Η ώρα του κόσμου 1

Η ώρα του κόσμου 

Πέντε Ποιητές-Ένας Αιώνας

George-Hofmannsthal-Rilke-Trakl-Benn

Του Frank Schirrmacher, Εκδόσεις Blessing, 2017 (Πρώτη έκδοση: 1996)

Εισαγωγή

Η κατάκτηση τής σελήνης ή μια ανέκδοτη διήγηση για την βούληση τής τέχνης

Ο Κάφκα ονειρευόταν να στρέψει τις προτάσεις του προς τον κόσμο με τέτοιο τρόπο, ώστε, σαν ένα ακλόνητο τηλεσκόπιο στραμμένο προς τον κενό ουρανό, να περιμένουν υπομονετικά το προϋπολογισμένο φαινόμενο. Το λογοτεχνικό παρελθόν τού πρώτου μισού τού αιώνα (του 20^ου) μάς φαίνεται πως λειτουργεί όπως το τηλεσκόπιο τού Κάφκα. Γιατί μέχρι σήμερα, δεν σφραγίζει μόνο την φαντασία μας, αλλά φαίνεται πως και τους καλλιτέχνες που ακολουθούν, τους καθιστά εξαρτημένους και ανελεύθερους. Πολλά συνηγορούν στην διαπίστωση, πως στο τέλος του 20^ου αιώνα βρισκόμαστε ακόμα υπό την εποπτεία τού Fin de Siecle (το καλλιτεχνικό κίνημα από το 1890 μέχρι το 1914).

Οι πέντε ποιητές, που στα επόμενα κεφάλαια θα αγγίξουμε για λίγο, επιφανειακά, είναι μορφές εμφάνισης εκείνης τής έκρηξης χαρίσματος, ενέργειας και επιθυμίας που στόχο της έχει την ολότητα, η οποία (έκρηξη) σφράγισε το πρώτο μισό του 20^ου αιώνα. Οι ποιητές αυτοί ήταν εξερευνητές, και κατακτητές- καί μάλιστα με μια τέτοια πληρότητα, που φαίνεται να παραλύει την τέχνη μέχρι σήμερα. Κάτι παρόμοιο δεν εμφανίστηκε κατόπιν. Ίσως, σύμφωνα με μια από τις κοινά αποδεκτές θέσεις, επειδή η βούληση που εκφράστηκε εκεί,  δυσφημίστηκε και  κατέστη αναξιόπιστη.  Αυτοί, που σύμφωνα με τον λόγο τού Stefan George, ήθελαν να κατακτήσουν το «άστρο», ήταν παιδιά μιάς εποχής, που για μας τους σημερινούς φαίνεται ξένη και ακατανόητη ως προς τις συνάφειες τών κινήτρων της. Πριν μιλήσουμε για τις φαντασίες μεγαλείου αυτών που γεννήθηκαν από το 1868 και μετά, για τα φεγγάρια τών στίχων τους και τις λογοτεχνικές εικόνες των άστρων, τους άφταστους στόχους, που θέτουν υπό παρατήρηση, σαν την επόμενη στάση τού τραμ, θα ήταν ίσως χρήσιμο, να εξετάσουμε προσεκτικά την φαντασία τού μεγαλείου.

