Ἡ χριστιανική ἀντίληψη γιά τό κακό

Κατά τόν χριστιανισμό ὁ κόσμος ἐκτίσθη ἐξ οὐκ ὄντων ἀπό τόν ἀγαθό τριαδικό Θεό καί εἶναι καλός λίαν. Φυσικά ὁ ἀπολύτως ἀγαθός Θεός εἶναι ἀδιανόητο νά εἶναι δημιουργός καί κτίστης τοῦ κακοῦ. “Οὐκ ἔστι κτίστης κακῶν ὁ Θεὸς”[1], γράφει ὁ Μ. Βασίλειος.Τό κακό λοιπόν εἶναι σέ τελική ἀνάλυση ἀνύπαρκτο μέ τήν κυριολεκτική σημασία τῆς λέξεως. Πᾶν ὅ,τι ἐπλάσθη εἶναι καλόν λίαν. Τό κακό δέν εἶναι δημιούργημα τοῦ Θεοῦ, δέν ἀποτελεῖ κτιστή οὐσία, εἶναι ἀνούσιον κυριολεκτικῶς καί ἀκριβολογικῶς χρησιμοποιοῦντες τήν λέξη. Εἶναι ἑκούσιος στέρηση καί ἀποβολή καί ἀπουσία τοῦ καλοῦ. “Οὕτω καὶ τὸ κακὸν στέρησις μᾶλλον ἔσται καὶ οὕτως ἐναντίον τῷ ἀγαθῷ ὡς ἕξει στέρησις· τὸ γὰρ κακὸν οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν εἰ μὴ τοῦ ἀγαθοῦ στέρησις. Διὸ τὸ κακὸν φαμεν μὴ ὂν μᾶλλον ὡς στέρησιν τῆς φυσικῆς ἕξεως ἤπερ ὄν”.[2]

