Μετά τον Διόνυσο και τον Χριστό, θα έρθει τρίτος Λυτρωτής;

 

του Φραντσέσκο Λαμεντόλα

Θα ήταν πολύ ευρύ και δύσκολο (θα ήταν μια πολύ εκτενής και δύσκολη συζήτηση) να διαπιστωθεί εάν η ανθρωπότητα, στο σύνολό της και σε όλους τους πληθυσμούς και τους πολιτισμούς της, πιέζεται από την επιθυμία για λύτρωση. Αυτό ισχύει ασφαλώς για τον πολιτισμό μας, από τα έργα του Σοφοκλή μέχρι εκείνα του Σαίξπηρ μέχρι τις πιο πρόσφατες εκδηλώσεις του θεάτρου και της λογοτεχνίας, από τους "Έξι χαρακτήρες σε αναζήτηση συγγραφέα" έως το "Περιμένοντας τον Γκοντό". Αλλά ακόμα και στους συγγραφείς και τους φιλοσόφους ανάμεσα στους οποίους δεν θα το περίμενε κανείς, βρίσκει κανείς αυτόν τον υπόγειο παροξυσμό της λύτρωσης: τη λύτρωση από το παρελθόν, για παράδειγμα, με τις ενοχές και τις τύψεις του. Μια περίπτωση για όλους, είναι αυτή του πολύ παρεξηγημένου Φρίντριχ Νίτσε. Ο Kierkegaard έγραψε επίσης μερικές αξιομνημόνευτες σελίδες σχετικά με αυτό το θέμα: είναι σαν ο δυτικός άνθρωπος, μετά το προπατορικό αμάρτημα και την πτώση, να μην είχε πλέον βρει την ισορροπία του και όλα όσα κάνει - τέχνη, πόλεμος, θρησκεία, ανακαλύψεις, εφευρέσεις, νομοθετικά μέτρα και μέτρα υγείας - να τά κάνει για να ξορκίσει αυτή την αρχαία και ακατανίκητη ανάγκη.

Αλλά λύτρωση από τι, πρώτα και κύρια; Αναφέραμε τη λύτρωση από το παρελθόν, στην οποία ο Νίτσε αντιδρά αντιπαραθέτοντας την αιώνια επιστροφή του ιδίου: αν όλα επιστρέφουν στην ώρα τους, μοιραία, και τίποτα δεν εμφανίζεται ποτέ καινούργιο κάτω από τον ήλιο, τουλάχιστον μπορούμε να θεωρούμε τους εαυτούς μας λυτρωμένους από το άγχος του φευγαλέου χρόνου. Ή ίσως όχι; Αλλά αυτή είναι η ψευδαίσθηση, ή τουλάχιστον μοιάζει πολύ. Είναι παράξενο, όμως: η ζωή είναι σύντομη, εύθραυστη, απειλείται συνεχώς: από τα αρχαία βαβυλωνιακά ποιήματα, ο Γκιλγκαμές θα έδινε τα πάντα για να αρπάξει το μυστικό της αθανασίας από τους θεούς. Γιατί τότε νιώθουμε την ανάγκη για λύτρωση από αυτή τη σύντομη, βασανισμένη και σχεδόν πάντα απογοητευτική χρονική περίοδο που δίνεται στους ανθρώπους, μαζί με τις εφήμερες και απατηλές ευκαιρίες για χαρά και ευχαρίστηση; Συλλογιζόμενος ψυχρά, θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι οι άνθρωποι βασανίζονται από την αδυναμία να λυτρωθούν από τη ζωή ως τέτοια. Είναι περίεργο, στην πραγματικότητα, ότι μόνο λίγοι φιλόσοφοι το έχουν σκεφτεί: Σοπενχάουερ, Μόριτζ φον Χάρτμαν. Στην πραγματικότητα, ο σύγχρονος άνθρωπος είναι σαν να είναι παγιδευμένος σε μια μέγγενη (Λεοπάρντι, Σαρτρ): από τη μια πλευρά, η ζωή του φαίνεται σαν ένα αφόρητο βάρος, από το οποίο θα ήθελε να απαλλαγεί το συντομότερο δυνατό. Ταυτόχρονα όμως, παρ' όλους τους περιορισμούς και τα βάσανα του, συνεχίζει να τον σαγηνεύει και θα ήθελε να παρατείνει τη ζωή του όσο το δυνατόν περισσότερο, με οποιονδήποτε τρόπο, ακόμα κι αν ήταν μόνο για μια μέρα.

