ΠΑΥΛΟΣ ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ - ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ (5)

 Συνέχεια από: Δευτέρα 16 Μαΐου 2022

ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ

ΠΑΥΛΟΣ (ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ)

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ

Μέρος Πρώτο

ΤΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΥΛΕΙΑ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ

Κεφάλαιο 2

ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΙ ΣΩΤΗΡΙΑ

2.2. Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ

Απαρχή στην ερευνητική προσπάθεια της νεώτερης χριστιανικής θεολογικής επιστήμης πρέπει να θεωρήσουμε τη συμβολή του Λουθήρου. Ο μεγάλος αυτός μεταρρυθμιστής της δυτικής χριστιανοσύνης ήταν εκείνος που για πρώτη φορά είδε τις έννοιες «σταυρός» και «σωτηρία» σε κάπως πιο στενή συνάφεια μεταξύ τους. Το 1518 με τη Heidelberger Disputation έθεσε τις βάσεις της «θεολογίας του σταυρού» ή «σταυρικής θεολογίας» (theologia crucis), αμφισβητώντας έτσι την επικρατούσα τότε θεολογική αντίληψη της theologia gloriae, που αναπτύχτηκε από τη μυστική και σχολαστική θεολογία. Ξεκινώντας κατά βάση από τα παύλεια χωρία Ρωμ 1,20 και Α´ Κορ 1,18-25, ο Λούθηρος υποστήριξε ότι ο άνθρωπος δεν γνωρίζει τον Θεό από τα έργα της δημιουργίας (ex operibus), ούτε σώζεται με έργα ηθικής, αλλά με το σταυρό του Χριστού, τον οποίο οφείλουμε να μιμούμαστε με τα δικά μας παθήματα (per passione et crucem)17. Η ορθή χριστιανική θεολογία κατά τον Λούθηρο δεν πρέπει να ασχολείται με την ουσία του Θεού (per invisibilia dei)· ούτε μπορεί με την αυστηρή σημασία του όρου να είναι θεολογία της αποκάλυψης18. «Crux Christi unica est eruditio verborum dei theologia sincerissima»19. O σταυρός του Κυρίου και ο σταυρός του χριστιανού πρέπει να συμβαδίζουν. Αυτό θεωρούσε ο Λούθηρος ως την πεμπτουσία της παύλειας θεολογίας του σταυρού20.

Οι νεανικές αυτές διαπιστώσεις του Λουθήρου δυστυχώς δεν είχαν συνέχεια. Επισκιάστηκαν από την περίφημη διδασκαλία του περί sola gratia et sola fide δικαίωσης του ανθρώπου, που είχε καταλυτική επίδραση σ' ολόκληρη τη μεταγενέστερη προτεσταντική θεολογία. Κλειδί για την κατανόηση της θεολογίας του Παύλου θεωρήθηκε σχεδόν αποκλειστικά η «περί δικαιώσεως» διδασκαλία του.

Η γενικότερη κατεύθυνση, την οποία έδωσε ο Λούθηρος για την αντιμετώπιση του ζητήματος, ήταν επόμενο να καθορίσει και τα βασικά χαρακτηριστικά της νεώτερης καινοδιαθηκικής έρευνας πάνω στο θέμα που μας απασχολεί· και τα χαρακτηριστικά αυτά ήταν από τη μια η απαγκίστρωση της θεολογίας του σταυρού από την καινοδιαθηκική σωτηριολογία, κι απ' την άλλη η υποβάθμισή της ως διήκουσας έννοιας, στην παύλεια θεολογία. Έτσι παρατηρείται το φαινόμενο οι επιστημονικές εργασίες με αντικείμενο το σταυρό να περιορίζονται, ως επί το πλείστον, στην ανάλυση των ιστορικών δεδομένων της ποινής της σταύρωσης21. Αλλά και όταν γινόταν προσπάθεια εμβάθυνσης στη βιβλική διδασκαλία του μυστηρίου της σωτηρίας, η απόδοση στο σταυρικό θάνατο του Ιησού λυτρωτικής σημασίας θεωρείτο σχεδόν αποκλειστικά ως η κατεξοχήν παύλεια συμβολή στην πρωτοχριστιανική σωτηριολογία22. Ο μεγάλος αυτός θεολόγος του αρχέγονου χριστιανισμού, υποστηριζόταν, ήταν ο πρώτος που ερμήνευσε το σταυρικό θάνατο του Ιησού, είτε με ουσιαστική λατρευτική ορολογία (εξιλαστήρια ή αντιπροσωπευτική θυσία), είτε με δικανικούς όρους («δικαίωση» και παραπλήσιοι όροι, «περί λύτρων» θεωρία κλπ.), είτε τέλος με βάση την ορολογία και τη διδασκαλία των μυστηριακών θρησκειών (συμμετοχή με το βάπτισμα στο θάνατο του Χριστού κλπ)23. Η έμφαση στη μια ή την άλλη ερμηνεία ποίκιλλε ανάλογα με τις φιλοσοφικές προϋποθέσεις του κάθε ερμηνευτή. Η μέθοδος αυτή χαρακτηρίζει τη γενικότερη βιβλική ερμηνευτική προσπάθεια των περασμένων αιώνων24. Γι’ αυτό και ελέγχεται από σύγχρονους ερμηνευτές της θεολογικής σκέψης του Παύλου ως απαράδεκτη25.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζεται από τη νεώτερη βιβλική επιστήμη η κεντρικότητα;;; του κηρύγματος του σταυρού στην παύλεια θεολογία. Όλοι ανεξαίρετα τονίζουν την ιδιάζουσα σημασία του σταυρού στις επιστολές του Παύλου· σπάνια όμως αναζητούνται οι συνέπειες αυτής της διδασκαλίας για την παύλεια, αλλά και την υπόλοιπη καινοδιαθηκική σωτηριολογία. Κι αυτό, γιατί όπως τονίσαμε πιο πάνω η διδασκαλία της περί sola gratia et sola fide δικαιώσεως θεωρείται κριτήριο για την κατανόηση της παύλειας διδασκαλίας26.

Εδώ θεωρούμε σκόπιμο να τονίσουμε και τη στροφή του ενδιαφέροντος της νεώτερης βιβλικής επιστήμης από το τέλος του 19ου αι. στη μελέτη των ευαγγελικών κυρίως κειμένων, μια και το ενδιαφέρον των βιβλικών θεολόγων επικεντρώθηκε στην ανακάλυψη του Ιστορικού Ιησού27. Αυτό οπωσδήποτε συνετέλεσε στο να λείψουν οι πρωτοποριακές αναζητήσεις για την ερμηνεία της θεολογίας του Παύλου. Κάτω από τη συνειδητή ή όχι επιρροή του ιστορισμού, ο Παύλος θεωρήθηκε, ούτε λίγο ούτε πολύ, ο ιδρυτής της χριστιανικής θρησκείας και θεολογίας, όπως περίπου τη(ν) γνωρίζουμε. Εκείνος πρώτος, με εργαλείο την ελληνική σκέψη, συστηματοποίησε και κατά κάποιο τρόπο ανέπτυξε την απλή εσχατολογική διδασκαλία του Ιησού. Είτε λοιπόν δεχτούμε την παραπάνω θρησκειοϊστορική αντίληψη για τον Παύλο, είτε τον αντίποδά της, την άποψη δηλαδή του W.D. Davies28 για το αποκλειστικά ραββινικό υπόβαθρο της παύλειας θεολογίας, το αποτέλεσμα ήταν ένα και το αυτό: η γνήσια διδασκαλία του χριστιανισμού δεν θά ’πρεπε να αναζητηθεί στον Παύλο, ή ακόμη και στην ιωάννεια γραμματεία, αλλά στον Ιστορικό Ιησού· το πολύ-πολύ στο αρχικό προ-παύλειο κήρυγμα με βάση τις ιστορικές μαρτυρίες των παύλειων κειμένων και των Πράξεων.

Σταθμό στην έρευνα της παύλειας σωτηριολογίας αποτελεί αναμφισβήτητα η συμβολή του R. Bultmann. Συμβολή βέβαια έμμεση, μια και ουσιαστικά στο κεφαλαιώδες συστηματικό του έργο Theologie des Neuen Testaments29 ο κορυφαίος;;; αυτός γερμανός βιβλικός του περασμένου αιώνα ελάχιστα αναφέρεται στη σωτηριολογική, ακόμη και στη χριστολογική διδασκαλία του Παύλου30. Μαζί με τους θρησκειοϊστορικούς αποδίδει την παύλεια χριστολογία και σωτηριολογία σε ελληνιστικές πηγές, δέχεται όμως το σημιτικό υπόβαθρο στη σκέψη του κορυφαίου Αποστόλου31. Για τον Bultmann, η παύλεια διδασκαλία, χωρίς να απαρτίζει σύστημα –ακόμη και στην προς Ρωμαίους– είναι αποκλειστικά και μόνο ανθρωπολογία32. Μ' αυτήν την προϋπόθεση υποδιαιρεί ολόκληρη την παύλεια θεολογία σε δύο καθαρά ανθρωπολογικά τμήματα· στην κατάσταση του ανθρώπου πριν από την πίστη και σ' εκείνη μετά την πίστη του στον Χριστό33. Έτσι όμως δεν υπεισέρχεται καθόλου στο πρόβλημα της σωτηρίας.

Άλλωστε και στο υπόλοιπο κολοσσιαίο συγγραφικό του έργο ο Bultmann πουθενά δεν ασχολείται με την κοινωνική ζωή του χριστιανού34. Αυτό κατά τον Ε. Best αποδίδεται στην επίδραση του υπαρξισμού του Heidegger35. Στην ουσία όμως πρέπει μάλλον να οφείλεται στο γεγονός ότι ο Bultmann, ως γνήσιος συνεχιστής του Λουθήρου, επέμεινε στην αρχή της δικαίωσης του ανθρώπου (pro nobis) από τον Θεό (extra nos), αφήνοντας ουσιαστικά στο περιθώριο την ανθρώπινη συνεργία.

ΚΑΙ ΤΙ ΨΑΡΙΑ ΠΙΑΝΕΙ ΜΑΘΗΤΕΥΟΝΤΑΣ ΣΤΗΣ ΑΙΡΕΣΗΣ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ; ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ. ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΜΑΤΑΙΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΜΙΑ ΘΕΣΗ ΣΤΟΝ ΗΛΙΟ. ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΠΙΣΤΕΥΕΙ ΟΤΙ ΚΑΤΕΒΑΖΕΙ ΤΟ ΜΥΑΛΟ ΤΟΥ ΚΑΘΕ ΜΩΡΟΦΙΛΟΔΟΞΟΥ ΠΟΥ ΥΠΟΔΥΕΤΑΙ ΤΟΝ ΘΕΟΛΟΓΟ ΚΑΙ ΔΕΝ ΠΙΑΝΕΙ ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ, Ο ΟΠΟΙΟΣ ΚΗΡΥΤΤΕΙ ΤΟΝ ΑΛΗΘΙΝΟ ΘΕΟ, ΤΟΝ ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΟ ΚΑΙ  ΦΑΝΕΡΩΝΕΙ ΤΗΝ ΕΣΧΑΤΗ ΤΑΠΕΙΝΟΦΡΟΣΥΝΗ ΠΟΥ ΔΙΔΑΣΚΕΙ Η ΕΚΟΥΣΙΑ ΘΥΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΕΙΡΗΝΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΦΕΣΗ ΤΗΣ ΑΝΟΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΟΧΛΟΥ. ΠΡΟΣΦΕΡΟΝΤΑΣ ΜΑΣ ΤΗΝ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΗΣ ΕΩΣΦΟΡΙΚΗΣ ΠΛΑΝΗΣ ΠΟΥ ΜΑΣ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΕΙ. ΑΦΟΥ ΔΕΝ ΝΤΡΕΠΕΤΑΙ ΝΑ ΥΠΟΔΥΕΤΑΙ ΤΟΝ ΘΕΟΛΟΓΟ.