Ἡ ὁλότητα τοῦ ὑπαρκτοῦ αἰσθητοῦ κόσμου σημαίνεται ἀπό τά δέκα γένη, τίς δέκα κατηγορίες, δηλαδή τήν οὐσία καί τά ἐννέα συμβεβηκότα, πού εἶναι οἱ ἐννέα λοιπές πλήν τῆς οὐσίας κατηγορίες.“Tό ὄν κοινόν ὄνομά ἐστι πάντων τῶν ὄντων.Τοῦτο οὖν τό ὄν τέμνεται εἰς οὐσίαν καί συμβεβηκός”.[3]Τό κακόν δέν εἶναι βεβαίως οὐσία, ἀλλ᾿ οὔτε κἄν συμβεβηκός τονίζει ἐμφαντικά ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής: “Τὸ κακὸν οὔτε ἦν οὔτε ἔστιν οὔτε ἔσται κατ᾿ οἰκείαν φύσιν ὑφεστώς – οὔτε γὰρ ἔχει καθοτιοῦν οὐσίαν ἢ φύσιν ἢ ὑπόστασιν ἢ δύναμιν ἢ ἐνέργειαν ἐν τοῖς οὗσι –, οὔτε ποιότης ἐστὶν οὔτε ποσότης οὔτε σχέσις οὔτε τόπος οὔτε χρόνος οὔτε θέσις οὔτε ποίησις οὔτε κίνησις οὔτε ἕξις οὔτε πάθος, φυσικῶς τῶν ὄντων τινὶ ἐνθεωρούμενον – οὔτε μὴν ἐν τούτοις πᾶσιν τὸ παράπαν κατ᾿ οἰκείωσιν φυσικὴν ὑφέστηκε –, οὔτε ἀρχὴ οὔτε μεσότης οὔτε τέλος ἐστίν, ἀλλ᾿, ἵνα ὡς ἐν ὅρῳ περιλαβὼν εἴπω, τὸ κακὸν τῆς πρὸς τὸ τέλος τῶν ἐγκειμένων τῇ φύσει δυνάμεων ἐνεργείας ἐστὶν ἔλλειψις, καὶ ἄλλο καθάπαξ οὐδέν”.[4]Μετάφραση (Ἐλευθερίου Μερετάκη): «Τό κακό οὔτε εἶχε οὔτε ἔχει οὔτε θά ἔχει ὕπαρξη ἀπό τή δική του φύση ‒ γιατί δέν ἔχει καμμιά ὁποιαδήποτε οὐσία ἤ φύση ἤ ὑπόσταση ἤ δύναμη ἤ ἐνέργεια μέσα στά ὄντα ‒ οὔτε εἶναι ποιότητα οὔτε ποσότητα οὔτε σχέση οὔτε τόπος οὔτε χρόνος οὔτε θέση οὔτε κατασκευή οὔτε κίνηση οὔτε ἕξη οὔτε πάθος πού νά παρατηρεῖται φυσικά σέ κάποιο ἀπό τά ὄντα, ‒ ἀλλά καί οὔτε ὑπάρχει καθόλου σέ ὅλα αὐτά κατά μία οἰκείωση φυσική ‒, οὔτε ἀρχή εἶναι οὔτε μεσότητα οὔτε τέλος, ἀλλά γιά νά μιλήσω περιληπτικά ὅπως μ’ἕνα ὁρισμό, τό κακό εἶναι ἔλλειψη τῆς πρός κάποιο ἀποτέλεσμα ἐνέργειας τῶν δυνάμεων πού ὑπάρχουν μέσα μας καί τίποτε ἄλλο περισσότερο».[5]Κατά τόν ἱερό Δαμασκηνό τό κακό οὐδόλως ταυτίζεται, μᾶλλον οὐδέ κἄν σχετίζεται πρός τήν ὕλη[6], οὔτε ἑδρεύει στό ἀνθρώπινο σῶμα, ἀλλά εἶναι ἐπιγέννημα τῆς ἐλευθέρας βουλήσεως τῶν λογικῶν καί ἐλευθέρων ὄντων, δηλαδή τῶν ἐκπεσόντων ἀγγέλων καί τοῦ ἀνθρώπου.Τό κακό δέν εἶναι δυνατόν νά νοηθεῖ ὡς μία, ὁποιαδήποτε οὐσία, δημιουργηθεῖσα ὑπό τοῦ Θεοῦ, ὅπως εἶναι καί ἡ ὕλη, ἀλλ᾿ εἶναι “ἡμέτερον ἐπιτήδευμα”. Οὔτε κἄν οἱ φυσικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς, ὅπως εἶναι ἡ ἐπιθυμία, ὁ θυμός, ἡ ὀργή, τό μῖσος, ἡ ἀγάπη πρός τή δόξα, οὔτε βέβαια οἱ φυσικές σωματικές δυνάμεις, ὅπως εἶναι ἡ γενετήσια, ἡ βρώση καί ἡ πόση μποροῦν νά νοηθοῦν ὡς κακό. Κακό εἶναι ἡ παράχρηση τῶν φυσικῶν δυνάμεων, δηλαδή ἡ χρήση αὐτῶν παρά τόν νόμον τοῦ Θεοῦ. Ἡ χρήση τῶν δυνάμεων αὐτῶν συμφώνως πρός τόν νόμον τοῦ Θεοῦ οὐδέν ἐπιλήψιμο ἐνέχει. Ἔτσι ἡ ἐπιθυμία πού στρέφεται πρός τόν Θεό, ὁ θυμός καί τό μῖσος πού στρέφονται κατά τῶν παρακωλυόντων τήν σωτηρία, τουτέστι τήν ἕνωση πρός τόν Θεό, οὐδόλως ὡς κακό μποροῦν νά θεωρηθοῦν· τουναντίον εἶναι ἠθικῶς ἐπαινετά. Ὁμοίως κακό δέν εἶναι ἡ ἀγάπη τῆς παρά Θεοῦ δόξας, ἀλλ᾿ ἡ ματαία δόξα, ἡ κενοδοξία, οὔτε κακό εἶναι ὁ γάμος ἀλλ᾿ ἡ πορνεία (πού καί αὐτή ἀκόμη ὡς φιλία καί ἀγάπη καί ἕνωση θεωρούμενες καθ᾿ ἑαυτές εἶναι καλόν,[7]ὅπως γράφει σ᾿ ἕνα ἄλλο σημεῖο τοῦ ἔργου του Κατά Μανιχαίωνὁ Δαμασκηνός) οὔτε κακό εἶναι ἡ βρώση καί ἡ πόση, ἀλλ᾿ ἡ γαστριμαργία. Τό κρίσιμο κριτήριο, πού ποιοῖ (=προσδίδει ποιόν, ποιότητα, τό ρ. ποιόω,ῶ ὄχι ποιέω,ῶ) τήν πράξη ὡς καλή ἤ κακή, δέν εἶναι ἡ πράξη καθό πράξη, ἀλλ᾿ ὁ σκοπός γιά τόν ὁποῖο πράττεται: ἐάν αὐτός – ὁ σκοπός – εἶναι σύμφωνος ἤ μή πρός τόν νόμο τοῦ Θεοῦ. “Ἔστιν οὖν κακία ἡ τῶν φυσικῶν δυνάμεων παράχρησις. Εἰ γὰρ χρησόμεθα ταῖς παρὰ θεοῦ δεδωρημέναις τῇ ψυχῇ δυνάμεσιν, ἐφ᾿ ᾧ ἐλάβομεν, τουτέστι κατὰ τὸν νόμον τοῦ δεδωκότος, καλόν. Εἰ δὲ οὔκ, ἐφ᾿ ᾧ ἐλάβομεν, ἀλλὰ παρὰ τὸν νόμον τοῦ δεδωκότος χρησόμεθα, κακόν· καὶ οὐκ αὐταὶ αἱ δυνάμεις οὐδὲ ἡ χρῆσις αὐτῶν ἐστιν κακή, ἀλλ᾿ ὁ κακὸς τρόπος τῆς χρήσεως ὁ παρὰ τὸν νόμον τοῦ δεδωκότος θεοῦ. Ἡ δὲ τούτου παρακοὴ στέρησις τοῦ ὑπάρξαντος ἡμῖν νόμου, οἷον ἡ ἐπιθυμία καὶ ὁ θυμὸς καὶ ἡ πρᾶξις καὶ ἡ ἐνέργεια καὶ πρὸ τούτων ὁ λογισμὸς οὐ κακά, ἀλλὰ καλά, ἐάν, ἐφ᾿ ᾧ ἐλάβομεν, χρησώμεθα κατὰ τὸν νόμον τοῦ δεδωκότος· κακὰ δὲ οὐκ αὐτά, ἀλλὰ τὸ μὴ κατὰ τὸν νόμον τοῦ δεδωκότος χρήσασθαι. Εἰ γὰρ πρὸς σύστασιν τῆς ζωῆς χρησόμεθα βρώσει, πόσει, ὕπνῳ καὶ τοῖς τοιούτοις, καλὸν τούτων ἕκαστον. Καὶ εἰ τῇ ἐπιθυμίᾳ καὶ τῇ ἀγάπῃ χρησόμεθα πρὸς τὸν θεὸν τὸν μόνον φύσει ἐπιθυμητὸν καὶ πρὸς τὸν πλησίον κατὰ τὸν νόμον τοῦ θεοῦ καλόν. Καὶ εἰ τῇ μίξει χρησόμεθα ταῖς ἑαυτῶν γυναιξὶ πρὸς τεκνογονίαν κατὰ τὸν νόμον τὸν δοθέντα τῇ φύσει παρὰ θεοῦ, καλόν· εἰ δὲ χρησόμεθα τῇ ἐπιθυμίᾳ πρὸς τὰ ἀλλότρια παρὰ τὸν νόμον τοῦ θεοῦ, κακόν. Εἶπε γὰρ ὁ θεός “οὐκ ἐπιθυμήσεις τὸν ἀγρὸν τοῦ πλησίον σου οὐδὲ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ οὐδὲ ὅσα αὐτῷ ἐστιν”. Ἡ πορνεία οὐ διὰ τὴν συνάφειαν ἐστι κακή, ἀλλὰ διὰ τὸ τῇ ἀλλοτρίᾳ συναφθῆναι. Ἡ κενοδοξία, οὐ διὰ τὸ ἀγαπᾶν τὴν δόξαν κακή, ἀλλά διὰ τὸ μὴ τὴν ἐκ θεοῦ δόξαν ἀγαπᾶν. Τὸ μῖσος καὶ ὁ θυμός, εἰ μὲν κατὰ τῶν κωλυόντων τὴν σωτηρίαν τῆς ψυχῆς καὶ τὴν πρὸς θεὸν δι᾿ ὑπακοῆς αὐτοῦ συνάφειαν καὶ ἀφιστώντων ἐκ θεοῦ, τουτέστι κατὰ τοῦ διαβόλου καὶ τῶν θεραπόντων αὐτοῦ, καλόν. Φησὶ γάρ· “Οὐχὶ τοὺς μισοῦντάς σε, κύριε, ἐμίσησα καὶ ἐπὶ τοῖς ἐχθροῖς σου ἐξετηκόμην; Τέλειον μῖσος ἐμίσουν αὐτούς, εἰς ἐχθροὺς ἐγένοντό μοι”. Καὶ οἱ ἅγιοι μάρτυρες ἐθυμοῦντο κατὰ τῶν τυράννων δικαίως θυμούμενοι. Καὶ ἐὰν κατὰ τοῦ οἰκείου λογισμοῦ θυμωθῶ χωρίζοντός με ἐκ τοῦ θεοῦ, καλόν. Ἐάν τις ἀποστερῇ με τῆς σωτηρίας, καλὸν θυμωθῆναι καὶ μισῆσαι· ἐὰν δὲ λυπῇ κατὰ κόσμον καὶ ὠφελείας γίνηται πρόξενος ἀποστερῶν τῶν ὑλικῶν, ἀγαπήσω μᾶλλον ἤπερ μισήσω… Ὥστε οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν ἡ κακία εἰ μὴ τὸ παρὰ φύσιν καὶ τὸν νόμον κεχρῆσθαι ταῖς φυσικαῖς δυνάμεσι, ὃ οὐκ ἔστιν οὐσία, ἀλλ᾿ ἡμέτερον ἐπιτήδευμα).[8]

