις χάρες τής αρετής και του πνεύματος. Αν έχει επομένως κάποιος την εντύπωση, ότι οι Έλληνες υπήρξαν ιδιαίτερα φιλόξενοι, πρόκειται για μια ψευδαίσθηση αντίστοιχη με τον ισχυρισμό, ότι οι Σπαρτιάτες ενδιαφέρονταν για τη μουσική· έγινε πράγματι πολύς λόγος για ένα ζήτημα, το οποίο σε άλλους τόπους εθεωρείτο  αυτονόητο.

     Αν η ενότητα του έθνους δεν μπορεί να αναζητηθεί στις σχέσεις μεταξύ πόλεων, είναι τουλάχιστον δυνατόν να την εντοπίσουμε κατ’ αρχάς στην κοινή θρησκεία. Που υπήρξε ασφαλώς, ως κυρίαρχο στοιχείο τού πολιτισμού ενός ολόκληρου έθνους, μια δύναμη ενότητας· διότι περιείχε έναν ολόκληρο κόσμο βασικών αντιλήψεων, που τις μοιραζόταν ένας ολόκληρος λαός. Εδώ συγκαταλέγονται οι συλλογικοί προσκυνηματικοί τόποι, τα δημόσια αθλήματα και τα μαντεία, όπου Έλληνες και Έλληνες-άποικοι συγκεντρώνονταν σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, κατά τις οποίες αποκτούσαν συνείδηση «του μεγέθους τού έθνους τους»· τα μέρη εκείνα έδιναν ακριβώς την εντύπωση μιας συγκροτημένης Ελλάδας. Μ’ αυτές τις χρονικές περιόδους συνδέθηκε επίσης το καθεστώς τής ιεράς εκεχειρίας σε εποχές πολέμου, ακόμα και η παύση, σε ορισμένες περιπτώσεις, του πολέμου. Η ιερή ειρήνη τής Ολυμπίας κι η ιερή ουδετερότητα ολόκληρης της Ηλείας αποτελούν παραδείγματα με μεγάλη ιστορική σημασία. Αλλά οι εορτασμοί δεν κατώρθωσαν ποτέ να εμποδίσουν και μετά βίας μπόρεσαν να διακόψουν, για σύντομα χρονικά διαστήματα, τους πραγματικούς πολέμους· απέβλεπαν μόνο στην παραχώρηση δυνατότητας στον λαό να συναθροισθεί, όπως και στο παρελθόν, στην προσφορά θυσίας στους θεούς, στους αθλητικούς αγώνες και τις εμπορικές συναλλαγές, και είναι γεγονός ότι χωρίς τούς Ολυμπιακούς Αγώνες θα ήταν αδύνατο να διατηρηθεί μια τάξη στη χρονολόγηση των γεγονότων, δεδομένου ότι υπήρχαν παντού τοπικές χρονολογίες, με διαφορετικά έτη και μήνες. Αλλά ο Απόλλων τών Δελφών δεν έπαυε να δίνει συμβουλές στους Έλληνες σχετικά με τους πολέμους εναντίον Ελλήνων, και στο μαντείο του υπήρχε, όπως είδαμε, πληθώρα αναθημάτων και μνημείων που διαιώνιζαν την αμοιβαία έχθρα. Η ελληνική θρησκεία δεν μπορούσε, εξ αιτίας τής βαθειάς της φύσης   να οδηγήσει στη συγκόλληση του έθνους· η ισχύς της ως θρησκεία τής ίδιας της πόλης, των βωμών και των τάφων της, τροφοδοτούσε στην πραγματικότητα το μίσος εναντίον τών άλλων πόλεων· οι θεοί πολεμούν μεταξύ τους, αντικατοπτρίζοντας τις διαφωνίες μέσα στις οποίες ζουν οι Έλληνες· οι πολυθεϊστικές θρησκείες αναζητούν απ’ την άλλη πρόθυμα προσμείξεις, και δεν διαχωρίζουν τούς λαούς του απ’ τους υπόλοιπους λαούς. Η αναζήτηση απήχησης σε ξένους τόπους τής πίστης τών Ελλήνων στους θεούς τους βρήκε εύκολα ανταπόκριση από όλες τις άλλες πολυθεϊστικές θρησκείες, κατορθώνοντας να προσεγγίσει ακόμα και το αιγυπτιακό πάνθεον, το οποίο διέφερε κατά τα άλλα πάρα πολύ.