Από την άλλη, αφού γυρίσαμε την πλάτη στον Χριστιανισμό, που πάντα μας έδινε μια απάντηση και ένα νόημα, τι άλλο να κάνει ο σύγχρονος άνθρωπος από το να προσκολληθεί στην ιδέα μιας λύτρωσης που προέρχεται από κάποια νέα πίστη , είτε από την ομορφιά που δημιουργείται από την τέχνη και την ποίηση, είτε από την υπέρβαση των εσωτερικών συγκρούσεων σε μια ειρηνική «ανώτερη» ψυχολογία· ή, πάλι, σε μια απελευθερωμένη έστω απατηλή βούληση για εξουσία (θέληση για δύναμ); Στην πραγματικότητα, είναι οι λυτρώσεις που κατέκτησαν τις καρδιές και τα μυαλά του Hölderlin (ποίηση), του Jung (η ψυχολογία που θεραπεύει τις ψυχές), του Nietzsche (η θέληση για εξουσία)· συμπτωματικά και οι τρεις είναι Γερμανοί, κάτι που εγείρει κάποια ερωτηματικά και αξίζει περαιτέρω έρευνα. Είναι καλύτερα να μην μιλήσουμε για τις νέες λατρείες της λύτρωσης και της σωτηρίας: είναι ένα τόσο κακόγουστο και φθηνό εμπόρευμα που οι ψευτο-γκουρού της Καλιφόρνια το πουλούν για μερικές χιλιάδες δολάρια με τη μορφή μαθημάτων πνευματικής ευαισθητοποίησης (επίγνωσης) για εκατομμυριούχους. Είναι ως επί το πλείστον το «πολιτισμένο» ισοδύναμο των λατρειών φορτίου της Μελανησίας, των ατόμων που πιστεύουν ότι έχουν εγκέφαλο μόνο και μόνο επειδή διαθέτουν τεχνολογία.

Κανένας από τους τρεις δεν αρκέστηκε στο να είναι ο γενικός προάγγελος της νέας λύτρωσης της ανθρωπότητας. Ο καθένας με τη δική του διάθεση αισθάνθηκε επενδυμένος με το θεϊκό καθήκον να ανοίξει το δρόμο προς τον Λυτρωτή: ο Hölderlin με όλη την τραγική σοβαρότητα του ποιητή-προφήτη. Ο Νίτσε με την εικονομαχική θρησκεία κάποιου που θέλει επίσης να απελευθερώσει τους ανθρώπους από την κατάρα του Χριστιανισμού: Ο Γιουνγκ με το κάπως αλαζονικό και σταθερό φλέγμα ενός γιατρού-καθηγητή που τοποθετεί τον εαυτό του στο κέντρο της μικρής προσωπικής του θρησκείας για τη σωτηρία του συλλογικού ασυνείδητου (αλλάζοντας προς ευχαρίστησή του, με την ευφυή ασθενή Sabrina, τους ηθικούς κανόνες του ιατρικού επαγγέλματος, πλήρως υποστηριζόμενος από τον Φρόιντ για την περίσταση, σύμφωνα με τους οποίους το πρώτο πράγμα που δεν πρέπει να κάνει είναι ο αναλυτής να έχει στενή σχέση με τους ασθενείς του). Επομένως, όχι μόνο τρεις προφήτες, αλλά τρεις αυθεντικοί μεσσίες (ας αποφύγουμε να αναφέρουμε τον τέταρτο και τον πιο ζοφερό, που πάντα αναφέρεται σχετικώς και ακατάλληλα, γιατί η σφαίρα του είναι καθαρά πολιτική).

