«ΕΧΕΙ ΝΟΗΜΑ ΝΑ ΑΓΩΝΙΣΤΟΥΜΕ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ;» Του Francesco Pietrobelli

Η μοίρα είναι ένας όρος λατινικής προέλευσης (fatum, ή αυτό που ελέχθη) και αρχικά δήλωνε την αμετάκλητη απόφαση ενός θεού.

Έχει νόημα να παλεύει κανείς ενάντια στη μοίρα;

 

E. Leutze, George Washington Crosses the Delaware River (1851)

ΕΙΝΑΙ ΛΟΓΙΚΟ ΝΑ ΑΓΩΝΙΣΤΟΥΜΕ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ;​

Ο άνθρωπος, σε όλη του τη ζωή, αντιμετωπίζει τη σύγκρουση των δικών του επιδιώξεων ενάντια στα όρια της πραγματικότητας στην οποία ζει. Όρια που φαίνεται να τον δεσμεύουν σε ορισμένες επιλογές. Πρέπει το μεμονωμένο άτομο να υποταχθεί σε ένα καθορισμένο πεπρωμένο ή μπορεί να αγωνιστεί για να επιβεβαιώσει τα δικά του ιδανικά;

---

« Ποιος ξέρει τι μου επιφυλάσσει η μοίρα»: μια φράση που πολλοί άνθρωποι θα έχουν ακούσει, η οποία εκφράζει τις αμφιβολίες ή τις ελπίδες τους για το τι θα συμβεί στο μέλλον. Μια φράση που υπονοεί όμως και ότι αυτό που συμβαίνει δεν εξαρτάται αποκλειστικά από εμάς. Υπάρχουν εξωτερικές δυνάμεις, γεγονότα που οριοθετούν τη ζωή του καθενός, ορίζουν το ποιος θα είναι ή τι θα κάνει ο καθένας στο μέλλον. Αυτές οι δυνάμεις μπορεί να είναι η έκφραση ενός παγκόσμιου λόγου -όπως εννοείται από τη στωική σκέψη- ή της τύχης, αλλά σε κάθε περίπτωση δεν υπόκεινται στη δύναμή μας, δεν βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας.

Αυτό το όραμα έρχεται σε σύγκρουση με έναν κοινό τόπο της εποχής μας: ότι το «πεπρωμένο» ενός ανθρώπου εξαρτάται μόνο από τον εαυτό του. Δεν χρειάζεται να περιμένετε για το τι σας επιφυλάσσει το μέλλον, αλλά πρέπει να δημιουργήσετε ενεργά το δικό σας μονοπάτι προς την επιτυχία. Μην παραιτηθείτε στις αντιξοότητες, αλλά παλέψτε για να επιτύχετε τους καθορισμένους στόχους.

Τι να κάνουμε; Υπάρχει μια πραγματικότητα που παραδίδει τους ανθρώπους σε ένα αναπόφευκτο πεπρωμένο; Μια αναγκαιότητα γεγονότων στα οποία είμαστε αλυσοδεμένοι και που πρέπει μοιρολατρικά να αποδεχτούμε; Ή το μέλλον είναι στα χέρια μας και πρέπει να το κατακτήσουμε;

Θα ξεκινήσω με μια υπόθεση: στη βάση αυτού του διλήμματος, συνήθως τίθεται το ερώτημα εάν υπάρχει ελεύθερη βούληση. Αν δηλαδή υπάρχει ανθρώπινη βούληση, ως δυνατότητα επιλογής κάποιου πράγματος ανεξάρτητα από εξωτερικές αιτίες. Μια βούληση που δεν εξαρτάται από τίποτα άλλο.

Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει μια τέτοια βούληση: σημαίνει ότι, ό,τι κι αν συμβαίνει στον κόσμο, το άτομο επιλέγει αυτό που σκέφτεται, είναι και κάνει με βάση τη δική του επιλογή, που δεν εξαρτάται από τίποτα άλλο εκτός από τον εαυτό του. Φανταστείτε τώρα την περίπτωση ενός ανθρώπου που μπαίνει σε ένα καπνοπωλείο και αποφασίζει να αγοράσει ένα πακέτο τσιγάρα συγκεκριμένης μάρκας. Θα φαινόταν σαν μια εντελώς ελεύθερη επιλογή με την πρώτη ματιά. Αν κοιτάξετε βαθύτερα, ίσως ανακαλύψετε ότι πήγε νωρίς το πρωί επειδή έπρεπε να πάει στη δουλειά (δηλαδή, η επιλογή του χρόνου καθοριζόταν από τις συνθήκες). Διάλεξε εκείνο το καπνοπωλείο γιατί ήταν το πιο βολικό στο δρόμο για τη δουλειά και του άρεσε ο ιδιοκτήτης. Επέλεξε αυτή τη μάρκα τσιγάρων γιατί την έχει συνηθίσει χρόνια. Αγόρασε τσιγάρα επειδή καπνίζει χρόνια και ξεκίνησε, σύμφωνα με τον ίδιο, επειδή βρήκε τα τσιγάρα ως τρόπο να ανακουφίσει το εργασιακό άγχος. Δηλαδή, η ανάλυση θα μπορούσε να αποκαλύψει διάφορες συνθήκες που επηρέασαν την επιλογή του ατόμου. Ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να αντιταχθεί: «αλλά είναι ακόμα επιλογή του, θα μπορούσε να το είχε κάνει διαφορετικά: να αλλάξει καπνοπωλείο ή μάρκα. Δεν τον εμπόδισε κανείς». Εδώ ο Χομπς αντιτίθεται:

«Αναγνωρίζω αυτή την ελευθερία, την οποία μπορώ να κάνω αν θέλω. Αλλά το να πω ότι μπορώ να θέλω αν θέλω, το θεωρώ παράλογο». (Τ. Χομπς, Ελευθερία και Αναγκαιότητα )

Σίγουρα αυτός ο καπνιστής επέλεξε να αγοράσει ένα πακέτο τσιγάρα, αλλά αυτή η επιλογή καθορίστηκε αναζητώντας την καλύτερη εναλλακτική: κανείς, αν έπρεπε να διαλέξει, δεν θα στόχευε στη χειρότερη εναλλακτική. Αυτή η αναζήτηση για το καλύτερο για τον εαυτό του είναι απαραίτητη και όχι αυθαίρετη: εξαρτάται από την αξιολόγηση του πλαισίου στο οποίο ζει. Αυτός ο καπνιστής επέλεξε να αγοράσει αυτό το πακέτο σε εκείνο το καπνοπωλείο μια συγκεκριμένη ώρα το πρωί λόγω μιας σειράς παραγόντων (αγαπημένη μάρκα, επερχόμενη δουλειά, τελείωσαν τα τσιγάρα στο σπίτι...) που δεν μπορεί να αποφύγει. Η επιλογή του είναι αναπόφευκτη δεδομένης της εξέλιξης των πραγμάτων, της αλληλουχίας των γεγονότων.

«Η μοίρα είναι μια ορισμένη αέναη σειρά γεγονότων, μια αλυσίδα που ξετυλίγεται και γίνεται κόμπος μέσα από την αιώνια τάξη συνέπειας, με την οποία δένεται και συνδέεται». (Χρύσιππος, στον Roberto Radice, Αρχαίοι Στωικοί)

Είμαστε αναπόφευκτα συνδεδεμένοι με αυτή τη μοίρα. Στη ζωή του δεν μπορεί κανείς να αποφύγει τα πλαίσια στα οποία βρίσκεται και τους διάφορους παράγοντες που οδηγούν τις σκέψεις του να αξιολογήσει ποια είναι η καλύτερη επιλογή για τον εαυτό του. Θα μπορούσε κανείς να αντιταχθεί "αλλά έφτασες σε αυτό το πλαίσιο μέσω της δικής σου επιλογής", στο οποίο πάλι μπορείς να απαντήσεις "και γιατί έγινε αυτή η επιλογή;" και, πάλι, αναζητήστε άλλους παράγοντες που το καθόρισαν. Είτε αποδεικνύεται η ύπαρξη μιας εντελώς αυθαίρετης επιλογής της βούλησής του (τίποτα δεν θα μπορούσε να την επηρεάσει), είτε δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση. Πρέπει να σημειωθεί ότι, για να αποδείξει την ύπαρξη μιας εντελώς άνευ όρων επιλογής, δεν αρκεί να έχει ενεργήσει χωρίς να γνωρίζει τον λόγο της πράξης του: το να μην έχει ξεκάθαρο λόγο για τον οποίο έκανε κάτι δεν αντιστοιχεί στη βεβαιότητα ότι τίποτα δεν έχει επηρεάσει τις πράξεις κάποιου.

Σύμφωνα με αυτό το όραμα, μια αλυσίδα αιτιών και συνεπειών, στην οποία παρεμβάλλεται ο άνθρωπος, καθορίζει τη δράση του καθενός, οδηγώντας τον προς μια κατεύθυνση.

Balke, «North Cape» (1840)

Λοιπόν, δεν δημιουργείς μόνος σου τη μοίρα σου; Έχει νόημα να εγκαταλείψεις τον εαυτό σου στη μοίρα και να μην αντισταθείς στην τάξη των πραγμάτων; Ίσως, ένα ντετερμινιστικό όραμα της ανθρώπινης δράσης δεν συνεπάγεται, εξ ανάγκης, ότι πρέπει να ασπαζόμαστε ένα μοιρολατρικό όραμα σύμφωνα με το οποίο δεν αξίζει να αγωνιζόμαστε για αυτό που πιστεύουμε. Όπως αναφέρει ο Χρύσιππος:

«Είναι προφανές ότι πολλά πράγματα είναι στη δύναμή μας, αλλά εντούτοις υπόκεινται επίσης, από τη θέληση της μοίρας, στην τάξη των πάντων». (Χρύσιππος, στο Roberto Radice, Αρχαίοι Στωικοί )

«Το να μην κομματιαστεί ο μανδύας μου δεν εξαρτάται μόνο από τη μοίρα, αλλά και από τη φροντίδα που του δίνεται. Και το να γλιτώσω τον πόλεμο εξαρτάται επίσης από το να αποφύγω τους εχθρούς. Και η απόκτηση παιδιών δεν θα γινόταν χωρίς την επιθυμία να κοιμηθώ με μια γυναίκα». (Χρύσιππος, στο Roberto Radice, Αρχαίοι Στωικοί )

Πρέπει να θυμόμαστε ότι και ο άνθρωπος είναι μέρος του πεπρωμένου και, επομένως, ο ίδιος ο άνθρωπος συμμετέχει στη διαπλοκή, στο πλέξιμο του πεπρωμένου. Αν υπάρχει μια αναγκαιότητα στην τάξη των πραγμάτων, δεν είναι μια καθαρή καταπιεστική αναγκαιότητα που επηρεάζει τον άνθρωπο απ' έξω. Αν ήταν μια ώθηση που ήταν εντελώς ετερογενής για τον άνθρωπο, τότε δεν θα είχε κανενός είδους βάρος στην εμφάνιση και στην εξέλιξη των γεγονότων. Όμως, όπως μας υπενθυμίζει ο Χομπς, ακόμα κι αν δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση, ελευθερία υπάρχει, νοούμενη ως ελευθερία επιλογής. Κανείς δεν αισθάνεται «αναγκασμένος», αλυσοδεμένος από τη μοίρα όταν θέλει να κάνει μια επιλογή. Αυτή η επιλογή μπορεί κάλλιστα να καθοριστεί από παράγοντες (τόσο τα "εξωτερικά" γεγονότα που συμβαίνουν και ο τρόπος με τον οποίο το άτομο σκέφτεται και ενεργεί ανάλογα, δηλαδή η ανάπτυξη της σκέψης του με την πάροδο του χρόνου, με την εκπαίδευση, τη γενετική επιρροή κ.λπ.). Ωστόσο, θα την αισθανθεί ως δική του και επομένως ως ελεύθερα καθορισμένη από τον ίδιο. Για να είμαστε συνεπείς, πρόκειται για μια ελευθερία κατανοητή ως επιλογή του τι είναι καλό σύμφωνα με τις δικές του σκέψεις. Μια επιλογή, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, που καθορίζεται από αυτό που οδηγεί το άτομο να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι αυτή είναι η καλύτερη εναλλακτική.

Κάποιος αισθάνεται, στην εμπειρική κατάσταση, «αλυσοδεμένος από τη μοίρα» όταν αισθάνεται ότι η επιλογή του αμφιταλαντεύεται: δεν είναι σίγουρος αν είναι η καλύτερη (όπως στα ηθικά διλήμματα) ή σκέφτεται πώς, αν το πλαίσιο ήταν καλύτερο, θα μπορούσε. να εφαρμόσουν καλύτερες εναλλακτικές λύσεις. Υπό αυτή την έννοια, η στωική παραίνεση να αποδεχτείς το πεπρωμένο είναι σωστή, κατανοητή ως να μην ζητάς το αδύνατο (πλαίσια που δεν υπάρχουν ή απόλυτη βεβαιότητα όταν, πολύ συχνά, στην πράξη κάποιος έχει περιορισμένο χρόνο για να αξιολογήσει μια επιλογή). Ωστόσο, αυτό δεν πρέπει να γίνει κατανοητό ως η ιδέα ότι κάποιος δεν έχει καμία επιρροή στην εξέλιξη των γεγονότων. Η ανθρώπινη ιστορία είναι διάσπαρτη με γεγονότα όπου άτομα και συλλογικές ομάδες πίεσαν για αλλαγή και την πέτυχαν, καθορίζοντας την πορεία της ιστορίας. Μια αλλαγή που ζητήθηκε από ανάγκη, καθώς θεωρήθηκε από τους ίδιους ως η καλύτερη επιλογή.

«Αλλά ας υπάρχει και κάτι στη δύναμή μας, αρκεί αυτό πού να είναι στη δύναμή μας να περιλαμβάνεται στό πεπρωμένο». (Χρύσιππος, στο Roberto Radice, Αρχαίοι Στωικοί)

Η ελευθερία λοιπόν, ως η ικανότητα να αξιολογήσει κανείς ποια εναλλακτική είναι καλύτερη για τον εαυτό του, θα ήταν πάντα διαθέσιμη. Μια ελευθερία που καταφέρνει να επιβληθεί όταν κατανοεί το πλαίσιο στο οποίο δρα κανείς (με τα όρια και τους περιορισμούς που εμποδίζουν ορισμένες επιλογές) και που, μεταξύ των διαθέσιμων, είναι η επιλογή που επιβεβαιώνει καλύτερα το δικό του καλό.

 https://www.inchiostronero.it/ha-senso-lottare-contro-il-destino/