Αγ. Γρηγόριος Νύσσης - Περί της κατασκευής του ανθρώπου (10)

 Συνέχεια από: Σάββατο, 1 Μαΐου 2021

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10o

Ότι o νους ενεργεί δια των αισθήσεων

Αφού λοιπόν έτσι μουσουργεί τον λόγο σε εμάς ο νους; δι’ αυτής της οργανικής συσκευής, γίναμε λογικοί, διότι δεν θα είχαμε, νομίζω, τη χάριν του λόγου, αν αναθέταμε στα χείλη τη βαριά και κοπιαστική υπηρεσία της διατροφής για τις ανάγκες του σώματος. Τώρα όμως, που αυτήν την λειτουργία ανέλαβαν τα χέρια, άφησαν το στόμα ελεύθερο για την υπηρεσία του λόγου.

Διπλή είναι η ενέργεια αυτού του οργάνου· η πρώτη είναι για την παραγωγή ήχου, η δεύτερη για την υποδοχή των έξω νοημάτων. Και δεν αναμιγνύεται η μια με την άλλη, αλλά παραμένει στην ενέργεια, στην οποία τάχθηκε από τη φύσιν, χωρίς να ενοχλεί τη διπλανή· ούτε η ακοή λαλεί ούτε η φωνή ακούει. Η μια προφέρει πάντοτε κάτι, ενώ η ακοή δεχόμενη παντοτινά δεν γεμίζει, όπως λέγει κάπου ο Σολομών. Αυτό μου φαίνεται ότι είναι το περισσότερο αξιοθαύμαστο μέσα μας από όλα. Ποιό είναι το πλάτος εκείνου του εσωτερικού χώρου, στον οποίο συρρέουν όλα τα εισφερόμενα δια της ακοής; Ποιοί είναι οι υπομνηματογράφοι των λόγων που εισάγονται σ’ αυτήν; Ποιά είναι τα δοχεία των νοημάτων που τοποθετούνται στην ακοή; Και πώς, ενώ πολλά και παντοειδή πράγματα εισάγονται το ένα μετά το άλλο, δεν προκαλείται σύγχυσις και πλάνη κατά την επανωτή τοποθέτηση των εισαγομένων;

Το ίδιο θα έπρεπε να θαυμάσει κανείς και στην ενέργεια των οφθαλμών. Διότι και δι’ αυτών ο νους συλλαμβάνει ομοίως τα εκτός του σώματος και ελκύει προς τον εαυτό του τα είδωλα των φαινομένων, καταγράφοντας τους χαρακτήρες των ορατών στον εαυτό του.

Βλέπω το εσωτερικό του νου σαν μια ευρύχωρη πόλη που δέχεται τους εισερχομένους σ’ αυτήν από διάφορες εισόδους· δεν συνέρχονται όλοι μαζί σ’ ένα μέρος τής πόλεως, αλλά άλλοι πηγαίνουν στην αγορά, άλλοι στα σπίτια τους, άλλοι στις εκκλησίες ή στις πλατείες ή στους δρόμους ή στα θέατρα, ο καθένας κατά τη γνώμη του. Έτσι βλέπω και την πόλη του νου που είναι συγκροτημένη μέσα μας· την γεμίζουν οι διάφορες είσοδοι δια των αισθήσεων, ο νους όμως ξεχωρίζοντας και εξετάζοντας το καθένα από τα εισερχόμενα τα εναποθέτει στους καταλλήλους τόπους της γνώσεως. Στο παράδειγμα της πόλεως είναι πολλές φορές δυνατό μερικοί, αν και ομόφυλοι και συγγενείς, να μην μπαίνουν μέσα ούτε από την ίδια πύλη, επειδή ο καθένας έτρεξε μέσα από άλλη πύλη κατά την περίπτωση, παρά ταύτα όμως, αφού έφθασαν μέσα στον περίβολο τού τείχους, πάλι είναι μαζί και συμπεριφέρονται οικείως προς αλλήλους· είναι δυνατό να βρεθεί και το αντίστροφο· οι ξένοι και άγνωστοι μεταξύ τους χρησιμοποιούν πολλές φορές μια είσοδο προς την πόλιν, αλλά η κοινή είσοδος σ’ αυτήν δεν τους συνδέει μεταξύ τους, διότι μπορούν και όταν μπουν μέσα να ξεχωρίσουν προς τους ομοφύλους τους. Κάτι τέτοιο βλέπω και στην περίπτωση της ευρυχωρίας του νου.

Πράγματι πολλές φορές από διάφορα αισθητήρια συνάγεται σ’ εμάς μια γνώσις, διότι το ίδιο πράγμα μοιράζεται στις αισθήσεις με ποικίλους τρόπους. Αντιστρόφως πάλι είναι δυνατό από μια αίσθησιν να μάθουμε πολλά και ποικίλα, που δεν έχουν καμμιά σχέση μεταξύ τους· για παράδειγμα (επειδή είναι καλύτερο να διασαφηνίσουμε τον λόγο με παράδειγμα) ας πάρουμε το ζήτημα της ιδιότητος των χυμών, τί είναι ευχάριστο προς την αίσθηση της γεύσεως και τί είναι αποφευκτέο. Με την πείρα λοιπόν βρέθηκε η πικρότης της χολής και το ευχάριστο της ποιότητος του μέλιτος. 

Ενώ αυτά είναι διαφορετικά, το ίδιο πράγμα εισάγει μία γνώσιν, εισαγόμενο στη διάνοια πολυμερώς με τη γεύση ή την όσφρηση ή την ακοή, πολλές φορές επίσης με την αφή και την όραση. Πράγματι, όταν δει κάποιος το μέλι, ακούσει το όνομα, το γευθεί, αντιληφθεί τον ατμό με την όσφρηση και το δοκιμάσει με την αφή, γνωρίζει το ίδιο πράγμα με κάθε αισθητήριο χωριστά. Από το άλλο μέρος διδασκόμαστε ποικίλα και πολυειδή πράγματα με μια αίσθηση, αφού και η ακοή δέχεται παντοειδείς φωνές και η αντίληψη δια των οφθαλμών έχει την ενέργεια αδιάκριτη επί της θέας των ετερογενών στοιχείων. Διότι προσπίπτει με όμοιο τρόπο στο λευκό και στο μαύρο και σε όλα όσα διαφέρουν αντιθετικώς κατά το χρώμα. Με όμοιο τρόπο η γεύση, η όσφρηση, η κατανόηση δια της αφής, η καθεμιά εμβάλλει τη γνώση ποικίλων πραγμάτων δια της οικείας αντιλήψεώς της.

Το πρωτότυπο κείμενο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιʹ.

Ὅτι διὰ τῶν αἰσθήσεων ὁ νοῦς ἐνεργεῖ. 

Οὕτω τοίνυν τοῦ νοῦ διὰ τῆς ὀργανικῆς ταύτης κατασκευῆς ἐν ἡμῖν μουσουργοῦντος τὸν λόγον, λογικοὶ γεγόναμεν, οὐκ ἂν, ὡς οἶμαι, ἔχοντες τὴν τοῦ λόγου χάριν, εἰ τὸ βαρύ τε καὶ ἐπίπονον τῆς κατὰ τὴν βρῶσιν λατρείας τοῖς χείλεσι πρὸς τὴν χρείαν τοῦ σώματος ἐπορίζομεν. Νυνὶ δὲ τὴν τοιαύτην λειτουργίαν αἱ χεῖρες εἰς ἑαυτὰς μετενέγκασαι, εὔθετον τῇ ὑπηρεσίᾳ τοῦ λόγου τὸ στόμα κατέλιπον. 

