ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (125)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Συνέχεια από Παρασκευή, 3 Ιουνίου 2022

                                               Jacob Burckhardt
                                                    ΤΟΜΟΣ 2ος
                            ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΑΤΡΕΙΑ

ΙV. Η ΜΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ -16 (τελευταίο)

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι υπήρξαν και ερωτήματα προς τους θεούς με ανόητο, ή ανούσιο περιεχόμενο, τα ελάχιστα όμως που γνωρίζουμε εφευρέθηκαν για να εμπαίξουν κάποιο πρόσωπο ή πληθυσμό. Ένα ιδιαιτέρως αγωνιώδες ερώτημα που τέθηκε, έχει δυστυχώς (! ) επιβεβαιωθεί πλήρως: ο Σωκράτης δεν απέστειλε ασφαλώς ο ίδιος κάποιον, αλλά συγκατατέθηκε στη μετάβαση του φίλου του Χαιρεφώντα στους Δελφούς, όπου και έθεσε το επίμαχο ερώτημα, αν υπάρχει άνθρωπος σοφώτερος από τον Σωκράτη· και η Πυθία απάντησε: «Όχι, δεν υπάρχει σοφώτερος άνθρωπος». Μπορεί να φανταστεί κανείς την αίσθηση που προκάλεσε στους ανθρώπους τού περιβάλλοντος των Δελφών αυτή η απάντηση, και το πώς ο Σωκράτης την εξέλαβε, μετά από βαθύ στοχασμό, ως αληθή, θυσιάζοντας τη ζωή του για να αποδείξει στους Αθηναίους ότι δεν ήταν σοφοί.

Πέρα όμως από αυτά τα γεγονότα, η παράδοση μάς αναδεικνύει και μια γοητευτική όψη τών πραγμάτων. Η Τελέσιλλα, που καταγόταν από επιφανή οικογένεια του Άργους και έπασχε από ανίατη ασθένεια, έστειλε αγγελιοφόρο σε κάποιο μαντείο (προφανώς Απολλώνιο), αιτούμενη τη θεραπεία της, η οποία και της παραχωρήθηκε μαζί με τη συμβουλή να αφιερωθεί στη λατρεία τών Μουσών. Υπακούοντας στη συμβουλή μελέτησε ποίηση και αρμονία και κέρδισε τον θαυμασμό τών γυναικών για το ηρωικό της θάρρος, όταν κατώρθωσε να απωθήσει τούς Σπαρτιάτες που είχαν εισβάλλει στο Άργος.