Καί αὐτός ἀκόμη ὁ Σατανᾶς, καίτοι λόγῳ τῆς διαστροφῆς τοῦ αὐτεξουσίου του ἔχει καταστεῖ ὁ εἰσηγητής καί προσωπικός φορέας τοῦ κακοῦ, ὅμως δέν ἀποτελεῖ “αὐτόκακον”, ἀλλ᾿ ὡς δημιούργημα τοῦ ἀγαθοῦ Θεοῦ ἦταν πρό τῆς πτώσεώς του ἀγαθό δημιούργημα καί μετέχει ἀκόμη ἀμυδρῶς τοῦ ἀγαθοῦ μέ τό νά εὑρίσκεται στήν ὕπαρξη καί νά μήν ἔχει ἐκπέσει παντελῶς στό μή ὄν, στήν ἀνυπαρξία.

Ὅμως κατά τόν Δαμασκηνό οὔτε ἡ κόλαση εἶναι κακό. Κακό εἶναι νά κάνουμε τούς ἑαυτούς μας ἀξίους τῆς κολάσεως. Μάλιστα ἡ κόλαση, ὡς ἐξορίζουσα τό κακό εἶναι καλό. “Εἰ κακὸν ἡ κακία, καλὸν ἡ κόλασις τοῦτο ἐξορίζουσα… οὐ γὰρ ἡ κόλασις κακή, ἀλλὰ τὸ ἄξιον ἑαυτὸν ποιῆσαι κολάσεως”.[9]Ἡ κόλαση εἶναι καλό, ἐπειδή καταργεῖ τό κακό. Τό καταργεῖ μέ τήν ἑξῆς ἔννοια: στόν μέλλοντα αἰώνα ὁ Θεός θά εἶναι τὰ πάντα ἐν πᾶσικαί δέν θά ὑφίσταται ἡ ὕλη τῆς κακίας, δηλαδή ἡ βρώση, ἡ πόση, ἡ σαρκική ἡδονή, τά χρήματα, ἡ ἀδικία κ.λ.π., ὥστε νά μπορεῖ νά ἱκανοποιηθεῖ ἡ κακία. Ἔτσι οἱ κολασμένοι ὡς ἔχοντες τήν ἐπιθυμία τῆς κακίας καί μή δυνάμενοι νά τήν ἱκανοποιήσουν θά ὀδυνῶνται, καθόσον ἡ ἀνικανοποίητη ἐπιθυμία δίκην πυρός θά τούς κατακαίει. “Εἰ δὲ λέγετε, ὅτι συνέφερεν αὐτῷ (ἐνν. τῷ Ἰούδᾳ) μὴ γενέσθαι ἤπερ γενέσθαι καὶ κολασθῆναι ἀτελευτήτως, φαμέν, ὅτι ἡ κόλασις ἐκείνη οὐδὲν ἕτερόν ἐστιν εἰ μὴ πῦρ ἐπιθυμίας τῆς κακίας καὶ ἁμαρτίας καὶ πῦρ ἀστοχίας τῆς ἐπιθυμίας. Οὐ γὰρ ἐπιθυμοῦσι θεοῦ οἱ ἐν τῇ κακίᾳ τὸ ἄτρεπτον ἐσχηκότες, ἀλλὰ τῆς κακίας, ἐκεῖ δὲ ἐνέργεια κακίας καὶ ἁμαρτίας οὐκ ἔσται. Οὐδὲ γὰρ ἐσθίομεν οὐδὲ πίνομεν οὐδὲ ἐνδυόμεθα οὐδὲ γαμοῦμεν οὐδὲ πλουτοῦμεν οὐδὲ φθόνος ἰσχύει οὐδὲ τι τῶν τῆς ἁμαρτίας εἰδῶν. Ἑπιθυμοῦντες οὖν καὶ μὴ ἔχοντες τὰ τῆς ἐπιθυμίας πυρὸς δίκην ὑπὸ τῆς ἐπιθυμίας καταφλέγονται. Οἰ δὲ τοῦ ἀγαθοῦ, τουτέστι μόνου τοῦ θεοῦ, ἐπιθυμοῦντες, τοῦ ὄντος καὶ ἀεὶ ὄντος, καὶ τυγχάνοντες εὐφραίνονται κατὰ τὴν ἀναλογίαν τῆς ἐπιθυμίας αὐτῶν, καθ᾿ ἣν τυγχάνουσι τοῦ ἐπιθυμουμένου”.[10]

