Συνέχεια από: Τρίτη 22 Απριλίου 2025
HANS KRÄMER
Η ΝΟΗΣΕΩΣ ΝΟΗΣΙΣ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
II - ΕΛΑΧΙΣΤΗ ΛΥΣΗ
Καταρχάς, στο βιβλίο Λ, 9, ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι η καθαρή ενέργεια της νόησης πρέπει να είναι απαλλαγμένη από τη δυνητικότητα, η οποία θα προέκυπτε αν η νόηση είτε δεν νόει τίποτα, είτε νοεί κάτι διαφορετικό από τη νόηση. Σε μια τέτοια περίπτωση, η νόηση θα εξαρτιόταν παρ’ όλα αυτά από το αντικείμενό της, ανεξαρτήτως του αν αυτό βρίσκεται σε ανώτερο ή κατώτερο επίπεδο. Για να είμαστε πιο ακριβείς, τα αντικείμενα που εξετάζονται συνολικά είναι χωροχρονικά, έχουν έκταση και ύλη, υπόκεινται σε αλλαγή και κίνηση, και διακατέχονται από ύλη και δυνητικότητα· αυτά σχετίζονται με την δημιουργική-κοσμολογική προοπτική του πλατωνισμού και τώρα αποκλείονται από την καθαρή θεία νόηση (μεταξύ αυτών, τα «κατώτερης τάξης» παραπέμπουν αναμφίβολα στον υποσελήνιο κόσμο). Επομένως, η υπεραισθητή και ακίνητη πράξη της νόησης μπορεί να στραφεί μόνο προς μια αντίστοιχη υπεραισθητή και ακίνητη πράξη νόησης, και έτσι η νόηση νοεί τον εαυτό της. Με αυτόν τον τρόπο αποκλείονται από την καθαρή θεία νόηση και οι επιμέρους μορφές, οι οποίες, σύμφωνα με τα Λ, 3-5, ανήκουν ρητά στον κόσμο και στην αισθητή ουσία, και επιπλέον δεν είναι νόηση (8). Επιπλέον, αποκλείονται και οι ανώτεροι λογικοί νόμοι και τα αξιώματα, διότι υπόκεινται σε σύλληψη μη διαισθητικής αλλά διαλογικής φύσης και, με τη σειρά τους, δεν είναι καθαυτό νόηση (9).
Ωστόσο, δεν μπορούν να αποκλειστούν οι 55 κινητήρες των ουρανίων σφαιρών, τους οποίους ο Αριστοτέλης αντλεί στο Λ, 8, μέσω του αστρονομικού συστήματος της σχολής του Εύδοξου, και τους συνδέει με τον κινητήρα των απλανών/σταθερών αστέρων. Δεν μπορούν να αποκλειστούν, διότι ρητά χαρακτηρίζονται ως «θεοί», στους οποίους αποδίδονται τα ίδια άυλα χαρακτηριστικά με εκείνα του κινητήρα των απλανών αστέρων(10)· επομένως, όπως και οι τελευταίοι, πρέπει να νοηθούν ως καθαρή ενέργεια νόησης ή, κατά τη συντομευμένη διατύπωση της παράδοσης, ως «νοήσεις»(11). Ήταν ατυχής η ιδέα του W. Jaeger να σχετικοποιήσει το Λ, 8 από ιστορικο-εξελικτική σκοπιά ως μεταγενέστερη προσθήκη. Ο Αριστοτέλης υπολογίζει σε μια πληθώρα νοητών οντοτήτων ήδη στα Λ, 6, 7 και 10, εξίσου με τέσσερα άλλα βιβλία της Μεταφυσικής και, πιθανότατα, ήδη στο Περί Ουρανού, Α, 9 (12). Σε ένα ευρέως γνωστό άρθρο (13), ο Merlan απέδειξε ότι ο Αριστοτέλης, στα Λ, 1, 8 και 10, επανέρχεται στη διαδοχή των επιπέδων της ακαδημαϊκής ιεραρχίας του όντος (ιδίως σε αυτήν που καθόρισε ο Ξενοκράτης)· απέδειξε επίσης ότι η σειρά των κινητήρων, καθώς διατηρεί τον βασικό χαρακτήρα της σειριακής τάξης, καλείται να αντικαταστήσει και να βελτιώσει αυτήν που στην ακαδημαϊκή σφαίρα των ιδεατών αριθμών ήταν η δεκάδα. Επομένως, το Λ, 8 δεν μπορεί να αποσπαστεί νομίμως από το αρχικό σκεπτικό της προέλευσης της αριστοτελικής θεολογίας και καταλαμβάνει, ανάμεσα στα Λ, 7 και Α, 9, μια μεσολαβητική θέση πλούσια σε επιχειρηματολογική σημασία. Με άλλα λόγια, ενώ το κεφάλαιο 7 αναπτύσσει αρχικά τη θεολογία κατά τρόπο φαινομενικά μονοθεϊστικό, παίρνοντας ως παράδειγμα τον κινητήρα των απλανών αστέρων, το κεφάλαιο 8 αρθρώνει την πρώτη σφαίρα του όντος – έτσι πρέπει να αποδοθεί εδώ η έκφραση «πρώτη οὐσία» – σε μια μορφή πολυθεϊσμού, που αντιστοιχεί στον πλατωνικό κόσμο των Ιδεών και των αριθμών, και καλείται να τον υποκαταστήσει. Από αυτό, ωστόσο, απορρέουν αναπόφευκτες συνέπειες σε σχέση με την εισαγωγή, στο κεφάλαιο 9, της νόησης που νοεί τον εαυτό της. Δεδομένου ότι οι 55 κινητήρες, οι οποίοι είναι συντονισμένοι με αυτήν, διαθέτουν τον ίδιο τρόπο ύπαρξης με τον κινητήρα των απλανών-σταθερών αστέρων, δεν υπάρχει καμία δυνατότητα να τους αρνηθεί κανείς τον χαρακτήρα της αυτοαναφορικότητας, εφόσον γίνεται λόγος με όρους απολύτως ατομικούς και δεν αποδίδεται η αυτοαναφορικότητα της νόησης στο σύνολο του σύμπαντος (θα επανέλθουμε σε αυτό το σημείο σύντομα). Η αποδοχή της ελαχίστης λύσης μιας πολλαπλής αυτοαναφορικότητας και των 56 κινητήρων φαίνεται πάντως να προσφέρεται ως δυνατότητα· ο λόγος «περὶ τοῦ Νοῦ» στο Λ, 9 πρέπει, επομένως, να νοηθεί ταυτόχρονα ως ενικός και συλλογικός, με την ίδια έννοια που συναντάται στο Περί Ψυχῆς, Γ· και σε εκείνο το σημείο γίνεται γενικά λόγος για τον Νου, αλλά εννοούνται οι επί μέρους, πολλαπλοί νόες.
Σημειώσεις
8. Διαφορετική άποψη ως προς αυτό έχουν, για παράδειγμα, ο R. Norman, Aristotle's Philosopher-God, «Phronesis», 14, 1969, σσ. 71-74· και ο H.G. Gadamer, σε επιστολή προς τον Oehler της 28ης Σεπτεμβρίου 1976, δημοσιευμένη στο: K. Oehler, Der Unbewegte Beweger..., ό.π., σσ. 119-120 (σχετικά, βλ. παρακάτω, σημ. 25).
9. Διαφορετική άποψη ως προς αυτό έχει, για παράδειγμα, ο G.B. Kerferd, στο άρθρο του: Aristotele, στο: F. Edwards (επιμ.), Encyclopedia of Philosophy, Νέα Υόρκη–Λονδίνο 1967, σ. 161.
10. Η εισαγωγική πρόταση του Λ, 8, όπως είναι γνωστό, λέει: «αν πρέπει να παραδεχθούμε μία μόνο ουσία τέτοια (τὴν τοιαύτην) ή περισσότερες από μία και πόσες, είναι ζήτημα που δεν πρέπει να παραμεληθεί» [Όσον αφορά την ιταλική μετάφραση της Μεταφυσικής του Αριστοτέλη, εδώ και στη συνέχεια γίνεται αναφορά στο: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, La Metafisica, Εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια επιμέλεια G. Reale, 2 τόμοι, Νάπολη 1968, σημ. μτφρ.].
11. Στο Ηθ. Νικ. Χ, 8, η δραστηριότητα των θεών χαρακτηρίζεται θεωρία. Ακόμα κι αν υποτεθεί ότι ανάμεσα σε αυτούς περιλαμβάνονται και οι αστρικοί θεοί, ο ορισμός ισχύει ακόμη περισσότερο για τους υπερβατικούς θεούς της θεολογίας του Αριστοτέλη. Βλ. Περί Ουρανού, 279 a, 21 («μια ζωή που είναι η καλύτερη απ’ όλες» [έτσι μεταφράζει ο O. Longo, στο: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, De caelo, Φλωρεντία 1962, σ. 75, σημ. μτφρ.]) και Μεταφ. Λ, 7, 1072 b, 26 επ. («η ενέργεια της νόησης [νοῦ] είναι ζωή»). Εξάλλου, η σκέψη ότι η κυκλική κίνηση είναι εικόνα του νου συναντάται ήδη στον Πλάτωνα (π.χ. Νόμοι, 898 A επ.)· είναι γνωστό, όμως, ότι από τον Πλάτωνα αντλεί αφετηρία το ευδοξιανό-αριστοτελικό σύστημα των σφαιρών.
12. Βλ.: Μεταφ. Δ, 5, 1015 b, 14 επ.· Ε, 1, 1026 a, 16 (σε σχέση με την κινητήρια λειτουργία)· Λ, 6, 1071 b, 21· 7, 1072 b, 2· 10, 1075 b, 25· Ν, 3, 1091 a, 21· Περί Ουρανού, Α, 9, 279 a, 18 επ.
13. PH. Merlan, Aristotle's Unmoved Movers, «Traditio», 4, 1946, σσ. 1-30 (PH. Merlan, Kleine philosophische Schriften, επιμ. F. Merlan, Hildesheim–Νέα Υόρκη 1976, σσ. 195-224).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου