Η ώρα του κόσμου 3

Συνέχεια από: Τετάρτη 10 Ιουλίου 2019

Η ώρα του κόσμου 

Του Frank Schirrmacher

Εισαγωγή 3

Η κατάκτηση τής σελήνης ή μια ανέκδοτη διήγηση για την βούληση τής τέχνης

Σε ένα πολύ διάσημο εκλαϊκευτικό γραπτό, ο Flammarion ανανεώνει τον μύθο και κηρύττει ένα σύμπαν, στο οποίο οι καλλιτέχνες και οι στοχαστές δεν μπορούν να πεθάνουν, γιατί «η δουλειά την οποία διέκοψαν στην γη τήν συνεχίζουν σε άλλους κόσμους». Ο Albert Boime έχει δείξει, πως τήν σκέψη αυτή έχει ο πυρήνας τής έμπνευσης τού van Gogh. Το κύμα όμως, το οποίο μεταφέρει την μεγάλη εξερευνητική αποστολή τής τέχνης, αγγίζει σχεδόν όλους τους πρωταγωνιστές τού ευρωπαϊκού μοντερνισμού: τον γαλλικό συμβολισμό, τον August Strindberg που πειραματίζονταν με την επιστήμη και την τέχνη, τον κύκλο των κοσμικών τού George, τον Rainer Maria Rilke και τέλος το σαλόνι τής Elsa Bruckmann. Αυτό που αρχικώς αρμένιζε κάτω από το ψευδώνυμο τής αθανασίας, αποδείχθηκε πολύ σύντομα ως μια διαδικασία, που σκοπό είχε να κατακτήσει όλες τις περιοχές και τα μέρη, τα οποία είχε μέχρι τώρα αφήσει στην ησυχία τους η λαβή τής φαντασίας.

Παντού σχεδόν, στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις, η φαντασία μεγαλείου ρίχνει την σκιά της, όπως ο πύργος τού Eiffel, που φαίνεται να αγγίζει τα αστέρια, όπως μας μεταδίδει μια παρατήρηση τής εποχής, που αναδύεται σαν τεχνητό φεγγάρι πάνω από την πόλη: «μια άπειρη σπείρα, την οποία η ανθρωπότητα σκαρφαλώνει σε μια αέναη ανάβαση». Η εκτροπή τού δρόμου, που πάει δια μέσου των άστρων, είναι μόνο ένα από τα πολλά ταξίδια, που σκοπό έχει να αυξηθεί η απόσταση, αλλά σε αντίθεση προς την εθνογραφική ματιά στους Rimbaud και Gauguin, δεν μας επιτρέπει να διεισδύσουμε στόν δικό μας δια της εμπειρίας του ξένου. Μια απόλυτη παρατήρηση, ανακάλυψη τού εαυτού, σαν μια μορφή στοχαστικής επικυριαρχίας. Δεν χρειάζεται να υποδείξουμε την τρομακτική επιτυχία της ψυχανάλυσης, το πρωταρχικό γραπτό της οποίας εμφανίζεται στις 4 Νοεμβρίου του 1899, για να εκτιμήσουμε την δυναμική αυτής της φαινομενικής παθητικότητας. Αν ισχύει πως ο εθνογράφος είναι «ταξιδεύων επαναστάτης», τότε ο καλλιτέχνης τής εποχής τού τέλους του αιώνα (19^ος) είναι ο ονειρευόμενος  επαναστάτης, ο οποίος, σύμφωνα με την διάσημη προφητεία τού Coleridge, όταν ξυπνά βρίσκει στα χέρια του το τριαντάφυλλο, το οποίο του δόθηκε λίγο πριν στο όνειρο. Για να γίνει αυτό δυνατό, βοήθησε η επιστήμη. Η αδελφική συγγένεια μεταξύ αυτής καί τής τέχνης, την οποία η εποχή θα μπορούσε να προσμένει, είναι μια από τις μεγάλες ενδείξεις απώλειας τού δικού μας Fin de Siecle. Ο δεσμός μεταξύ ρομαντισμού και τεχνολογίας, μεταξύ επιστήμης και ποιήματος, προκάλεσε στο τέλος εκείνη την ιστορία καταστροφής, που κατέστη αδιαμφισβήτητο σημείο των δυο απολυταρχιών του 20^ου αιώνα, που ήταν μεταξύ τους παρεξηγημένες σε επιστημονική βάση.