Εἰρήσθω ἐν παρόδῳ ὅτι δέν συμφωνοῦμε μέ τήν ἄποψη τοῦ κορυφαίου θεολόγου ἁγίου Ἰουστίνου Πόποβιτς, ἡ ὁποία εἶναι καί ἡ εὐρέως πιστευτή ἀπό τούς πιστούς, ὅτι ἡ κόλαση εἶναι τό βασίλειον τοῦ αἰωνίου κακοῦ. Συγκεκριμένα ὁ ἅγιος Ἰουστῖνος γράφει: «Μόνον φωτισμένοι ἀπό τό θεῖον φῶς τοῦ Θεανθρώπου εἴδομεν καί ἠσθάνθημεν ὅλην τήν ὀλεθριότητα τοῦ κακοῦ καί τῆς ἁμαρτίας καί κατενοήσαμεν ὅτι τό ἐπίγειον κακόν εἶναι προοίμιον καί προετοιμασία διά τό αἰώνιον κακόν· ἡ ἁμαρτία ἐδῶ εἰς τήν γῆν εἶναι εἰσαγωγή καί προετοιμασία διά τό αἰώνιον βασίλειον τῆς ἁμαρτίας, τήν κόλασιν». (Ἰουστίνου Πόποβιτς, Ἀνθρωπος καί θεάνθρωπος, Ζ ἔκδοσις, ἐκδ. Ἀστήρ, Ἀθῆναι 2001, σελ. 21). Ἡ κόλαση εἶναι ὄχι τό αἰώνιον βασίλειον τοῦ κακοῦ καί τῆς ἁμαρτίας, ἀλλά ἡ ὀδυνηρή καί “ἀνόνητος” γιά τούς ἀνίατα ἁμαρτωλούς ἀναίρεση τοῦ κακοῦ καί τῆς ἁμαρτίας, σύμφωνα μέ τήν μόλις ἀνωτέρω ἐκτεθεῖσα διδασκαλία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ.

Ἡ Κόλαση καί ὁ Παράδεισος θά εἶναι λοιπόν ἀστοχία ἤ ἐπίτευξη τῆς ἐπιθυμίας ἀντιστοίχως κατά τόν ἱερό Δαμασκηνό.Οἱ ἐπιθυμοῦντες τοῦ Θεοῦ θά εὐφραίνονται, ἐπειδή θά ἱκανοποιεῖται ἡ ἐπιθυμία τους, καθόσον ὁ Θεός θά εἶναι, ὅπως ἐσημειώσαμε, τά πάντα ἐν πᾶσι, οἱ δέ ἐπιθυμοῦντες τήν κακία καί τήν ἁμαρτία θά ὀδυνῶνται, ἐπειδή ἡ ἐπιθυμία τους δέν θά ἱκανοποιεῖται καί ὡς πῦρ θά τούς καταφλέγει. Ἔτσι ὁ Θεός εἶναι ἀνεύθυνος τῆς κολάσεως. Σ᾿ ὅλους θά παρέχει τά ἀγαθά του, ἀλλ᾿ ἕκαστος ἀναλόγως τῆς δεκτικότητός του θά τά ἀπολαμβάνει ἤ ὄχι.“Ὁ θεὸς καὶ τῷ διαβόλῳ ἀεὶ παρέχει τὰ ἀγαθά, ἀλλ᾿ ἐκεῖνος οὐ θέλει λαβεῖν. Καὶ ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι πᾶσιν δίδωσι ὁ θεὸς τὰ ἀγαθά· πηγὴ γάρ ἐστι τῶν ἀγαθῶν πᾶσι βρύουσα τὴν ἀγαθότητα, ἕκαστος δέ, καθὼς ἑαυτὸν κατεσκεύασε δεκτικόν, μετέχει τοῦ ἀγαθοῦ. Ἐνταῦθα μὲν οὖν περὶ ἄλλα τὴν ὄρεξιν ἔχοντες καὶ ἐπιτυγχάνοντες κἂν ποσῶς ἡδώμεθα, ἐκεῖσε δέ, ὅταν “ὁ θεὸς εἴη τὰ πάντα ἐν πᾶσι”, μὴ βρώσεως οὔσης, μὴ πόσεως μηδέ τινος σαρκικῆς ἡδονῆς μηδέ τινος ἀδικίας οἱ μηδὲ τὰς συνήθεις ἡδονὰς ἔχοντες μηδὲ τῶν ἐκ θεοῦ δεκτικοὶ ὄντες ὀδυνῶνται ἀνηκέστως, οὐ τοῦ θεοῦ κόλασιν ποιήσαντος, ἀλλὰ ἡμῶν ἑαυτοῖς τὴν κόλασιν εὐτρεπισάντων, ἐπεὶ οὐδὲ θάνατον ὁ θεὸς ἐποίησε, ἀλλ᾿ ἡμεῖς ἑαυτοῖς τοῦτον ἐπεσπασάμεθα”. [11]

Μία ἐνδιαφέρουσα ἑρμηνεία τοῦ παυλείου χωρίου ὁ Θεός θὰ εἶναι“τὰπάντα ἐν πᾶσι” (Α΄ Κορ. ιε΄ 28) στό μέλλοντα αἰώνα, τό ὁποῖο καί ἐπικαλεῖται ὁ ἱερός Δαμασκηνός, παρέχει ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης συνδέοντας μάλιστα αὐτή μέ τήν παντελῆ ἐξάλειψη τοῦ κακοῦ:“Ἀλλὰ μὴν ἡ θεία φύσις ἡ πηγὴ πάσης ἐστὶ τῆς ἀρετῆς. Ἐν ταύτῃ ἄρα οἱ τῆς κακίας ἀπηλλαγμένοι γενήσονται, ἵνα, καθώς φησιν ὁ Ἀπόστολος, ὁ Θεὸς τὰ πάντα ἐν πᾶσι. Αὗτη γὰρ ἡ φωνὴ σαφῶς μοι δοκεῖ βεβαιοῦν τὴν προεξητασμένην διάνοιαν, ἡ λέγουσα, καὶ εἰς πάντα γενέσθαι τὸν Θεὸν, καὶ ἐν πᾶσι. Τῆς γὰρ ἐν τῷ παρόντι ζωῆς ποικίλως τε καὶ πολυειδῶς ἡμῖν ἐνεργουμένης, πολλὰ μέν ἐστιν ὧν μετέχομεν, οἷον χρόνου καὶ ἀέρος καὶ τόπου, βρώσεώς τε καὶ πόσεως, καὶ σκεπασμάτων, καὶ ἡλίου, καὶ λύχνου, καὶ ἄλλων πρὸς τὴν χρείαν τοῦ βίου πολλῶν, ὧν οὐδέν ἐστιν ὁ Θεός· ἡ δὲ προσδοκωμένη μακαριότης μὲν οὐδενός ἐστιν ἐπιδεὴς, πάντα δὲ ἡμῖν καὶ ἀντὶ πάντων ἡ θεία γενήσεται φύσις, πρὸς πᾶσαν χρείαν τῆς ζωῆς ἐκείνης ἑαυτὴν ἁρμοδίως ἐπιμερίζουσα. Καὶ τοῦτο δῆλον ἐστιν ἐκ τῶν θείων λόγων, ὅτι καὶ τόπος γίνεται ὁ Θεὸς τοῖς ἀξίοις, καὶ οἶκος, καὶ ἔνδυμα, καὶ τροφή, καὶ πόσις, καὶ φῶς, καὶ πλοῦτος, καὶ βασιλεία, καὶ πᾶν νόημά τε καὶ ὄνομα τῶν πρὸς τὴν ἀγαθὴν ἡμῖν συντελούντων ζωήν. Ὁ δὲ πάντα γινόμενος καὶ ἐν πᾶσι γίνεται. Ἐν τούτῳ δέ μοι δοκεῖ τὸν παντελῆ τῆς κακίας ἀφανισμὸν δογματίζειν ὁ λόγος. Εἰ γὰρ ἐν πᾶσι τοῖς οὖσιν ὁ Θεὸς ἔσται, ἡ κακία δηλαδὴ ἐν τοῖς οὖσιν οὐκ ἔσται. Εἰ γὰρ τις ὑπόθοιτο κἀκείνην εἶναι, πῶς σωθήσεται τὸ ἐν πᾶσι τὸν Θεὸν εἶνaι.”[12]

Βεβαίως ἐδῶ ἀναφύεται εὐλόγως τό ἑξῆς ἐρώτημα: δέν ὑπάρχει μετάνοια μετά θάνατον καί ἄν ὄχι γιατί; Ἄν ἡ μετάνοια μετά θάνατον θεωρεῖται ἐκπρόθεσμη, τοῦτο δέν προσκρούει στήν ἄρρητο φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ; Ὁ Δαμασκηνός ἀπαντᾶ, ὅτι ἐάν ἡ ψυχή μποροῦσε (εἶχε τή δυνατότητα) νά μετανοήσει μετά θάνατον, ὁ Θεός θά δεχόταν τήν μετάνοια. Ὅμως ἡ ψυχή μετά θάνατον δέν τρέπεται πλέον καί γι᾿ αὐτό δέν μπορεῖ νά μετανοήσει. Ἔτσι μετά θάνατον πράγματι δέν ὑφίσταται θέμα μετανοίας, ἀλλ᾿ ἡ εὐθύνη γι᾿ αὐτό δέν βαρύνει τόν Θεό, ἀλλά τόν ἄνθρωπο. Ἡ δυνατότητα μετανοίας (ὡς πρός τόν ἄνθρωπο ὄχι ὡς πρός τήν ἀποδοχή της ἀπό τό Θεό· ὁ ἄτρεπτος καί ἀναλλοίωτος Θεός ὡς φύσει ἀγαθός καί ὑπεράγαθος οὕτως ἤ ἄλλως πάντα δέχεται τήν μετάνοια) συνδέεται κατά ἕνα μυστηριώδη τρόπο καί ἐν τέλει λογικῶς ἀνεξιχνίαστο καί μή ἀναλύσιμο μέ τό χρόνο καί τή σωματικότητα τοῦ ἀνθρώπου. Δηλαδή ἡ μετάνοια συνδέεται κοσμολογικά καί ἀνθρωπολογικά μέ τό ἔγχρονο καί ἐνσώματο. “Καὶ ἐν μὲν τῷ βίῳ τούτῳ οἰκονομία τίς ἐστι καὶ κυβέρνησις καὶ πρόνοια ἄρρητος πρὸς ἐπιστροφὴν καὶ μετάνοιαν καλοῦσα τοὺς ἁμαρτάνοντας, μετὰ δὲ θάνατον οὐκέτι τροπή, οὐκέτι μετάνοια, οὐχὶ τοῦ θεοῦ μὴ δεχομένου μετάνοιαν – αὐτὸς γὰρ ἑαυτὸν ἀρνήσασθαι οὐ δύναται οὐδὲ ἀποβάλλεται τὴν συμπάθειαν –, ἀλλ᾿ ἡ ψυχὴ οὐκέτι τρέπεται”.[13]Παραστατικά γράφει ἐπ᾿ αὐτοῦ ὁ μακαριστός καθηγητής Ν. Ματσούκας: «Ἡ μετάνοια μετά θάνατον δέν εἶναι ἀδύνατη, γιατί τήν ἀπαγορεύει μία δικαιϊκή τάξη, ἀλλά γιατί ἡ ὕπαρξη μένει στήν πόρωση, στή σκλήρυνση καί στήν ἀμετανοησία. Σέ περίπτωση πού θά ὑπῆρχε μετάνοια ὁ Θεός δέν θά μποροῦσε νά τήν ἀπορρίψει».[14]