Διπλῆ δὲ περὶ τὸ ὄργανον ἡ ἐνέργεια· ἡ μὲν πρὸς ἐργασίαν ἠχῆς, ἡ δὲ πρὸς ὑποδοχὴν τῶν ἔξωθεν νοημάτων, Καὶ οὐκ ἐπιμίγνυται πρὸς τὴν ἑτέραν ἡ ἄλλη, ἀλλὰ παρα μένει τῇ ἐνεργείᾳ, ἐφ' ᾗ ἐτάχθη παρὰ τῆς φύσεως, οὐκ ἐνοχλοῦσα τῇ γείτονι, οὔτε τῆς ἀκοῆς λαλούσης, οὔτε τῆς φωνῆς ἀκουούσης. Ἡ μὲν γὰρ ἀεί τι πάν τως προΐεται, ἡ δὲ ἀκοὴ δεχομένη διηνεκῶς οὐκ ἐμπίμ πλαται, καθώς φησί που Σολομών· ὅ μοι δοκεῖ καὶ μάλιστα τῶν ἐν ἡμῖν ἄξιον εἶναι καὶ θαυμάζεσθαι· τί τὸ πλάτος ἐκείνου τοῦ ἔνδοθεν χωρήματος, εἰς ὃ πάντα συῤῥεῖ τὰ διὰ τῆς ἀκοῆς εἰσχεόμενα; τίνες οἱ ὑπομνηματογράφοι τῶν εἰσαγομένων ἐν αὐτῇ λόγων; καὶ ποῖα δοχεῖα τῶν ἐντιθεμένων τῇ ἀκοῇ νοημάτων; καὶ πῶς, πολλῶν καὶ παντοδαπῶν ἀλλήλοις ἐπεμβαλλο μένων, σύγχυσις καὶ πλάνη κατὰ τὴν ἐπάλληλον θέσιν τῶν ἐγκειμένων οὐ γίνεται; 

Τὸ ἴσον δ' ἄν τις καὶ ἐπὶ τῆς τῶν ὄφεων ἐνεργείας θαυμάσειεν. Ὁμοίως γὰρ καὶ διὰ τούτων ὁ νοῦς τῶν ἔξω τοῦ σώματος ἐπιδράσσεται, καὶ πρὸς ἑαυτὸν ἕλκει τῶν φαινομένων τὰ εἴδωλα, τοὺς χαρακτῆρας τῶν ὁρατῶν ἐν ἑαυτῷ καταγράφων.

Καὶ ὥσπερ εἴ τις πολύχωρος εἴη πόλις ἐκ διαφόρων εἰσόδων τοὺς πρὸς αὐτὴν συμφοιτῶντας εἰσδεχομένη, οὐκ ἐπὶ τὸ αὐτὸ κατά τι τῶν ἐν τῇ πόλει συνδραμόντες οἱ πάντες, ἀλλ' οἱ μὲν κατὰ τὴν ἀγορὰν, οἱ δὲ κατὰ οἰκήσεις, ἄλλοι κατὰ τὰς ἐκκλησίας, ἢ τὰς πλατείας, ἢ τοὺς στενωποὺς, ἢ τὰ θέατρα, κατὰ τὴν ἰδίαν ἕκαστος γνώμην μεταχωροῦσι· τοιαύτην τινὰ βλέπω καὶ τὴν τοῦ νοῦ πόλιν τὴν ἔνδοθεν ἐν ἡμῖν συνῳκισμένην, ἢν διάφοροι μὲν αἱ διὰ τῶν αἰσθήσεων εἴσοδοι καταπληροῦσιν· ἕκαστον δὲ τῶν εἰσιόντων φιλοκρινῶν τε καὶ δι εξετάζων ὁ νοῦς, τοῖς καταλλήλοις τῆς γνώσεως τόποις ἐναποτίθεται. Καὶ ὥσπερ ἐπὶ τοῦ κατὰ τὴν πόλιν ὑποδείγματος, ἔστι πολλάκις ὁμοφύλους τινὰς ὄντας καὶ συγγενεῖς μηδὲ τῆς αὐτῆς πύλης ἐντὸς γενέσθαι, ἄλλου κατ' ἄλλην εἴσοδον κατὰ τὸ συμβὰν εἰσδραμόντος, οὐδὲν δὲ ἧττον ἐντὸς τῆς περιβολῆς τοῦ τείχους γενόμενοι, πάλιν μετ' ἀλλήλων εἰσὶ, πρὸς ἀλλήλους οἰκείως ἔχοντες· καὶ τὸ ἔμπαλιν ἔστιν εὑρεῖν γινόμενον· οἱ γὰρ ἀπεξενωμένοι τε καὶ ἄγνωστοι ἀλλήλων μιᾷ χρῶνται πρὸς τὴν πόλιν εἰσ όδῳ πολλάκις, ἀλλ' οὐ συνάπτει τούτους ἀλλήλοις ἡ κατὰ τὴν εἴσοδον κοινωνία· δύνανται γὰρ καὶ ἐντὸς γενόμενοι διακριθῆναι πρὸς τὸ ὁμόφυλον· τοιοῦτόν τι βλέπω καὶ ἐπὶ τῆς κατὰ τὸν νοῦν εὐρυχωρίας. 