Κατά την προσπάθεια να μεταφερθούμε στην κατάσταση εκείνη, και να δούμε τι επιθυμούσαν και τι ήθελαν να αποδείξουν τότε, πέφτουμε πάνω στους επισκέπτες και υποστηρικτές τής παγκόσμιας έκθεσης του 1899. Τα εικονογραφημένα και επιστημονικά περιοδικά γράφουν τον πανηγυρικό τής νέας εποχής. Ο van Gogh, που τα διαβάζει όλα αυτά, σκέφτεται να καταθέσει τήν «Έναστρη νύχτα πάνω από τον Rhone». Ένα μήνα αργότερα τελειώνει την «Έναστρη νύχτα πάνω από τον Saint Remy», η οποία, όπως έδειξε ο Boime, βοηθά να εκφραστεί ένα είδος επιστημονικής αστρικής ψυχολογίας. Αξιοσημείωτο είναι το φεγγάρι τού van Gogh, τα φωτεινά κύματα τού οποίου δεν μοιάζουν μέ κανένα φεγγάρι των εικαστικών τεχνών, και που μέχρι τώρα δεν άφησαν ήσυχη την επιστήμη τών καλών τεχνών. Η εικόνα αυτή του δορυφόρου τής γης αρχίζει να συσκοτίζει τις ρεαλιστικές παραλλαγές που δημιουργήθηκαν στο παρελθόν. Ένας άλλος, τον οποίο είχε εντυπωσιάσει η έκθεση, ήταν ο φυσικός William Crookes. Ο Crookes γεννήθηκε την χρονιά που πέθανε ο Goethe (1832), και πέθανε το 1919. Μέλος της Royal Society και πολλών ακαδημιών, ήταν ένας από τους σημαντικότερους ερευνητές της εποχής του. Ανακάλυψε το θάλλιο, ερεύνησε το φάσμα του ήλιου, μέτρησε το φως. Μαζί με τον Henri Becquerel και το ζεύγος Curie, τις έρευνες των οποίων συνόδευσε, άνοιξε την ατομική εποχή.

Ως πρόεδρος τής Φωτογραφικής Εταιρείας, ο Crookes ήταν περήφανος που είχε φωτογραφίσει την σελήνη. Από την εποχή που ο Humboldt είχε επισκεφθεί τον Daguerre, τον Φεβρουάριο τού 1839, η φωτογράφηση τής σελήνης προκαλούσε τις εντυπώσεις εκείνη την εποχή, και ο πλανήτης είχε αναδυθεί στα εσωτερικά των σαλονιών. Ο Crookes είχε εντυπωσιαστεί από την αυθεντική απόδοση των χαρακτηριστικών στις φωτογραφίες δια της μεθόδου του Daguerre. Αν το πάρουμε αυστηρά, κανείς δεν χρειαζόταν πια να δει το φεγγάρι, για να πούμε πως το φεγγάρι έχει ειδοθεί. Υπήρχε πια ανεξάρτητα από τον άνθρωπο, καθώς το ιδανικό μάτι της φωτογραφικής το είχε προσλάβει και φωτίσει.

Αιώνες ερμηνείας τής σελήνης μπήκαν σε μια νέα φάση με τις πρώτες φωτογραφίες της. Ως το πιο συνηθισμένο και κοντινό άστρο, παρά τις διαμαρτυρίες τών επιστημών, το φεγγάρι είχε παραμείνει στην κατοχή τής φαντασίας των καλλιτεχνών. Από καιρό είχε πια αναπαρασταθεί η τοπογραφία τής σελήνης σε χάρτες και με ανάγλυφες παραστάσεις μπορούσε κανείς να το πατήσει. Ο Schiller, εξοπλισμένος με τηλεσκόπιο και χάρτη τού Schröter, μαρτυρεί σε μια επιστολή προς τον Goethe, την «ευχάριστη αίσθηση, ένα τόσο σημαντικό αντικείμενο, που μέχρι πρότινος τίποτα περί αυτού δεν ήταν γνωστό, να το γνωρίσεις από κοντά και με ακρίβεια».

Η φωτογραφική τεχνική μετατρέπει την πρώτη αυτή γνωριμία σε κατοχή. Μόνο το φωτογραφημένο φεγγάρι είναι πραγματικό. Μπορεί να αρχειοθετηθεί και καθίσταται έτσι ιστορικό, και με τον τρόπο αυτό ληστεύεται από την πρωταρχική φυσική του συνάφεια. Υπάρχουν ήδη τέσσερις προοπτικές παρατήρησης τής σελήνης: αυτή τού συνηθισμένου παρατηρητή τού ουρανού, τής τέχνης, τού τηλεσκοπίου και τέλος τής φωτογραφικής τεχνικής. Την Άνοιξη τού 1894, ο August Strindberg ετοιμάζεται να προσθέσει και μια πέμπτη προοπτική. Τον εντυπωσιάζει η από τον Crookes προετοιμασμένη παρατήρηση τής αόρατης ακτινοβολίας, και συμπεραίνει, πως τώρα είναι πια δυνατό να κατακτηθεί «κάθε μη-πραγματικότητα». «Χρησιμοποίησα την μέθοδο και έλαβα από το φως τού φεγγαριού μια εικόνα, που έμοιαζε με κηρήθρες των μελισσών». Ο Strindberg σαν να είδε την άγνωστη σε αυτόν ζωγραφιά τού van Gogh, η οποία είχε δημιουργηθεί πέντε χρόνια πριν. Το αξιοσημείωτο είναι πως ο Strindberg φωτογράφησε τον πλανήτη «χωρίς φωτογραφική και φακό», τοποθετώντας το φιλμ, μια πλάκα από βρώμιο-άργυρο, πάνω στο έδαφος. Τώρα δεν έλειπε μόνο το μάτι του ανθρώπου, αλλά και η φωτογραφική. Το φεγγάρι σαν κηρήθρα με αξεπέραστη ακρίβεια αναπαράστασης: σαν κρυμμένο φως, που εγκλωβίζεται εντός τού μέσου (αναπαράστασης, διάδοσης του).

Συνεχίζεται