Ωστόσο, το αναιδές ερώτημα παραμένει: γιατί όλοι οι Γερμανοί, και σε διάστημα ούτε ενός αιώνα; Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι η Γερμανία, σε αντίθεση με χώρες που είχαν ήδη «φτάσει» και είχαν ενοποιηθεί, όπως η Γαλλία και η Αγγλία, εξακολουθούσε να αναζητά το δικό της πνευματικό ενοποιητικό κέντρο. Για το λόγο αυτό έπασχε από σύμπλεγμα κατωτερότητας που ούτε δηλώθηκε ούτε αναγνωρίστηκε. Για τον Hölderlin αυτό το κέντρο θα ήταν η αναγέννηση της τέχνης: ο ρομαντισμός του συνέπεσε με μια πραγματική αναγέννηση, που θα έδινε στην τελευταία άφιξη μεταξύ των εθνών (δηλαδή τη Γερμανία) το προβάδισμα του νέου ηγέτη. Μπορεί όμως η τέχνη, όσο μεγαλειώδης κι αν είναι, να λυτρώσει έναν πολιτισμό; Πρώτα, πρέπει να δούμε από τι θέλουμε να λυτρωθεί. Εάν πρόκειται, κατά την κοινή γλώσσα, για αποτίναξη μιας συνθήκης υποταγής και από μια κατάσταση υποτέλειας, ποιος είναι ο εχθρός που κρατά τους ανθρώπους υποταγμένους; Δεν αρκεί να απαντήσουμε: η ασχήμια και η έλλειψη ποίησης. Πρώτον, γιατί η πλειοψηφία των ανθρώπων, ό,τι κι αν πει κανείς, δεν έχει και δεν θα έχει ποτέ την ευαισθησία που χρειάζεται για να μεταμορφώσει τη ζωή τους υπό το φως της ομορφιάς. Δεύτερον γιατί η ομορφιά είναι μια αξία, σημαντική όσο είναι, αλλά δεν είναι μια οντότητα που γίνεται οριστική πράξη ύπαρξης. Είναι σαν μια ανάσα ανέμου, ένα άρωμα που διαχέεται και μετά διασκορπίζεται. Δεν έχει τον δικό του λόγο ύπαρξης, αλλά τον λαμβάνει.

Και ποιος έχει αυτή τη δύναμη, αν όχι ο Θεός; Επομένως, βρίσκουμε την αληθινή τέχνη μόνο όπου υπάρχει μια τέλεια θρησκευτική έμπνευση. Τόσο στο Hölderlin όσο και στον μεταγενέστερο μουσικό του μιμητή, τον Wagner, η «αγνή» έμπνευση αναμειγνύεται με ιδεολογικά στοιχεία που τη ρυπαίνουν, πρώτα απ' όλα την ιδέα του θριάμβου του γερμανικού πολιτισμού. Η τέχνη δεν μπορεί να λυτρώσει τη ζωή, εκτός από σύντομες στιγμές και με φευγαλέα οράματα γαλήνης και απολύτου. Πολύ λιγότερο μπορεί να το κάνει η ψυχολογία του ασυνείδητου, είτε συλλογική είτε ατομική, και τελικά ούτε ο Γιουνγκ δεν ήταν αρκετά «καθαρός» στοχαστής. Για να είναι κανείς προφήτης και λυτρωτής μιας νέας εποχής, πρέπει να είναι απόλυτης αγνότητας. Ο Χέλντερλιν και ο Νίτσε έφτασαν σίγουρα κοντά σε αυτήν την κατάσταση, αλλά δεν ήταν μια πτήση για την οποία αρκούσαν τα ανθρώπινα φτερά: ο άνθρωπος δεν έχει τη δυνατότητα της αυτοθέωσης. Αν προσπαθήσει σοβαρά, με όλες του τις δυνάμεις, χάνει το φως της λογικής και την επαφή με την πραγματικότητα: μια τραγική εμπειρία που έπληξε και τους δύο.