Πολλάκις γὰρ καὶ ἐκ διαφόρων αἰσθητηρίων μία γνῶσις ἡμῖν συναγείρεται, τοῦ αὐτοῦ πράγματος πολυμερῶς πρὸς τὰς αἰσθήσεις μεριζομένου. Πάλιν δ' αὖτὸ ἐναντίον, ἔστιν ἐκ μιᾶς τινος τῶν αἰσθήσεων πολλὰ καὶ ποικίλα μαθεῖν, οὐδὲν ἀλλήλοις κατὰ τὴν φύσιν. συμβαίνοντα· οἷον (κρεῖττον γὰρ ἐν ὑποδείγματι διασαφηνίσαι τὸν λόγον), προκείσθω ζητεῖσθαί τι περὶ χυμῶν ἰδιότητος, τί μὲν ἡδὺ πρὸς τὴν αἴσθησιν, τί δὲ φευκτὸν τοῖς γευομένοις ἐστίν. Οὐκοῦν εὑρέθη διὰ τῆς πείρας ἤ τε τῆς χολῆς πικρότης, καὶ τὸ προσηνὲς τῆς κατὰ τὸ μέλι ποιότητος.

Διαφόρων δὲ ὄντων τούτων, μίαν εἰσάγει γνῶσιν τὸ αὐτὸ πρᾶγμα, πολυμερῶς τῇ διανοίᾳ εἰσοικιζόμενον, ἢ γεύσει, ἢ ὀσφρήσει, ἢ ἀκοῇ, πολλάκις δὲ καὶ τῇ ἀφῇ, καὶ τῇ ὄψει. Καὶ γὰρ ἰδών τις τὸ μέλι, καὶ τοῦ ὀνόματος ἀκούσας, καὶ τῇ γεύσει λαβὼν, καὶ τὸν ἀτμὸν διὰ τῆς ὀσφρήσεως ἐπιγνοὺς, καὶ τῇ ἀφῇ δοκιμάσας, τὸ αὐτὸ πρᾶγμα δι' ἑκάστου τῶν αἰσθητηρίων ἐγνώρισε. Ποικίλα δὲ πάλιν καὶ πολυειδῆ διὰ μιᾶς τινος αἰσθήσεως διδασκόμεθα· τῆς τε ἀκοῆς παντοίας δεχομένης φωνὰς, τῆς τε διὰ τῶν ὀφθαλμῶν ἀντιλήψεως ἀδιάκριτον ἐχούσης τὴν ἐνέργειαν ἐπὶ τῆς τῶν ἑτερογενῶν θεωρίας. Ὁμοίως γὰρ λευκῷ τε προσπίπτει, καὶ μέλανι, καὶ πᾶσι τοῖς κατὰ τὸ ἐναντίον διεστῶσι τῷ χρώματι. Οὕτως ἡ γεῦσις, οὕτως ἡ ὄσφρησις, οὕτως ἡ διὰ τῆς ἁφῆς κατανόησις, παντοδαπῶν πραγμάτων ἑκάστη διὰ τῆς οἰκείας ἀντιλήψεως τὴν γνῶσιν ἐντίθησιν.