Εἶναι χαρακτηριστικό αὐτό πού λέει κάπου ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ὅτι καί οἱ κολασμένοι πρός τό συμφέρον τους πᾶνε στήν κόλαση. Βεβαίως ἡ παράδοξη αὐτή ἀπόφανση τοῦ ἁγίου Νικοδήμου δέν πρέπει νά ἑρμηνευθεῖ ὑπό τό φῶς τοῦ δυτικοῦ καθαρτηρίου, ἀλλά ὑπό τό φῶς τῆς ὀρθοδόξου Πατερικῆς παραδόσεως, σύμφωνα μέ τήν ὁποία, ὅπως ἀνελύθη ἀνωτέρω, ἡ κόλαση εἶναι τόπος (καλύτερα τρόπος) ἀναιρέσως τοῦ κακοῦ, πλήν ὅμως κατά τρόπον ἀνόνητον (=μή “ὠφέλιμο”) γιά τούς κολασμένους.

Σημειωτέον ὅτι τά μέγιστα κακά κατά τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή εἶναι ἡ ἄγνοια, ἡ φιλαυτία καί ἡ τυραννίδα. Ἡ ἄγνοια εἶναι ἡ ἔλλειψη γνώσεως γιά τά θεῖα πράγματα, ἡ ἄγνοια περί τοῦ τί ποιητέον καί τί οὐ ποιητέον. Ἡ φιλαυτία εἶναι ἡ ἄλογος ἀγάπη τοῦ σώματος, ὅπως λέγει ἀλλοῦ ὁ ἅγιος Μάξιμος. Ἡ τυραννίς εἶναι ἡ φιλαρχία, ἡ κατατυράννηση τῶν ἄλλων ἀνθρώπων. Τά τρία αὐτά μέγιστα κακά ἐξαρτῶνται τό ἕνα ἀπό τό ἄλλο καί συγκροτεῖ τό ἕνα τό ἄλλο καί προκαλοῦνται ἀπό τήν παράχρηση τῶν φυσικῶν ἀνθρώπινων δυνάμεων, τοῦ λόγου (τῆς λογικῆς, τοῦ ἐνδιάθετου καί λαλούμενου λόγου), τοῦ θυμοῦ καί τῆς ἐπιθυμίας. Ἀπό τά τρία αὐτά μέγιστα κακά ἀπορρέουν τά ἄλλα κακά: “Τρία ἐστί τά μέγιστα καί ἀρχέκακα καί πάσης, ἁπλῶς εἰπεῖν, κακίας γεννητικά· ἄγνοια, φημί, καί φιλαυτία καί τυραννίς, ἀλλήλων ἐξηρτημένα καί δι’ἀλλήλων συνιστάμενα. Ἐκ γάρ τῆς περί Θεοῦ ἀγνοίας ἡ φιλαυτία, ἐκ δέ ταύτης ἡ πρός τό συγγενές τυραννίς ἐστι.Καί οὐδείς ἀντερεῖ λόγος, μή οὐχί τῷ κατά παράχρησιν τρόπῳ τῶν οἰκείων δυνάμεων, λόγου τε καί ἐπιθυμίας καί θυμοῦ, ταύτας ἐν ἡμῖν τόν πονηρόν ὑποστήσασθαι”(PG 90, 1192).Μετάφραση (Ἰγνατίου Σακαλῆ): «Τά πιό μεγάλα καί ἀρχέκακα καί πρόξενα γενικά κάθε κακίας εἶναι τρία· ἡ ἄγνοια, ἡ φιλαυτία καί ἡ τυραννίδα, ἐξαρτημένα τό ἕνα ἀπό τό ἄλλο καί συνιστώντας τό ἕνα τό ἄλλο. Ἀπό τήν ἄγνοια τοῦ Θεοῦ δηλαδή γεννιέται ἡ φιλαυτία κι ἀπό αὐτήν ἡ κατατυράννηση τῶν συνανθρώπων. Καί δέν ὑπάρχει καμμιά ἀντίρρηση, ὅτι τήν ὑπόσταση μέσα μας τήν ἔδωσε ὁ πονηρός μ’ἕνα τρόπο παραποίησης τῶν δυνάμεών μας, τοῦ λόγου, τῆς ἐπιθυμίας καί τοῦ θυμοῦ». [15]

Ἀναφερθήκαμε ἀνωτέρω στή διδασκαλία τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, σύμφωνα μέ τήν ὁποία τό κακό δέν ἀνάγεται σέ καμμία κατηγορία καί δέν εἶναι κἄν συμβεβηκός. Ἐντούτοις δέν θά ἦταν λανθασμένο νά θεωρήσουμε ὅτι ἡ διάπραξη τῆς ἁμαρτίας ἀνάγεται στήν κατηγορία τοῦ ποιεῖν, γιά τόν λόγο ἀκριβῶς ὅτι ἡ ἁμαρτία εἶναι μία πράξη, μία ἐνέργεια. Στήν κατηγορία τοῦ ποιεῖν ἔχουμε δύο εἴδη τοῦ ποιεῖν, τοῦ πράττειν. Πρῶτο εἶδος εἶναι τό ἁπλῶς ποιεῖν, ὅπως, π.χ., στίς ποιητικές τέχνες, τήν τεκτονική, τήν χαλκευτική καί ἄλλες τέτοιου εἴδους. Σ᾿ αὐτοῦ τοῦ εἴδους τίς τέχνες “μετά τό παύσασθαι τόν ποιοῦντα διαμένει τό ποίημα”.[16]Ἔτσι μετά τήν ἐνέργεια τῆς οἰκοδομήσεως ἀπό τόν οἰκοδόμο παραμένει τό οἰκοδόμημα.

Δεύτερο εἶδος εἶναι τό πράττειν σέ ὁρισμένες τέχνες – ὄχι βέβαια τίς κατασκευαστικές -, ὅπως, π.χ., στήν αὐλητική. Σ᾿ αὐτοῦ τοῦ εἴδους τίς τέχνες “οὐ διαμένει τό πραττόμενον παυσαμένου τοῦ πράττοντος”.[17]Ἔτσι “παυσομένου τοῦ αὐλητοῦ οὐ διαμένει ἀλλ᾿ ἀπόλλυται ἡ αὔλησις”.[18]

Ἔχουμε λοιπόν δύο τρόπους τοῦ ποιεῖν, δηλαδή στόν μέν πρῶτο τό ἀποτέλεσμα τῆς ἐνεργείας παραμένει καί μετά τήν παύση τῆς ἐνεργείας, στό δέ δεύτερο τό ἀποτέλεσμα τῆς ἐνεργείας διαρκεῖ ὅσο διαρκεῖ καί ἡ ἐνέργεια καί χάνεται, παύει νά ὑφίσταται, μετά τήν παύση τῆς ἐνεργείας. Στήν μέν πρώτη περίπτωση δημιουργεῖται μία νέα ὀντότητα ἀνεξάρτητη τῆς ἐνεργείας τελέσεώς της, στή δέ δεύτερη περίπτωση ἡ “ὀντικότητα” τῆς ἐνεργείας εἶναι σύστοιχη καί “ὁμόχρονη” μέ αὐτήν τήν ἐνέργεια καί παύει νά ὑφίσταται μετά τήν παύση αὐτῆς.[19]

Μία πρακτική ἐφαρμογή τῆς κατηγορίας τοῦ ποιεῖν μπορεῖ νά ὑπάρξει στήν ἔννοια τῆς ἁμαρτίας. Ἀνελύσαμε ἀνωτέρω τό δεύτερο εἶδος τοῦ πράττειν, κατά τό ὁποῖο τό ἀποτέλεσμα τῆς πράξεως ὑφίσταται ὅσο διαρκεῖ ἡ πράξη καί παύει νά ὑφίσταται ὅταν παύει ἡ πράξη, ὡς, π.χ., τό μέλος τῆς αὐλητικῆς παύει νά ὑφίσταται, ὅταν παύει ἡ πράξη τῆς αὐλητικῆς. Τό ἴδιο ἀκριβῶς ἰσχύει καί γιά τήν κακία: “Ὥστε τό ἀγαθόν ὄν ἐστιν, ὁμοίως καί ἡ ἀρετή – ἀγαθόν γάρ ἡ ἀρετή -, ἡ δέ κακία οὔκ ὄν, ἀλλά τοῦ ὄντος τουτέστι τοῦ νόμου τοῦ θεοῦ ἑκούσιος παρακοή καί ἀναίρεσις, κατά σύμβασιν ἐν τῷ πράττεσθαι παρυφισταμένη καί ἅμα τῷ παύσασθαι τῆς πράξεως, παυομένη”.[20]

Ὁμοίως καί ὁ ἅγιος Διάδοχος Φωτικῆς γράφει ὅτι ἡ ἁμαρτία “οὐκ ἔστι, εἰ μή ἐν τῷ πράττεσθαι”[21]

Βεβαίως ἡ σύγχρονη τεχνολογία προσφέρει τέτοιες δυνατότητες, ἔτσι ὥστε νά μήν ἰσχύει πλέον αὐτό τό ἰδιάζον γνώρισμα, τῆς παύσεως τοῦ ἀποτελέσματος τῆς πράξεως μετά τήν παύση τῆς πράξεως. Ἔτσι, π.χ., τό μέλος μιᾶς μουσικῆς μπορεῖ νά “ἀπομνημειωθεῖ” σέ μία μαγνητοταινία καί ἔτσι νά ὑφίσταται καί μετά τήν παύση τῆς μουσικῆς πράξεως κάποιου μουσικοῦ. Ὁμοίως καί ὁ κινηματογράφος μέ τήν τεράστια ἀναπαραστατική του δυνατότητα μπορεῖ νά “ἀπομνημειώνει” καί νά “ἐπαναλαμβάνει” τήν ἁμαρτία, προσδίδοντάς της “ὀντικότητα” καί χρονική διάρκεια, πού ἡ ἁμαρτία καθ᾿ ἑαυτήν στερεῖται.[22]