     Πολύ περισσότερο απ’ τη θρησκεία, ήταν οι μύθοι τών ηρώων που συνένωναν ολόκληρο τον λαό, χάρη στο μεγαλειώδες μέσον που διέθεταν, την επική ποίηση,  η οποία τούς προσέδιδε ένα κοινό υπόβαθρο. Δεν έχει καμιά σημασία το πόσα ήταν τα άνθη που χρειάστηκε να συλλέξει ο άνεμος από κάθε αγρό, ώσπου να δημιουργηθεί αυτό το «δάσος» τών θαυμαστών θρύλων, εφ’ όσον ο επικός μύθος κατέστη η ζωντανή εικόνα τού έθνους, και όλων εκείνων που αισθανόταν, ονειρευόταν και φανταζόταν. Ακόμη κι αν τα βασικά χαρακτηριστικά μιας Οιδιποδιάδας ή μιας Αγαμεμνωνιάδας συναντώνται και σε άλλους λαούς, μόνον εδώ αναδύθηκαν στην καθαρά ελληνική σύλληψη και στην πλουσιότερη μορφή τους οι κοινοί θρύλοι. Και ήταν ο μύθος που μπορούσε να πραγματοποιεί πλήρως την ενότητα ενός λαού, καθώς συναντάμε τούς ήρωές του, πέρα από τις επιμέρους ασχολίες τους, σε κοινές επιχειρήσεις, που αντιπροσωπεύουν τη σύνθεση της ιδανικής Ελλάδας. Ο θρύλος που γεννιέται στην Αργοναυτική π.χ. εκστρατεία ή στο κυνήγι τού Καλυδώνιου κάπρου, αναδεικνύει ήρωες από τον ίδιον ή και διαφορετικούς τόπους, που συναθροίζονται στην εξέλιξη της διαδρομής τους, ξεκινώντας από όλες τις φυλές, για να καταλήξουν σε μια κοινή δράση, στην οποία συμμετέχουν ήρωες και λαοί: την εκστρατεία εναντίον τής Τροίας. Την οποία ο Θουκυδίδης τη χαρακτηρίζει με έμφαση ως την πρώτη μεγάλη, πανελλαδική επιχείρηση, ως μιαν απόφαση που εκφράζει τη θέληση ολόκληρου του έθνους. Είναι αυτοί οι ήρωες που ενσαρκώνουν τούς αρχαιότερους θριάμβους, και ο εκπρόσωπός τους, ο Όμηρος, τον αρχαιότερο διάσημο διανοητή, στου οποίου το πρόσωπο αναγνωρίζονται όλοι οι Έλληνες· και είναι ακριβώς ο Όμηρος που υπήρξε και καθιερώθηκε, κατά γενικήν ομολογία, ως ο ιδανικός φορέας τής παιδείας τών ανθρώπων, ξεκινώντας από τούς νέους. Ο ελληνικός κόσμος αποτελεί ένα σύνολο από τη σκοπιά τού Ομήρου·  Έλληνες υπάρχουν στον βαθμό που μνημονεύουν τούς ήρωές τους· η σύνδεση με τον μύθο πραγματοποιείται στις ξένες χώρες (τη νοτιοδυτική Μικρά Ασία, τη Μεγάλη Ελλάδα κ.τ.λ.) από τα ταξίδια κυρίως τών ηρώων που επέστρεφαν από την Τροία· ο Διομήδης κυριάρχησε στην Αδριατική, κι ο Αχιλλέας στον Πόντο· στον Ηρακλή ανήκαν ήδη όλες οι ακτές τής Μεσογείου, παρότι οι Έλληνες δέχτηκαν και τον φοινικικό θεό τού ήλιου ως υιό τού Δία και της Αλκμήνης. Οι αρχαίοι συγγενικοί λαοί τής Δύσης, οι Ιταλιώτες π.χ., γοητεύτηκαν και θαύμασαν το κάλλος τών ηρωικών ελληνικών θρύλων, ενώ επηρεάστηκαν ακόμα και οι σκυθρωποί Ετρούσκοι από την τέχνη, ίσως  και από την ποίηση των Ελλήνων.

     Η ενότητα που δημιούργησε ο μύθος συνοδεύτηκε σε μεγάλο βαθμό από μια πολιτισμική ενότητα, η οποία ενισχύθηκε βαθμιαία από έναν ολόκληρο πολιτισμό, που διέδωσε αυτό που πραγματικά ήταν οι Έλληνες, καθώς και μια σειρά κοινών συμπεριφορών, χωρίς τις οποίες θα αποτελούσε η ίδια η ύπαρξη των Ελλήνων μιαν ατέλειωτη δυστυχία, και οι οποίες οδήγησαν τελικά, παρ’ όλα τα μίση, στη συμφιλίωσή τους. Κι αυτή η ενότητα απέκτησε μια τέτοια ισχύ, που της έδωσε τη δυνατότητα είτε να αφομοιώσει είτε να απορρίψει τα ιθαγενή στοιχεία – τα πελασγικά, αποκαλούμενα, υπολείμματα – , αλλά και να αναδείξει  σε ξένους τόπους και στις αποικίες πληθυσμούς κατά το ήμισυ ελληνικούς, που είχαν ωστόσο τον διακαή πόθο να προσλάβουν οτιδήποτε το ελληνικό. Η ελληνική γλώσσα διέθετε π.χ. απίστευτες εθνογενείς ιδιότητες: έτσι γεννήθηκε, μέσα από διαφορετικές διαλέκτους, μια επική κατ’ αρχάς γλώσσα, κατανοητή και αποδεκτή από όλους, που κατέστη ο πλέον ευγενής υποδοχέας τών θρύλων και των αντιλήψεων για τους θεούς και τους ήρωες· αυτός που γνώριζε την ελληνική γλώσσα ήταν ένας άνθρωπος διαφορετικός από όλους τούς υπόλοιπους κατοίκους τής γης, και όποιος μπορούσε να τη χειρίζεται, γινόταν Έλληνας, γιατί ήταν η γλώσσα που του πρόσφερε αυτή τη δυνατότητα. Ο κάθε Έλληνας εμφορείτο τελικά από μια δύναμη, μέσα στην οποία ανακαλύπτουμε το στοιχείο του συναγωνισμού, με την ευρύτερη έννοια του όρου (της άμιλλας).  Όλη αυτή η εξέλιξη λειτούργησε με τον καιρό ως υπόβαθρο μιας συνειδητής παιδείας, ενώ απ’ τη στιγμή που η γραμματική, η κιθαρωδία και η γυμναστική έγιναν κτήμα όλων τών νεαρών πολιτών, έγινε πλέον σε όλους γνωστή η πρόκληση που αντιπροσώπευε ο ελληνικός βίος.

(συνεχίζεται)

"Οι μάχες μεταξύ Ελλήνων δεν είναι πόλεμος, αφού είναι εκ φύσεως φίλοι, αλλά μια ασθένεια, μια παρεκτροπή"

ΦΘΟΝΟΣ. Η ΑΙΩΝΙΑ ΚΑΤΑΡΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΓΕΝΟΥΣ. ΦΘΟΝΟΣ ΤΟΥ ΦΙΛΟΥ. Η ΝΕΚΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ. Η ΠΗΓΗ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ.