ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (53)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τρίτη,23 Ιουνίου 2020

                                     Jacob Burckhard

                                                                  ΤΟΜΟΣ 1^ος

                           ^{ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ}

                                           ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΣ  

                                                    –   ΙV   –

                          Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

2. ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ  (συνέχεια 3^η)

   

  Κατά τον χρυσόν αιώνα η αντίθεση ανάμεσα σε Έλληνες και Βάρβαρους έφτασε στο απόγειό της. Η συνεισφορά τού Ηρόδοτου, ο οποίος αναγνωρίζει προσωπικά πολλές θετικές ιδιότητες στους Βαρβάρους, στους οποίους οι αναφορές του είναι ιδιαίτερα αντικειμενικές, αποδεικνύεται ακόμη περισσότερο πειστική για τις γνώσεις που μας προσφέρει, διότι γράφει σε μιαν εποχή που προηγείται τών τάσεων προσαρμογής τών γεγονότων στους σκοπούς τής ρητορικής. Αντίθετα ο Ευριπίδης εκμεταλλεύεται τις προλήψεις τών Αθηναίων θεατών του κατά τρόπο πραγματικά απαράδεκτο. Ο Οδυσσέας του μέμφεται τούς Βαρβάρους επειδή δεν τιμούν τούς φίλους τους και στερούνται παντελώς σεβασμού προς τους νεκρούς τού πολέμου· στην δε Ορέστεια αντιπαραθέτει με έμφαση την υπερηφάνεια του Έλληνα στη νοητική αντίληψη του Βαρβάρου, στον οποίον αποδίδει δειλία, δουλοπρέπεια και φόβο θανάτου, συμπεριφορά την οποία χαρακτηρίζει τυπικά φρυγική. Είναι επομένως προτιμότερο να ακούσουμε τα λόγια ενός ειρηνιστή και γνώστη, ο οποίος όμως πολέμησε εναντίον Βαρβάρων, όταν περιγράφει τον τρόπο που διεξάγουν τους πολέμους τους: του Βρασίδα, όταν ετοιμάζεται να οδηγήσει τους άνδρες του στον πόλεμο εναντίον τών Ιλλυρίων· στην ομιλία του αναφέρεται στη δύναμη και τις αδυναμίες αυτών τών Βαρβάρων με τόση ακρίβεια, που σπάνια θα συναντήσουμε σε άλλο κείμενο. Σε γενικές γραμμές οι Έλληνες κυριαρχούσαν εξ ορισμού στις επιχειρήσεις τους εναντίον των μη Ελλήνων, στην περίπτωση που αυτοί οι τελευταίοι δεν είχαν το αριθμητικό πλεονέκτημα.

     Η μεγαλύτερη δυστυχία για μια πόλη ήταν να μετατραπεί σε βαρβαρική, είτε εξαιτίας μιας απρόβλεπτης νίκης είτε μιας βαθμιαίας διείσδυσης των ξένων. Ορισμένες ελληνικές πόλεις που υπέταξαν οι περσικές δυνάμεις βρέθηκαν σ’ αυτήν την κατάσταση, όπως για παράδειγμα η Έφεσος περί το 408 π. Χ., εξαιτίας του λυδικού εποικισμού της, αλλά και της συχνής παρουσίας ενός περσικού στρατηγείου, ως τη στιγμή που εισέβαλε ο Λύσανδρος, και αποκατέστησε την κυριαρχία τού ελληνικού τρόπου ζωής, επανέφερε τις εμπορικές δραστηριότητες στα λιμάνια, οικοδόμησε ναύσταθμο για την κατασκευή πλοίων κ.τ.λ. Οι κάτοικοι των απειλουμένων πόλεων που βρίσκονταν σε βαρβαρική γη, όπως για παράδειγμα των Ευεσπερίδων τής Λιβύης, κάλεσαν όσους  Έλληνες το επιθυμούσαν, να εγκατασταθούν ως έποικοι στην πόλη τους, έκκληση η οποία είχε μεγάλη απήχηση στους Μεσσήνιους, που είχαν πρόσφατα χάσει το προηγούμενο άσυλό τους, τη Ναύπακτο. Αρκετές αποικίες όμως χάθηκαν, επειδή η μοίρα τής ιστορίας τών ελληνικών πληθυσμών διαγράφει ανόδους και πτώσεις. Όταν ένας μεγάλος αριθμός απ’ αυτές τις θαυμαστές πόλεις τής Μεγάλης Ελλάδας χάθηκαν οριστικά προς όφελος Σαμνιτών, Λευκανών και Βρουτίων, οι κάτοικοι της Ποσειδωνίας, το μελλοντικό Πέστουμ, υποτάχθηκαν επίσης· «λέγεται ότι τροποποίησαν τη γλώσσα τους και όλα τα υπόλοιπα έθιμα, αλλά εξακολουθούν να τιμούν ακόμη και σήμερα μία από τις ελληνικές εορτές τους, κατά την οποία συγκεντρώνονται για να μνημονεύσουν το όνομα και τους θεσμούς που είχαν άλλοτε· και αφού κλάψουν και θρηνήσουν μεταξύ τους, αποσύρονται» (Αθηναίος).

    Η περσική αυτοκρατορία, στους μεγάλους πολέμους της εναντίον τών Ελλήνων, είχε αρκετούς Έλληνες στο πλευρό της, και έτσι απέκτησε αργότερα επιρροή στις διαμάχες μεταξύ Ελλήνων, όσο κι αν ήταν οδυνηρό επιφανείς Έλληνες να συναναστρέφονται Πέρσες δυνάστες· αλλά οι Πέρσες ανήκαν τουλάχιστον στους Βαρβάρους τού ασιατικού πολιτισμού. Ακόμη πιο οδυνηρές ήταν ωστόσο, στους πολέμους μεταξύ Ελλήνων, οι συμμαχίες με Βαρβάρους τού εσωτερικού· ο Πελοποννησιακός Πόλεμος άμβλυνε, ήδη από τις αρχές του, αυτήν την αντίληψη. Το πώς το εισέπραξαν όμως αυτό οι λαοί που ηττήθηκαν μάς το αποδεικνύει η συμπεριφορά τών Αμβρακιωτών τών Ιδομενών απέναντι στους Αθηναίους και τους συμμάχους τους, τους Βάρβαρους Αμφίλοχους: μετά την ήττα τους οι Αμβρακιώτες διέφυγαν προς την κοντινότερη παραλία· κι όταν αντίκρισαν τον αθηναϊκό στόλο παρατεταγμένο κοντά στην ακτή, έπεσαν στη θάλασσα προσπαθώντας να φτάσουν κολυμπώντας στα αθηναϊκά καράβια, «προτιμώντας να τους σκοτώσουν οι Αθηναίοι ναύτες, παρά οι Βάρβαροι, και μάλιστα οι Αμφίλοχοι, που ήταν οι χειρότεροι εχθροί τους».

     Από τον 4^ον όμως αιώνα η αντίθεση Ελλήνων και Βαρβάρων αρχίζει να αποσιωπάται, ίσως επειδή στο μεταξύ οι Έλληνες είχαν υποστεί τη φρίκη τής αντιπαράθεσης με άλλους Έλληνες, αλλά και επειδή ο προηγούμενος εθνικός ενθουσιασμός τους είχε ασφαλώς θρυμματιστεί. Είναι χαρακτηριστικό ότι μεταξύ τών φιλοσόφων, ο πρώτος που τάχθηκε υπεράνω τών παραδοσιακών αντιλήψεων ήταν ο ιδρυτής τής σχολής τών Κυνικών, ο ατίθασος επιτιμητής τής πόλης Αντισθένης, ένας κατά το ήμισυ Έλληνας στην πραγματικότητα, αφού η μητέρα του ήταν από τη Θράκη. Για να αποδείξει ότι η προσπάθεια αποδίδει, επέλεξε για παράδειγμα από τούς Έλληνες τον Ηρακλή και από τούς Βαρβάρους τον Κύρο, αυτόν ακριβώς που εκείνη την εποχή ο Ξενοφών περιέγραφε ως το πρότυπο ενός ιδανικού βασιλέα. Είναι πραγματικά αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σε ζητήματα ηθικής επελέγη ένας Βάρβαρος ως παράδειγμα και ως ένα είδος προτύπου. Για τον Πλάτωνα υπήρξε επίσης η Αίγυπτος μια αρχαιότατη πηγή πνεύματος και, από μιαν άποψη, ένα ιδανικό. Ο ορίζοντας άλλαξε οριστικά από την εποχή τού Μεγάλου Αλεξάνδρου, εξαιτίας και μόνον τού γεγονότος ότι μεγάλες χώρες τής Ανατολής υιοθέτησαν πλήρως ή εν μέρει την ελληνική γλώσσα. Θα ήταν ίσως υπερβολή να ισχυριστούμε ότι οι απόγονοι των Περσών Βάτριοι και Γεδρώσιοι απήγγειλαν τις τραγωδίες τού Σοφοκλή και του Ευριπίδη, αλλά η εξελληνισμένη Εγγύς Ανατολή αποτελούσε ήδη, ως τον Ευφράτη και πέρα απ’ αυτόν, ένα προπύργιο, αν όχι του ελληνικού έθνους, τουλάχιστον της κατ’ εξοχήν διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού. Αν οι λαοί που «αφομοιώθηκαν» από τον ελληνισμό διατήρησαν ίσως και για αιώνες, ενοχές για πάμπολλες «βαρβαρικές, ελαττωματικές συνήθειες», η ελληνική διανόηση συνυπήρχε πλέον με αρκετές βαρβαρικές φυλές και αρκετούς εντόπιους διανοητές, οι οποίοι αναδείχθηκαν σύντομα, όχι μόνο μέσα από τις περιγραφές τού κόσμου τής Ανατολής σε ελληνική γλώσσα, αλλά και μέσα από την απόλυτη προσαρμογή τους στην ελληνική σκέψη και γλώσσα, σε ανθρώπους που μιλούσαν και έγραφαν την καθαρότερη μορφή τής Αττικής διαλέκτου.

     Η φιλοσοφία υπέστη ιδιαίτερα, όπως θα αποδείξουμε αργότερα, πραγματική «εισβολή». Είχε επηρεάσει παλαιότερα, στις αρχές της, τον Σκύθη Ανάχαρση, ενώ ανάμεσα στους θαυμαστές τού Πλάτωνα συγκαταλεγόταν ένας διακεκριμένος Πέρσης, ο Μιθριδάτης, γιός τού Ροδοβάτη. Η ελληνική σοφία καταργεί τώρα πλέον τα εθνικά «σύνορα», ενώ οι περιορισμοί φύλου (με τους Πυθαγόρειους) και κοινωνικής τάξης  (με τη διδασκαλία φιλοσοφίας στους δούλους) είχαν ήδη εκλείψει. Σύμφωνα με τη διδασκαλία τής Στοάς,  Έλληνες και Βάρβαροι είναι ίσοι, δηλαδή και οι δύο υιοί τού Θεού. Εκατό χρόνια μετά τον Αλέξανδρο, ο Ερατοσθένης μπορούσε να γράφει: «Σφάλλουν όσοι υποστηρίζουν ότι το ανθρώπινο είδος αποτελείται από Έλληνες και Βάρβαρους· είναι προτιμότερο να διακρίνουμε μεταξύ αρετής και  κακίας, διότι πολλοί Έλληνες είναι κακοί, και πολλοί Βάρβαροι είναι πολιτισμένοι, όπως για παράδειγμα οι Ινδοί και οι Άρειοι , καθώς και οι Ρωμαίοι και οι Καρχηδόνιοι με το θαυμαστό Κράτος τους».

     Το επόμενο βήμα θα είναι η καλλιέργεια του σεβασμού τών Βαρβάρων. Στην εξέλιξη αυτή οδήγησε η σφοδρή επιθυμία που ωθεί ορισμένες φορές έναν ύστερο και απομακρυσμένο από τις απαρχές του πολιτισμό να αναζητήσει τις ρίζες του, κάτι που συνέβη κυρίως στις αποικίες. Τη χρονική αυτή περίοδο αρχίζουν βαθμιαία να συνδέουν τούς βαρβαρικούς πληθυσμούς με τους επιθετικούς προσδιορισμούς που χρησιμοποίησαν ο Όμηρος και ο Αισχύλος για ορισμένους λαούς, όπως για παράδειγμα τους θαυμαστούς Ιππημόλγους , τους νομιμόφρονες Σκύθες, τους δικαιότατους Άβιους, επειδή η ευτυχία και η αρετή αναζητήθηκαν από αρχαιοτάτων χρόνων στις περιφέρειες του κόσμου, γιατί γνώριζαν ήδη τί συνέβαινε στο «κέντρο». Οι απόψεις αυτού τού είδους μετατράπηκαν βαθμιαία σε αληθινά επιχειρήματα· κι ενώ οι αντιλήψεις τής Ανατολής είχαν ήδη αρχίσει να διεισδύουν, για παράδειγμα, στη φιλοσοφία, το ενδιαφέρον για τη ζωή τών αρχαίων σοφών επικεντρώθηκε σταδιακά, μετά τον Πυθαγόρα, στις περιηγήσεις τους και στα υποτιθέμενα έτη μαθητείας τους στην Ανατολή, μέχρι τού σημείου να γίνει αποδεκτό, ότι η φιλοσοφία προέρχεται εξ αρχαιότητος από τούς Βαρβάρους, με παραδείγματα τους γυμνοσοφιστές, τους Δρυίδες, τους Χαλδαίους, τους αιγύπτιους ιερείς, τους μάγους κ.τ.λ.  Ενώ αναγνωρίστηκε και στο επίπεδο της θρησκείας μεγαλύτερος σεβασμός στους Βαρβάρους, έτσι ώστε ένα Σιδώνιος να μπορεί να δηλώνει κατάμουτρα στον Παυσανία, στον ναό τού Ασκληπιού στο Αίγιο, ότι οι Φοίνικες είχαν βαθύτερη γνώση τού θείου στοιχείου από τούς Έλληνες· αρχίζει επιπλέον να εγκωμιάζεται η ευσέβεια των Βαρβάρων, σε αντίθεση μάλιστα με την αυξανόμενη ασέβεια των Ελλήνων, ενώ στο παρελθόν γινόταν λόγος μόνο για τη θρυλική ευσέβεια των Υπερβορείων. Και οι Βάρβαροι άρχισαν να χαρακτηρίζονται τελικά ως περισσότερο πολιτισμένοι· η αλήθεια είναι ότι ο Έλληνας της ύστερης εποχής πιστεύει για το ίδιο του το έθνος ό,τι και ο Μακιαβέλι για τους Ιταλούς τής εποχής του· ως έσχατη δε συνέπεια αρχίζει να διαδίδεται ότι και για την υστέρηση των Βαρβάρων ευθύνονται οι Έλληνες, οι οποίοι τούς διέφθειραν. Ολόκληρη αυτή η συλλογή απόψεων, που ξεκινά απ’ τους εγκωμιαστικούς χαρακτηρισμούς τού Ομήρου για μακρινούς λαούς, συνοψίζεται σε μια δήλωση γεμάτη παλμό τού Στράβωνα, που αρχίζει ως εξής: «Γιατί είναι παράξενο, ότι ο Όμηρος αποκαλεί δίκαιους και αξιοθαύμαστους τους λαούς που δεν ακολουθούν τις δικές μας συνήθειες της υπερχρέωσης, της κερδοσκοπίας και της αδικίας που αυτές οι συνήθειες συνεπάγονται ;». Για να πη στη συνέχεια ότι όλοι οι Βάρβαροι είναι βασικά καλύτεροι, δικαιότεροι και απλούστεροι άνθρωποι από τούς Έλληνες, αλλά διαβρώθηκαν απ’ αυτούς όσον αφορά στις ηδονές, την απληστία και την πρακτική τής απάτης. Οι θεοί τών Βαρβάρων είχαν στο μεταξύ  κερδίσει έδαφος, τόσο στους Έλληνες όσο και στους Ρωμαίους· η αξιοσημείωτη αδυναμία ενός ολόκληρου Ολύμπου απέναντι στο πεπρωμένο, είχε καταστήσει πραγματικά ισχυρούς και φιλάνθρωπους τους ξένους θεούς. Οι Έλληνες θεοί μας μάς προστάτεψαν ελλιπώς, θα μπορούσε να ισχυριστεί το παρακμάζον έθνος.

(συνεχίζεται)