Έτσι εκφράζεται ο γερμανιστής Vincenzo Errante, σχετικά με τις φιλοδοξίες του Hölderlin να δει την εποχή των θεών να επιστρέφει μεταξύ των ανθρώπων, στη μελέτη του La lirica di Hölderlin - Η λυρική ποίηση του Hölderlin  (τόμος 1, Φλωρεντία, Sansoni, 1943, σελ. 93-95):

Ο ελληνισμός του Hölderlin δεν είναι, όπως του Keats, μια απόδραση από τη γήινη πραγματικότητα σε έναν ιδανικό υπερκόσμο. Αλλά, μάλλον, μια αέναη βιασύνη προς τη γήινη πραγματικότητα, με την ενεργή βούληση να τη λυτρώσει με ελληνιστικό τρόπο. Η Ελλάς, με ό,τι σημαίνουν οι συλλαβές αυτού του μαγικού ονόματος στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος, δεν αντιπροσωπεύει γι' αυτόν ένα παράδειγμα ιστορικής πραγματικότητας κατεστραμμένο πίσω από την πλάτη του, προς το οποίο κοιτάζει, σε αδρανή στοχασμό, με στραμμένο το πρόσωπο και το κεφάλι γυρισμένο πίσω. Η Ελλάδα είναι, για τον Hölderlin, μια ιστορική πραγματικότητα που υπήρξε. Η οποία όμως, παρότι απουσιάζει, δεν φαίνεται να έχει εξαφανιστεί καθόλου. Αντίθετα, θα επιστρέψει, σε ένα όχι μακρινό μέλλον. Βγαίνει μπροστά στα μάτια του, λοιπόν, σαν μια γη της επαγγελίας, στην οποία είναι σίγουρα ο τόπος προορισμού μιας ανθρωπότητας που έχει ναυαγήσει, αλλά δεν έχει βυθιστεί ακόμη. Είναι σίγουρα ο στόχος, αρκεί η ανθρωπότητα να θέλει, και να ξέρει πώς, να αναγεννηθεί. Αλλά και αρκεί καί οι Ποιητές να θέλουν, και να ξέρουν πώς, να τήν οδηγήσουν στον προορισμό.

Αυτή η ηρωική πίστη στη θεία αποστολή του Ποιητή, προφήτη και λυτρωτή, είναι η κατηγορηματική επιταγή, επιμένουμε, που καίει στο επίκεντρο της προσωπικότητας του Hölderlin. Σαν απέραντο ορμητικό καμίνι. Από εδώ η ενέργεια του λυρικού του δυναμικού ξεσπά και αναβλύζει χωρίς κατάλοιπα. Σβήστε αυτή τη φωτιά: και θα έχετε σβήσει, στις πηγές της, την ποίηση του Hölderlin. Που δεν είναι μόνο η συγκίνηση του εκστατικού μοναχικού τραγουδιού. Αλλά, πιο συχνά, καίει η φλόγα της ανθρώπινης ιεροσύνης, μεταξύ αδελφών ανθρώπων. Ιερατική δραστηριότητα, που αρχικά οριοθετεί ακόμη και το πεδίο δράσης της μέσα στους όρους μιας ιδανικής γερμανικής πατρίδας, ξεπερνώντας τη σύγχρονη ιστορία.

