Η ΑΝΤΙΟΥΣΙΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΠΛΩΤΙΝΟΥ (5)-τελευταίο

Συνέχεια από: Δευτέρα 2 Ιανουαρίου 2017

Η ΑΝΤΙΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ
Ο Πλωτίνος καί η οντολογία
Τού Riccardo Chiaradonna!

         

Εάν κρατήσουμε πρό οφθαλμών όλο αυτό το θέμα θα αποφύγουμε να αποδώσουμε σε μερικούς αρχαίους στοχαστές, σ'αυτή την περίπτωση στον Πλωτίνο, μία παρανοϊή θέση, ότι δηλαδή η "ύπαρξη" όπως την εννοούμε εμείς, επιτρέπει βαθμούς. Στην πραγματικότητα, όταν Ο Πλωτίνος μιλά για βαθμούς τού "Είναι" θέλει να πεί ότι, μία φύση δέχεται σ'εκείνο που είναι μιά μεταβολή έντασης βαθμού, όχι ότι ή ύπαρξη μίας φύσης όποια κι'άν είναι δέχεται την διάκριση σύμφωνα με το περισσότερο ή το λιγότερο. Εάν λοιπόν όπως ισχυρίζεται, μορφή, σύνθετο και ύλη διαφέρουν λόγω έντασης στο είναι τους, αυτό δέν σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι η φύση τους είναι σαν τέτοια υποκείμενη σε μεταβολές εντάσεως!

          Εν συντομία: σύμφωνα με τον Πλωτίνο αυτό που είναι, καθότι είναι, διαθέτει μία κάποια φύση, αλλά αυτή η φύση δέν είναι μία ουσία η οποία καθορίζει ένα αντικείμενο το οποίο συνιστά το υποκείμενο στις ιδιότητες. Αντιθέτως αυτό που σε μάς φαίνεται ένα ουσιώδες υποκείμενο ιδιοτήτων, κατηγορημάτων, είναι ένα "Όλον" (IV 3 , 8.30), το οποίο γίνεται κατανοητό σαν μειωμένης δύναμης έκφραση μίας ουσίας ανωτέρου βαθμού επιδεκτικού μεταβολών βαθμού. Αλλά όλο αυτό συνεπάγεται ότι η έννοια της "ουσίας" εγκαταλείπεται! Η ουσία τού Πλωτίνου δέν είναι ένα "τέλειο" πράγμα τό οποίο ίσταται σ'ένα οντολογικό επίπεδο ανώτερο, απο τα "εμπειρικά πράγματα". Ο Πλωτίνος προτίθεται να δείξει πώς η έννοια του "ουσιώδους πράγματος, υποκειμένου ιδιοτήτων" αντικατοπτρίζει μία ψεύτικη θεωρία τής πραγματικότητος.

          Η έννοια τής "πραγματικότητος" του Πλωτίνου είανι συνώνυμη με εκείνη πού ονομάζει ο Πλωτίνος "ζωή", η οποία δέν είναι τίποτε άλλο απο το Είναι το οποίο είναι ικανό να προσλάβει διαφορετικούς βαθμούς ακριβώς σ'αυτό που είναι. Στους "βαθμούς" ο Πλωτίνος αναφέρεται στην VI 3, 7. 26-28 και η ίδια έννοια εμφανίζεται και σε ένα κείμενο σχεδόν σύγχρονο, δηλαδή Ι 4, 3, 16-24.

          Έτσι λοιπόν δεδομένου ότι "ζωή" εκφράζει μία πολλαπλότητα σημασιών, όπου η διαφορά εμφανίζεται βασισμένη στο γεγονός ότι υπάρχει μία ζωή πρώτου βαθμού, δευτέρου και ούτω καθεξής, και ότι ο όρος "ζωή" είναι διφορούμενος-χρησιμοποιείται μ'έναν τρόπο για τα φυτά και μ'έναν άλλο για τα άλογα ζωντανά, με διαφορά στην φωτεινότητα και την συσκότιση-τότε είναι προφανές ότι είναι ανάλογος και ο τρόπος του ευδαιμονείν. Και εάν ένα πράγμα είναι εικόνα ενός άλλου, είναι προφανές ότι και το ευδαιμονείν του ενός είναι με την σειρά του, εικόνα του ευδαιμονείν του άλλου (πράγματος).

          Για να συλλάβουμε την ιδιαίτερη θέση του Πλωτίνου είναι σημαντικό να σταθούμε στο παράλληλο με την αριστοτελική έννοια της ζωής η οποία παρουσιάζεται στο περί ψυχής! Τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πλωτίνος κατανοούν την ζωή σαν ένα πολλαχώς λεγόμενον, αμείωτο σε ένα γένος, το οποίο δύναται να ορισθεί με μονοσήμαντο τρόπο! Ο Πλωτίνος και ο Αριστοτέλης υπερασπίζονται επιπλέον και οι δύο την θέση ότι οι διαφορετικές σημασίες της ζωής είναι οργανωμένες σε μία αλληλουχία σύμφωνα με μία ιεραρχία! Πρέπει όμως να κατανοήσουμε καλά για ποιά ιεραρχία πρόκειται!

          Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η Ιεραρχία τής ζωής ακολουθεί την ιεραρχία των λειτουργιών τής ψυχής.

          "Συνεχίζοντας την έρευνα απο την αρχή, λέμε ότι το έμψυχο όν διακρίνεται απο το άψυχο για το γεγονός ότι ζεί! Και επειδή το ζείν λέγεται με πολλές σημασίες, εμείς δηλώνουμε ότι ένα όν ζεί εάν σ'αυτό ανήκει έστω και ένα μόνο απο αυτά τα χαρακτηριστικά, δηλαδή, ο νούς, η αίσθηση, η κίνηση και η ησυχία στον χώρο και επιπλέον η μεταβολή με την σημασία της τροφής, η φθορά και η αύξηση. Για την ώρα θα περιοριστούμε να δηλώσουμε ότι: η ψυχή είναι η αρχή των ικανοτήτων που αναφέραμε και ορίζεται απο αυτές, δηλαδή απο την ικανότητα της τροφής, της αισθήσεως του λόγου και της κινήσεως( Αριστ. Περί ψυχής ΙΙ 2, 413 α 20 b 13...)

          Παρόμοιες διακρίσεις δέν απαιτούν καθόλου μία μεταβολή βαθμού ή εντάσεως. Δέν υπάρχει καμμία διάκριση βαθμού ανάμεσα στις διαφορετικές λειτουργίες τής ψυχής. Ο Αριστοτέλης είναι γνωστό-παραλληλίζει την αλληλουχία τους με την αλληλουχία τών γεωμετρικών σχημάτων, στα οποία "πάντοτε στον επόμενο όρο περιέχεται εν δυνάμει ο προηγούμενος όρος".

          Στην πραγματικότητα χωρίς την ικανότητα τής τροφής δέν υπάρχει η ικανότης των αισθήσεων, ενώ στα φυτά η ικανότης τής τροφής υπάρχει ανεξαρτήτως τής αισθητικής. Με την σειρά της χωρίς την αφή δέν παρουσιάζεται κανένα άλλο αισθητήριο, ενώ αυτό υπάρχει χωρίς τα άλλα, καθότι πολλά ζώα δέν διαθέτουν ούτε την όραση, ούτε την ακοή ούτε την όσφρηση! (Περί ψυχής, ΙΙ 3, 415 Α 1-6).

          Η σειρά η οποία οργανώνεται με το προηγούμενο και το επόμενο και βρίσκεται εδώ επί το έργον δέν υποδεικνύει καμμία διαφορά εντάσεως, ή βαθμού: οι ικανότητες τής ψυχής είναι μέ σειρά καθότι οι πιό σύνθετες ικανότητες δέν μπορούν να υπάρξουν χωρίς τις πιό απλές, ενώ το αντίστροφο είναι δυνατό. Σε μία παρόμοια θεωρία, δέν θα είχε κανένα νόημα να δηλώσουμε ότι η διατροφή είναι "ψυχή" μ'έναν τρόπο περισσότερο ή λιγότερο έντονο απο την αισθητηριακή ψυχή, ακριβώς όπως δέν έχει καμμία σημασία να δηλώσουμε ότι το τρίγωνο είναι γεωμετρικό σχήμα μ'έναν τρόπο πάνω κάτω έντονο ή γεμάτο, απο το τετράγωνο. Για τον Αριστοτέλη, η ψυχή και η ζωή, ακριβώς όπως και τα σχήματα, δέν δέχονται μεταβολές βαθμού!

          Στις γραμμές που αναφέραμε προηγουμένως τού Ι 4, 3 του Πλωτίνου, ο Πλωτίνος επαναπροσλαμβάνει την αριστοτελική διάκριση ανάμεσα στις διαφορετικές σημασίες τής ζωής, στις οποίες αντιστοιχούν οι σημασίες τής μακαριότητος. Η αναλογία με τον Αριστοτέλη είναι προφανής και επιβεβαιώνεται απο την επαναπρόσληψη στον Πλωτίνο τής έννοιας του πολλαχώς λεγόμενον (1 4, 3.18). Αλλά και οι διαφορές είναι επίσης πολύ σημαντικές. Σύμφωνα με τον Πλωτίνο οι σημασίες της ζωής είναι σε ιεραρχική σχέση και η καταγωγή τους βρίσκεται στην τέλεια ζωή του Νού! Η πιό χτυπητή διαφορά βρίσκεται στην σχέση τήν οποία ιδρύει ανάμεσα σ'αυτές τις σημασίες. Αυτές διαφοροποιούνται όπως το μοντέλλο και η εικόνα, λόγω μίας διακρίσεως "διαύγειας και σκότους". Πολύ συχνά, στις Εννεάδες, ο Πλωτίνος παρουσιάζει την οντολογική ιεραρχία σαν μία ιεραρχία των επιπέδων της ζωής και πολύ συχνά χρησιμοποιεί, για να ξεχωρίσει αυτή την ιεραρχία, την αναλογία του φωτός περισσότερη ή λιγότερο έντονου. Η έννοια λοιπόν της ζωής μοιάζει λοιπόν θεμελιώδης για να χαρακτηρίσει την έννοια του Πλωτίνου τής  πραγματικότητος καθότι επιδεκτική μεταβολών βαθμού και δύναμης. Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να αφιερώσουμε μία βαθειά έρευνα στη χρήση του Πλωτίνου τής πολικότητος φώς-σκοτάδι σε πλαίσια οντολογικά, ψυχολογικά και ηθικά. Όλα αυτά τα χωρία παραπέμπουν σε μία σύλληψη βαθμιαία, προοδευτική τής πραγματικότητος και της γνώσης, η οποία τοποθετεί τις διαφορές τους όχι σε διακρίσεις λειτουργιών, περιγραφών ή ιδιοτήτων, αλλά σε βαθμιαίες μεταβολές εντάσεως!

          Για να το συλλάβουμε όλο αυτό χρειάζεται να ελευθερωθούμε απο εκείνη που ο Ράσσελ ονόμαζε την "μεταφυσική του ανθρώπου του δρόμου": τα "πράγματα" σύμφωνα με τον Πλωτίνο δέν είναι άλλο παρά η επιφάνεια κάτω απο την οποία υπάρχει μία πραγματικότης άλλου τύπου! Σκεπτόμενος με  τρόπο απαγωγικό, δηλαδή αποδεικνύοντας την δική του θέση, ξεκινώντας απο την αναίρεση του αντιλόγου, ο Πλωτίνος έρχεται να κατασκευάσει, μία οντολογία πολύ διαφορετική απο εκείνη τού Αριστοτέλη: δέν υπάρχουν φυσικές ουσίες, αλλά εκείνες που μας φαίνονται σαν τέτοιες είναι στην πραγματικότητα απλές συνενώσεις ποιότητος και ύλης, χωρίς κάποια ενυπάρχουσα ουσιώδη αρχή. Είναι αδύνατον να χωρίσουμε εντός ενός υλικού πράγματος αυτό που είναι ουσία απο αυτό που δέν είναι. Αυτά που μας φαίνονται αντικείμενα διαθέτοντα μία ουσιώδη αρχή ταυτότητος είναι καθαυτά συμμαζώματα χωρίς ουσιαστική σύσταση! Αλλά, τότε, γιατί τα βλέπουμε σαν κάποια αντικείμενα με ενότητα; Η απάντηση του Πλωτίνου είναι ότι οι κανονικότητες και οι ενότητες που αντιλαμβανόμαστε στον υλικό κόσμο δέν είναι άλλο παρά η αδύναμη έκφραση ασώματων αρχών που είναι πραγματικά ουσιώδεις τις οποίες συλλαμβάνουμε με την νόηση μας (τον νού μας).

          Η αρχή ενός πράγματος Σ δέν ταξινομείται στο εσωτερικό τών ιδιοτήτων που το καθορίζουν. Αντιθέτως, το πράγμα Σ είναι, σε όλες του τις άπειρες ιδιότητες, έκφραση μίας αρχής η οποία δέν είναι καθαυτή, ούτε ένα πράγμα, ούτε μία ιδιότητα. Οι αυθεντικές πραγματικότητες, δέν είναι με την σειρά τους ουσίες με τον τρόπο τών αριστοτελικών ουσιών, δέν είναι αντικείμενα που χρησιμεύουν σαν υπόστρωμα σε ποιότητες. Αυτό που καθορίζει και διακρίνει τις αληθινές ουσίες συνίσταται απο βαθμούς πραγματικότητος και αιτιώδη δύναμη, όχι απο ποιότητες και ιδιότητες. Ο εμπειρικός κόσμος δέν είναι λοιπόν άλλο παρά η πιό χαμηλή οντολογικά φανέρωση αυτών των ασωμάτων αιτιών, οι οποίες είναι η αυθεντική αρχή αυτού που μας φαίνεται! Παρόμοιες σωματικές αιτίες γεμίζουν την "Πλατωνική" οντολογία τού Πλωτίνου, στους διάφορους βαθμούς τού Είναι, που μεταφέρουν απο τον κόσμο των υπερβατικών μορφών, σκέψεις ή ιδέες του Θείου Νού, μέχρι την ψυχή στις διάφορες λειτουργίες της. Σ'έναν κόσμο σύνθετο απο αντικείμενα και ποιότητες αντικαθίσταται έτσι ένας κόσμος εννοημένος σαν "αδιήγητον  είναι και θαύμα στην ποικιλίαν, δυνάμεων" (IV 4 36. 8-9). Οι ουσίες και οι λειτουργίες τους είναι η τελευταία έκφραση ουσιωδών νοητών αιτιών, δυνάμεις και ασώματες φύσεις οι οποίες υπόκεινται σε αύξηση τής εντάσεως και λύτρωση!

                               ΤΕΛΟΣ

Αμέθυστος.