Σημειώσεις

17. W. von Löwenich, «Theologia crucis», LTK 10 σελ. 60-61· του ίδιου, Luthers theologia crucis, München 1929, 1954.

18. Για την προσέγγιση της αποφατικής θεολογίας από τον Λούθηρο και γενικότερα τη σχέση του με την Ορθοδοξία βλ. Ι. Καρμίρη, «Μαρτίνος Λούθηρος», Θεολογία 54 (1983) 7-46, σελ. 17εξ.

19. Λουθήρου, Or. in Psalm σ. 11.

20. W. von Löwenich, «Theologia crucis», σελ. 60.

21. Βλ. π.χ. H. Fulda, Das Kreuz und die Kreuzigung, Breslau 1878. H αναφορά στο θρησκειοϊστορικό υπόβαθρο της ποινής της σταύρωσης στο έργο του Λ. Φιλιππίδη, Ἱστορία τῆς ἐποχῆς τῆς Καινῆς Διαθήκης ἐξ ἀπόψεως παγκοσμίου και πανθρησκειακῆς, Αθήνα 1958, σελ. 308-74, οφείλει πολλά στη μελέτη αυτή του Fulda.

22. Πρβλ. Ε. Kühl, Die Heilsbedeutung des Todes Christi. Biblisch-theologische Untersuchung, Berlin 1890)· J. Denney, The Death of Christ, London 1903. Αντίθετα o Α. Seeberg, Der Tod Christi in seiner Bedeutung für die Erlösung. Eine biblischtheologische Untersuchung, Leipzig 1895, σελ. 178εξ, υποστηρίζει ότι για τον Παύλο ο θάνατος του Χριστού ούτε αντιπροσωπευτική ποινή ήταν, ούτε εξιλαστήρια θυσία. Κλειδί για την κατανόηση της παύλειας αντίληψης θεωρούσε το Ρωμ 5 και μόνο βοηθητικά τα Β´ Κορ 5,14εξ και Κολ 1,19. Αξιόλογη μπορεί να χαρακτηριστεί και η εργασία του G. Wiencke, Paulus über Jesu Tod. Die Deutung des Todes Jesu bei Paulus und ihre Herkunft, Gütersloh 1939, που όμως δεν φαίνεται να έχει επηρεάσει τη μεταγενέστερη έρευνα της παύλειας θεολογίας, μια και δέχεται απ' την αρχή πως οι επιστολές Εφ και Κολ προσφέρουν τη λύση του προβλήματος (σελ. 5).

23. Με βάση τα χωρία Ρωμ 6,3εξ. Γαλ 6,14.

24. Βλ. Ν. Ι. Λούβαρη, Εἰσαγωγή εἰς τάς περί Παῦλον σπουδάς, Αθήνα 1960. Επίσης πρβλ. Albert Schweitzer, Ἱστορία τῆς ἔρευνας τοῦ ἀρχέγονου Χριστιανισμού, ελλ. μετ. Αθήνα 1982.

25. Η. Ridderbos, Paulus. Ein Entwurf seiner Theologie, γερμ. μετ. Wuppertal 1970, σελ. 15.

26. Πολύ σωστά διερωτάται ο R. Schnackenburg (“Befreiung nach Paulus im heutigen Fragehorizont,” L. Scheffczyk (εκδ.), Erlösung und Emanzipation, Freiburg 1973, 51-68, σελ. 59) αν θα πρέπει να προτιμήσουμε τη δικαίωση ως διήκουσα έννοια μόνο και μόνο επειδή ο Παύλος τη χρησιμοποιεί στις λεγόμενες μεγάλες επιστολές του. Κατά τον διάσημο αυτόν ρωμαιοκαθολικό ερμηνευτή, η παύλεια διδασκαλία για τη δικαίωση «κατανοείται μόνο σε ένα πολεμικό ή απολογητικό υπόβαθρο» (σελ. 60), ενώ παράλληλα κρίνονται μονομερείς οι διαμετρικά αντίθετοι χαρακτηρισμοί της διδασκαλίας αυτής ως Kampfeslehre (W. Wrede, Paulus, Tübingen 19072, σελ. 72εξ.) ή Nebenkrater (A. Schweitzer, Die Mystik des Apostels Paulus, Tübingen 1930, σελ. 220). Αντικειμενική μελέτη στο καίριο αυτό πρόβλημα της παύλειας θεολογίας θεωρείται η εργασία του ρωμαιοκαθολικού Κ. Kertelge, Rechtfertigung bei Paulus, Münster 1967, που αποτελεί ουσιαστικά και προσέγγιση της ρωμαιοκαθολικής και προτεσταντικής άποψης, μια και η δικαίωση στον Παύλο χαρακτηρίζεται όχι απλώς ως έννοια (Begriff), ή διδασκαλία (Lehre), αλλά μήνυμα (Botschaft).

27. Βλ. Ε. Best, “Recent Pauline Studies,” ExpT 80 (1969) 164-167, σελ. 164.

28. Paul and Rabbinic Judaism, London 1948. Πρβλ. ακόμη J. Munk, Paulus und die Heilsgeschichte, Kοpenhagen 1954, και την αξιόλογη εργασία του Εβραίου ερευνη- τή Η. J. Schoeps, Die Theologie des Apostels Paulus im Lichte der jüdischen Religionsgeschichte, Tübingen 1959.

29. Tübingen 1958, 196l. Ολόκληρος σχεδόν ο πρώτος τόμος αφιερώνεται στη θεολογία του Παύλου, ενώ το κήρυγμα του ιστορικού Ιησού καλύπτει λιγότερες από τριάντα σελίδες και θεωρείται όχι μέρος της καινοδιαθηκικής θεολογίας καθαυτής, αλλά προϋπόθεσή της.

30. Για τον Bultmann τα δύο αυτά είναι αλληλένδετα. «Η παύλεια χριστολογία είναι ταυτόχρονα σωτηριολογία» (σελ. 192). Εδώ, βέβαια, οφείλουμε να υπενθυμίσουμε τη γνωστή άποψη του O. Cullmann, ότι δηλαδή αναφορικά με το χριστολογικό πρόβλημα ο Παύλος προτιμάει να μιλάει για τις «λειτουργικές», παρά για τις «οντολογικές» σχέσεις Χριστού-ανθρώπου.

31. Ε. Best, “Recent Pauline Studies”, σελ. 164.

32. Όπ. παρ. σελ. 192.

33. Η προβληματική αυτή του Bultmann επηρέασε, τουλάχιστο μεθοδολογικά, τις περισσότερες ελληνικές εργασίες για τη θεολογία του Παύλου. Βλ. Πρωτ. Μ. Σ. Καρδαμάκη, Ἡ διαλεκτική μεταξύ ἀσθενείας καί δυνάμεως ἐν τῇ Παυλείᾳ θεoλoγίᾳ, Θεσσαλονίκη 1968. Π. Χ. Ανδριόπουλου, Ὁ ἄνθρωπος τῆς ἁμαρτίας καί τῆς χάριτος κατά τόν ἀπόστολον Παῦλον, Αθήνα 1969. Πρβλ. επίσης Σ. Αγουρίδη, Παῦλος. Σκιαγράφημα τῆς ζωῆς, τοῦ ἔργου καί τῆς διδασκαλίας του (ανατ. από τη ΘΗΕ τομ. Γ, Αθήνα 1966).

34. Βλ. σχετικά την κριτική της D. Sölle, Politische Theologie. Auseinandersetzung mit R. Bultmann, Stuttgart 1971.

35. Όπ. παρ. σελ. 164.