Οι Άγιοι Τόποι, που προορίζονται να μετενσαρκωθούν, στον ληγμένο και διεφθαρμένο κόσμο, το επιζήσαν όνειρο της πιο τέλειας Ελλάδος, είναι για τον Χέλντερλιν, οι τόποι της Γερμανίας. Εκείνη η Γερμανία που, πολιτικά ακόμη χωρισμένη στην εποχή της, σε πολλαπλές φυγόκεντρες δυνάμεις, αποτελούσε ωστόσο ήδη μια αδιάσπαστη πνευματική ενότητα, καθώς άνθιζε μέσα της και για αυτήν η τελευταία, χρονολογικά, από τις ευρωπαϊκές Αναγεννήσεις. Ο Hölderlin είναι ο ασυνείδητος ερωτευμένος κήρυξ αυτού του θαύματος: το θαύμα μιας χρυσής εποχής στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος, το οποίο επέστρεψε, ακριβώς κατά τη διάρκεια του ονείρου του, ως ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ στον κόσμο, αφού πέρασε, ανά τους αιώνες, Ελληνική με την Αθήνα του Περικλή, Λατινική, με την εποχή του Αυγούστου· Ιταλική, με τη Φλωρεντία των Μεδίκων, Γαλλική, με τις Βερσαλλίες του Βασιλιά Ήλιου. Αγγλική, με το Ελισαβετιανό Λονδίνο. Ο ποιητής τό αγνοούσε, γιατί προέβλεψε την έλευση εκείνης της χρυσής εποχής στο εγγύς μέλλον, χωρίς να συνειδητοποιήσει ότι έλαμπε ήδη γύρω του: στον μεγάλο αιώνα, τώρα στο επίκεντρό του, της φωτεινής γερμανικής Αναγέννησης. Προειδοποιεί ότι τώρα εναπόκειται στη γερμανική φυλή να αναλάβει το έργο της λύτρωσης της ανθρωπότητας· και ότι, κατά συνέπεια, ο Γερμανός ποιητής καλείται να καθοδηγήσει τη δική του καταγωγή σε αυτό το σχεδόν θεϊκό έργο.

Έπειτα, σε όλο και ευρύτερους κύκλους, η διόραση του Hölderlin κραυγάζει, με οραματικό οργασμό, προς ακόμη ευρύτερες και πιο μακρινές προοπτικές. Ο εθνικός μύθος της λυτρωμένης και λυτρωτικής Γερμανίας περνά και ανεβαίνει στον μύθο μιας νέας θρησκείας που θα έρθει. Μια νέα μεγάλη εποχή αναγγέλλεται για τους ανθρώπους: μια εποχή κατά την οποία, μετά τον Διόνυσο και μετά τον Χριστό - και οι δύο κήρυκες, είδαμε, του ενός Θεού - θα έρθει ένας τρίτος Λυτρωτής: να επαναφέρει στη γη τη ζωντανή παρουσία αυτού του ενός Θεού, για πάρα πολύ καιρό εξαφανισμένος στους ουρανούς εκεί πάνω.

Βρισκόμαστε στη μεγάλη ποίηση των τελευταίων ορφικών ύμνων. Εδώ, ο Ποιητής, που είχε καταφέρει να ατενίσει το μυστηριώδες και τρομερό πέραν ​​από όπου ετοιμάζεται η έλευση του νέου Λυτρωτή, αναγνωρίζει στον εαυτό του τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή του ερχόμενου Χριστού. Αυτός που δεν είχε μόνο το καθήκον να τον προαναγγείλει από τον Θεό, αλλά και να προετοιμάσει τις οδούς του στον κόσμο.

Σε αυτό το τελευταίο απέραντο οραματικό παραλήρημα, αλλά τό πίστευε με όλη του τη δύναμη, η ανθρώπινη λογική του Χέλντερλιν ναυάγησε, θαμπωμένος από ένα πολύ έντονο φως.