Σε ένα από τα σπάνια ποιητικά σημεία τής «Κριτικής τού καθαρού λόγου», ο Καντ παρομοιάζει τον εαυτό του με ένα τοπογράφο, ο οποίος κάνει ένα μεγάλο ταξίδι στην θάλασσα, με σκοπό να αναζητήσει ένα τόπο, στον οποίο ίσως να μην φτάσει ποτέ. Την χώρα τού καθαρού λόγου την χαρτογράφησε μαζί με τον αναγνώστη, και τώρα ξανοίγεται στη θάλασσα («την πραγματική έδρα τής λάμψης»), «για να την εξερευνήσει σε όλα τα πλάτη, και να βεβαιωθεί, εάν σε αυτά υπάρχει κάτι για το οποίο μπορεί να ελπίζει». Το μοτίβο τής καταμέτρησης και πλοήγησης που χρησιμοποιεί ο Καντ, βρίσκεται ως συνέχεια τής αλυσίδας τών απρόβλεπτων μεταφορών (λογοτεχνικά) τών εξερευνήσεων και κατακτήσεων, οι οποίες θα εισβάλουν από τον χώρο τής ζωής στις επιστήμες και τέχνες, και δε θα εγκαταλείψουν πια κανέναν από τους συνεχιστές του. Στα μέσα του 19^ου αιώνα αρχίζουν οι καλλιτέχνες να καταμετρούν για τελευταία φορά τον κόσμο, σαν να ήταν υπάλληλοι μια ρομαντικής παγκόσμιας χαρτογραφικής υπηρεσίας. Οι καλλιτέχνες συνασπίζονται με την επιστήμη. Κατακτούν ξένα εδάφη, απαιτούν την κυριαρχία, ξεκινούν με την τοπογραφία τής ψυχής, κυνηγούν τις λευκές κηλίδες, και όταν αυτές εξαλειφθούν, κυνηγούν την αναδυόμενη και καταδυομένη λάμψη τού Moby Dick, μέχρι που στο τέλος, όταν φαίνεται πως τίποτα πια δεν έχει μείνει για να ειπωθεί, θα ειπωθεί ακόμα αυτό, ακόμη και όταν στην εικόνα που αναδεικνύει «Ο Πύργος» τού Κάφκα, ο τοπογράφος Κ. καθορίζει εκ νέου την θέση τής λάμψης και η ιστορία όλων αυτών τών ανακαλύψεων και κατακτήσεων τελειώνει σαν σατυρικό δράμα.

Ο ιθαγενής, που πρώτος είδε το πλοίο τού Κολόμβου να αναδύεται στον ορίζοντα, έκανε μια τρομακτική ανακάλυψη. Η διάσημη πρόταση τού Lichtenberg ειπώθηκε από την προοπτική εκείνου, ο οποίος την ώρα τής ανακάλυψης χάνει την προσωπική του ιστορία. Στο τέλος του 20^ου αιώνα πρέπει να παραδεχθούμε, πως δεν υπάρχει μόνο ένας αποικισμός τού χώρου, αλλά και τού χρόνου. Ο παρών κόσμος τής φαντασίας έχει κατακτηθεί και προσαρτηθεί από το παρελθόν, το παρελθόν εκμεταλλεύεται ολόκληρες ηπείρους φαντασίας. Τώρα φαίνεται πόσο στοιχίζει η βίωση μιας μετάβασης μεταξύ τών αιώνων, στην αρχή της οποίας (μετάβασης) βρισκόταν μια οραματική και προ-ερμηνεύουσα τέχνη. Αυτή η τέχνη, όπως κάποτε η αστρονομία κατά τον προσδιορισμό τής πορείας των πλανητών, φαίνεται πως προϋπολόγισε κάθε μελλοντική κίνηση και κάθε επανάσταση τής φαντασίας.

Μπρος στον ορίζοντα τής μοντέρνας εποχής, κάθε νεογέννητο καθίσταται ένας Ινδιάνος όπως τον περιέγραψε ο Lichtenberg. Δεν βιώνει απλώς την κατάρα τής ανακάλυψης. Βιώνει όλες τις μορφές καταπίεσης, απαλλοτρίωσης και αυτό-αποξένωσης. Το παρελθόν, που κάποτε ήταν παρόν, έχει κατακτήσει και απομυζήσει το μέλλον του, που είμαστε εμείς. Όταν σήμερα γίνεται τόσος πολύς λόγος περί εξαντλημένης φαντασίας, και πως το πρώτο μισό τού αιώνα είχε φέρει μια αξεπέραστη μορφή εξύψωσης της τέχνης, όταν παντού ξεκινά η αναζήτηση τών πηγών, και η δημιουργία τού επιστημονικού και αισθητικού κοσμοειδώλου παρουσιάζεται στα γραπτά τών Feyerabend, Serres, Foucault, ως ο ερχομός μιας ξένης δύναμης, τότε νομίζει κανείς πως ακούει στις αποστροφές αυτές το βάσανο και το παράπονο μιας φυλής ιθαγενών, που από καιρό κατέστη αβέβαιη για τον εαυτό της και την νομιμότητά της.

Συνεχίζεται