Ας επιστρέψουμε όμως για μιαν ακόμη φορά στους αρχαίους χρόνους και σε μιαν από της σημαντικότερες και ευστοχότερες συνέπειες των χρησμών: τις απαντήσεις που έδωσαν σχετικά με την ίδρυση αποικιών. Όσον αφορά στους Ίωνες, αποφασιστικότερος υπήρξε ο λόγος τού Διδυμαίου Απόλλωνα της Μιλήτου· αλλά οι χρησμοί τού θεού τών Δελφών υπήρξαν οι σημαντικότεροι για όλους τούς Έλληνες, και αυτοί που επεκράτησαν όλων τών υπολοίπων χρησμών. Εξαίρεση αποτελεί, συνοδευόμενη από μια πικρή μάλιστα εξέλιξη, το ότι ο Δωριεύς, ένας από τούς γιούς τού βασιλέα τής Σπάρτης, ξεκίνησε (περί το 520 π. Χ.) με τους συντρόφους του για τη Λιβύη, χωρίς να συμβουλευτεί προηγουμένως το μαντείο τών Δελφών. Εδώ αρχίζει να διαφαίνεται, με τη συνδρομή τής ενθουσιώδους περιγραφής τών γεγονότων από τον Κούρτιο, η εξιδανίκευση των χρησμών που συντελέστηκε στις μέρες μας. Ολόκληροι πληθυσμοί, οι οποίοι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν αναζητώντας μια νέα πατρίδα, όπως συνέβαινε ήδη από τον 8ον αιώνα, βρίσκουν στον Απόλλωνα έναν ανιδιοτελή συμπαραστάτη και ένα μαντείο που τους καθοδηγεί στην περιπλάνησή τους και τους πληροφορεί για το μέλλον, και τούτο επί σειρά αιώνων. Θα ήταν αδιανόητο να προσπεράσουμε αυτά τα συμβάντα χωρίς τη διαπίστωση, ότι «οι άνθρωποι των Δελφών» είχαν εξαντλήσει, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, κάθε δυνατότητα που θα τους επέτρεπε να εξασφαλίσουν «γεωπολιτικές» πληροφορίες για όλες τις παράκτιες χώρες, ακόμη και για τις πιο μακρινές περιοχές τής «θάλασσας», κυρίως από ευγνώμονες προσκυνητές προερχόμενους από τις ίδιες τις αποικίες που άρχιζαν να δημιουργούνται. Όποιος έτυχε να συναντήσει στον Ηρόδοτο και μόνο την πλούσια και ακριβή περιγραφή του για τη δημιουργία και την εδραίωση της Κυρήνης, καθώς και τις συνεχείς σχετικές προειδοποιήσεις τού θεού τών Δελφών, θα έχει ασφαλώς αποκτήσει μια σαφή αντίληψη περί όσων αναφέρονται εδώ. Οι «Δελφικοί» ήταν σε θέση να εμφανίζονται στους αντιπροσώπους αυτών τών ομάδων ως εντεταλμένοι εκπρόσωποι του θεού τους, και ως συμπαραστάτες επομένως τού έθνους τους. Στο μεταξύ, εξ αιτίας ασφαλώς αυτής τής εκτενούς πληροφόρησης για τόσο μακρινές χώρες, και των προσδοκιών και απαιτήσεων των προσκυνητών του, το Μαντείο τών Δελφών αναδείχθηκε βαθμιαία σε καθολική αυθεντία, που όμοιά της δεν υπήρξε ποτέ σε καμιάν άλλη πολιτισμένη χώρα. Θα μπορούσε να εκφράσει κανείς κάποιες αμφιβολίες ως προς το εύρος τής γνώσης και των συστάσεων που ο Κούρτιος αποδίδει στο Μαντείο, χωρίς όμως γι αυτό να περιορίζεται στο ελάχιστο η ιστορικής σημασίας ευγενής προσφορά του και η απροσμέτρητη ωφέλεια που παρείχαν οι υπηρεσίες του.

Η ύστερη αρχαιότητα, η οποία ήταν σε θέση να προβεί σε έναν αντικειμενικό, συνολικό απολογισμό τού φαινομένου, όταν πλέον οι χρησμοί άρχισαν να εκλείπουν, αναγνώρισε τον πρωταρχικής σημασίας ρόλο τους σε σχέση με τη λατρεία και την εγκαθίδρυση των πόλεων (δηλαδή τών αποικιών), χωρίς ασφαλώς να παραγνωρίζεται η πρόγνωση του μέλλοντος. Σε έναν διάλογο του Πλούταρχου, ο συνομιλητής δηλώνει απερίφραστα: «Εκτιμώντας τη μέγιστη προσφορά προς τους Έλληνες αυτού τού Μαντείου (των Δελφών), στους πολέμους, στη δημιουργία τών πόλεων, στις επιδημίες και τους λιμούς, θα μου ήταν δύσκολο να μην αποδώσω την ανακάλυψη και την προέλευσή του στη θεότητα και την πρόνοια, αλλά σε κάποια τυχαία σύμπτωση».

Η παρακμή τών περισσοτέρων Μαντείων, καθώς και η διαρκώς υποβαθμιζόμενη αναζήτηση δελφικών συμβουλών, έχουν πολλές αιτίες, ξεκινώντας από την πλήρη ερήμωση της Ελλάδας κατά τούς τελευταίους π.Χ. αιώνες. «Σε τί θα χρησίμευε λοιπόν η ύπαρξη κάποιου μαντείου στην Τεγύρα, όπως στο παρελθόν, ή στο Πτώον, όπου δεν συναντά κανείς παρά μόνο που και που κάποιον περιφερόμενο βοσκό;» Είναι επίσης πιθανό οι μυστικές δυνάμεις και οι ατμοί που αναδύονταν από τη γη να μειώθηκαν, και οι χείμαρροι να στέρεψαν εξ αιτίας κάποιων σεισμών. Η βασική όμως αιτία θα πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός ότι η χρυσή εποχή τών χρησμών, κατά την οποία βασιλείς και πόλεις προσέτρεχαν στο Μαντείο για όλα τα σημαντικά ζητήματα της ύπαρξης και της ευημερίας τους, είχε παρέλθει προ πολλού και αμετάκλητα, και ότι υπήρχαν μόνο μεμονωμένα αιτήματα κάποιων επιφανών προσώπων – και τούτο μέχρι το τέλος τού παγανισμού – καθώς και αναζήτηση συμβουλών από κατοίκους τής περιοχής, ή κάποιους άλλους, ανώνυμους πολίτες από κοντινές ή μακρινότερες τοποθεσίες. Αν κάποιος όμως αναζητήσει την εξήγηση αυτής τής εξέλιξης στην επικράτηση του ορθολογισμού, όπως το επιχειρεί ένας από τούς διαλεγομένους στον Κικέρωνα: «Οι άνθρωποι είναι πλέον λιγότερο εύπιστοι», βρίσκεται σε μεγάλη πλάνη. Οι χρησμοί, που προϋπέθεταν μακρινά ταξίδια και μεγάλα έξοδα γι αυτόν που δεν κατοικούσε στην περιοχή τών Μαντείων, παραμερίστηκαν από ένα συνονθύλευμα άλλων μέσων πρόγνωσης του μέλλοντος και μαντικής πρακτικής, που ασκούσαν κάθε είδους μεσάζοντες. Αρκεί να ακούσει κανείς τον σαρκαστικό μονόλογο του Μώμου, στη Συνέλευση των θεών τού Λουκιανού:

«Αισχύνομαι όταν βλέπω τον Αμφίλοχο να τροφοδοτεί με ψεύτικους χρησμούς και να εξαπατά τούς αφελείς κατοίκους τής Κιλικίας με αντάλλαγμα δύο οβολούς. Απόλλωνα, δεν είσαι πλέον ο μοναδικός διάσημος προφήτης. Σήμερα, κάθε βωμός, κάθε λίθος ραντισμένος με λάδι, ή στεφανωμένος με άνθη προλέγει το μέλλον, αρκεί να βρεθεί ο κατάλληλος απατεώνας (δηλαδή ένας αχρείος μάντης). Ακόμη και το άγαλμα ενός αθλητή στην Ολυμπία, του Πολυδάμαντα, θεραπεύει τον πυρετό, όπως και του Θεαγένη στη Θάσο. Στο Ίλιον θυσιάζουν στον Έκτορα, και απέναντι, στη Χερσόνησο, προσφέρουν την ίδια λατρεία στον Πρωτεσίλαο. Τέλος, από τότε που εμείς (οι θεοί) γίναμε τόσοι πολλοί, πολλαπλασιάστηκαν οι επίορκοι και οι ιερόσυλοι, ενώ οι άνθρωποι μάς περιφρονούν, και έχουν δίκιο». Ενώ την ίδια περίπου εποχή, το αρχαίο μαντείο τού Τροφωνίου, στη Λειβαδιά τής Βοιωτίας, είχε πιθανότατα αποκατασταθεί με τη μορφή που το ανακάλυψε ο Παυσανίας, αναζητώντας μάλιστα και ο ίδιος πληροφορίες για το μέλλον στα υπόγεια σπήλαια του τεμένους.

(συνεχίζεται με το 5ο κεφάλαιο «Συνολική αξιολόγηση του ελληνικού βίου»)