Η λύτρωση που χρειάζεται ο άνθρωπος δεν πρέπει να συγχέεται με μια νέα κατάσταση χάρης (η τέχνη, ο υπεράνθρωπος), γιατί, σε κάθε περίπτωση, για να λυτρωθεί κάποιος πρέπει πρώτα να αφαιρέσουμε αυτό που ήταν εμπόδιο. Και τι αντιπροσωπεύει το θεμελιώδες εμπόδιο για την πληρότητα και την ευτυχία του ανθρώπου, αν όχι το Προπατορικό Αμάρτημα με τις συνέπειές του; Η λύτρωση είναι μια θρησκευτική έννοια και, αν και η ποίηση μπορεί να καλλιεργηθεί θρησκευτικά (παρεμπιπτόντως, ακόμη και ο Ζαρατούστρα είναι πολύ περισσότερο έργο ποίησης και όμορφης ποίησης, παρά φιλοσοφικής σκέψης: γι' αυτό κάνουν λάθος όσοι κατηγορούν τον Νίτσε ότι δεν κάνει αυστηρό διαλογισμό), δεν είναι ταυτόσημη με την Αλήθεια και το Αγαθό, δεν είναι ένα με το Αληθινό και το Καλό, που είναι ο Θεός: αλλά η ομορφιά που παράγεται από την ποίηση και την τέχνη είναι μια αντανακλώμενη ομορφιά, όπως ήδη παρατήρησε ο Πλάτωνας με τον δικό του τρόπο.

Εν ολίγοις: ο Θεός μόνο μπορεί να λυτρώσει τον άνθρωπο, και όχι οποιοσδήποτε θεός, ούτε ο θεός των θεοσοφιστών, των ανθρωποσοφιστών, των πνευματιστών ή των ψεύτικων θρησκειών· ούτε ο θεός των φιλοσόφων, κατασκευασμένος σύμφωνα με τα γούστα και τις ανάγκες τους. Η ανθρώπινη ιστορία γνώρισε μόνο έναν Λυτρωτή και είναι πάντα αυτός που πρέπει να κοιτάξει ο άνθρωπος, αν θέλει να βγει από τον βάλτο στον οποίο έχει μπλέξει, κυνηγώντας τρελά όνειρα μεγαλείου, δύναμης, ακόμη και ευτυχίας. Όχι, ο άνθρωπος δεν θα είναι ποτέ ευτυχισμένος αν πρώτα δεν συμφιλιωθεί με τον εαυτό του, με τις πληγές του, με τις τύψεις του, με τις μάταιες επιθυμίες του για εκδίκηση: και αυτή η συμφιλίωση δεν έρχεται από τον Διόνυσο ή από τον Υπεράνθρωπο, αλλά ξανά και ξανά πάντα από Τόν Ιησού Χριστό, τον Υιό του Θεού που θυσιάστηκε οικειοθελώς για την αγάπη των ανθρώπων. Όποιος αναζητά έναν άλλο Λυτρωτή, λοιπόν, απορρίπτει τον αληθινό και δείχνει στους ανθρώπους το μονοπάτι του ψέματος, ένα μονοπάτι φτιαγμένο από εξαπάτηση, απογοητεύσεις, ατελείωτη πικρία, στο βάθος του οποίου υπάρχει το αντίθετο της λύτρωσης, δηλαδή η κόλαση.

Είναι ίσως σύμπτωση που τόσο ο Χέλντερλιν όσο και ο Νίτσε πλήρωσαν για την αδύνατη ανάβαση στον Παράδεισο με πολλά χρόνια ψυχικού σκοταδιού, επειδή παραπλανήθηκαν ότι θα μπορούσαν να το καταφέρουν μόνοι τους, με τις δικές τους δυνάμεις; Ο άνθρωπος πρέπει να δεχτεί την οντολογική διαφορά: αυτός είναι ο βράχος, ο βράχος της υπερηφάνειας του, που τον εμποδίζει να βρει γαλήνη και ανάπαυση με Αυτόν που λέει: Ελάτε σε μένα, όλοι εσείς που είστε εξαντλημένοι και κουρασμένοι, και θα σας αναπαύσω. (Mτ 11, 28-30).

 https://www.brigataperladifesadellovvio.com/blog/dopo-dioniso-e-cristo-verra-un-terzo-redentore