Παρόλο πού τό κακό στή χριστιανική θεώρηση δέν ἔχει ὀντικότητα, δέν εἶναι κάποιο πρᾶγμα, κάποια οὐσία πού δημιουργήθηκε ἀπό τό Θεό, ὅμως κανείς δέν μπορεῖ νά ἀμφισβητήσει τήν καταλυτική παρουσία του στόν παρόντα κόσμο. Ἡ ὁλοκληρωτική ὑπέρβασή του θά γίνει στά ἔσχατα, μετά τήν δευτέρα παρουσία, τήν δευτέρα δεδοξασμένη ἐπιφάνεια τοῦ Θεοῦ Λόγου. Καί ἡ αἰώνιος κόλαση δέν εἶναι “τόπος” θριάμβου τοῦ κακοῦ, ἀλλά ἕνας ἄλλος τρόπος “θεραπείας” του, ἀνεκλάλητα ὀδυνηρός καί ταυτόχρονα “ἀνόνητος” γιά τούς ἀνιάτως κεκτημένους τήν κακία (λόγῳ δικῆς τους εὐθύνης καί ὄχι λόγῳ “ὀργῆς” καί μικρόψυχης “ἐκδικητικότητος” τοῦ προσβεβλημένου Θεοῦ). Ἡ ὁλοσχερής ἐξάλειψη τοῦ κακοῦ θά γίνει στήν μετα-ιστορία, ἐνῶ ἡ παροῦσα ἱστορία ἀποτελεῖ τό χρόνο καταπαλαίσεως καί ὑπερβάσεως τοῦ κακοῦ καί τῆς διαβρωτικῆς παρουσίας του ἀπό τούς πιστούς, ἔτσι ὥστε κατάλληλα θεραπευμένοι νά μπορέσουν νά βιώσουν εὐφραντικά τή λαμπρότητα τῆς θείας παρουσίας πού θά κατακλύσει τά πάντα τήν ἔσχατη ἡμέρα.

Σημειώσεις

[1]Μ. Βασιλείου, Οὐκ ἔστι κτίστης κακῶν ὁ ΘεὸςΡG 31, 329-353
[2]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατὰ ΜανιχαίωνΙV, (23) 18-21, ἐκδ. Β. Κotter, σελ. 364
[3]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ΔιαλεκτικάΙ α’, ἐκδ. Β. Κotter, σελ. 57
[4]Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Πρὸς Θαλάσσιον, Ρ.G. 91, 253 Β.
[5]Φιλοκαλία τῶν Νηπτικῶν καί Ἁσκητικῶν, Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Πρός Θαλάσσιον, περί Ἀπόρων (Ἐρωτήσεις Α’-ΝΓ), μετάφραση Ἐλευθερίου Γ. Μερετάκη, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1992, σελ.39
[6]Οἱ Μανιχαῖοι ἐταύτιζαν τό κακό μέ τήν ὕλην, ἐπηρεασθέντες ἀπό τούς Γνωστικούς. Ἐπίσης ὁ Πλωτῖνος ἐταύτιζε τό κακόν μέ τήν ἄμορφη ὕλη – τήν ἄποιο ὕλη, τήν μή ὑποστᾶσα τήν μορφοποιό ἐπίδραση τῆς κοσμικῆς Ψυχῆς – καί ἐπίσης ἐθεώρει τό κακόν ὡς μή ὄν. (Νικολάου Χρόνη, Οἱ μετασχηματισμοί τῆς Φιλοσοφίας ἀπό τῶν Ἑλληνιστικῶν μέχρι καί τῶν πρωτοχριστιανικῶν χρόνων, Ἀθήνα 1988, σελ. 288).
[7]“ἡ πορνεία καθὸ μὲν ἔφεσις καὶ φιλία καὶ ἕνωσις ἀγαθόν, καθὸ δὲ τοῦ μὴ ὀφείλοντος καὶ τοῦ ἀπηγορευμένου ἔφεσις κακόν”. (Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατὰ ΜανιχαίωνΙV, (59) 1-2, ἐκδ. Β. Κotter, σελ. 379).
[8]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατὰ ΜανιχαίωνΙV, (14) 27-68, ἐκδ. Β. Κotter, σελ. 359-360.
[9]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατὰ ΜανιχαίωνΙV, (49) 1-3, ἐκδ. Β. Κotter, σελ. 377
[10]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατὰ ΜανιχαίωνΙV, (36) 7-18, ἐκδ. Β. Κotter, σελ. 373.
[11]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατὰ ΜανιχαίωνΙV, (71) 1-4, ἐκδ. Β. Κotter, σελ. 389
[12]Γρηγορίου Νύσσης, Περὶ ψυχῆς καὶ ἀναστάσεως, Ρ.G. 46, 104 Α-Β
[13]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατὰ ΜανιχαίωνΙV, (75) 5-9, ἐκδ. Β. Κotter, σελ. 391
[14]Νίκου Ματσούκα, Τό πρόβλημα τοῦ κακοῦ, ἐκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 204.
[15]Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, Κεφάλαια θεολογικά καί οἰκονομικάΑ’, λα’, μετάφραση Ἰγνάτιος Σακαλῆς, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 33
[16]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ,ΔιαλεκτικάΙ, νγ́ 12-14,ἔκδοση B. Kotter, σελ. 123
[17]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ,ΔιαλεκτικάΙ, νγ́ 17,ἔκδοση B. Kotter, σελ. 123
[18]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ,ΔιαλεκτικάΙ, νγ́ 18,ἔκδοση B. Kotter, σελ. 123
[19]Φώτη Σχοινᾶ, Βυζαντινή λογική καί ὀντολογία. Ἡ περί κατηγοριῶν διδασκαλία Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ. Θεωρητική στοιχείωση καί πρακτική ἐφαρμογή, ἐκδ. Παρουσία, Ἀθήνα 2005, σελ.253
[20]Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατὰ ΜανιχαίωνΙV, (75) 5-9, ἐκδ. Β. Κotter,σελ. 375-376
[21]Διαδόχου Φωτικῆς, Λόγος ἀσκητικός γ́, Φιλοκαλία, τόμος Α ́, Ἀθῆναι 1957, σελ. 36
[22]Φώτη Σχοινᾶ, ἔνθ. ἀν., σελ. 259

Στην εικονογραφική πλαισίωση της σελίδας τμήμα από παράσταση της Εσχάτης Κρίσεως. (Σχολή του Νόβγκοροντ, 3ο τέταρτο 15ου αι.)

Αντίφωνο