ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (23)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Σάββατο,2 Νοεμβρίου 2019

                                 Jacob Burckhard

                                                      ΤΟΜΟΣ 1^ος

                              ^{ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ}

                                      ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΣ  

                                                                     – ΙΙ –

                              Η ΠΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΗΣ ΕΞΈΛΙΞΗ

2. ΣΠΑΡΤΗ (συνέχεια 8^η )

Σύμφωνα με το σχέδιο του Άγη οι Δωριείς, αναμεμειγμένοι με τον υπερπληθυσμό των περιοίκων σαν ξένοι που είχαν συμμετάσχει στη σπαρτιατική ζωή, κυρίως άνδρες επιλεγμένοι για την ανδρεία τους, θα μοιράζονταν 4.500 νέους κλήρους σε μια καθορισμένη περιοχή τής Λακεδαιμονίας· την υπόλοιπη χώρα θα τη μοιράζονταν σε 15.000 κλήρους όσοι από τους υπόλοιπους περιοίκους ήταν ικανοί να φέρουν όπλα. Αυτοί οι 4.500 θα ήταν οι πραγματικοί κάτοχοι της εξουσίας· αλλά και οι υπόλοιποι 15.000 δεν θα θεωρούντο κατώτερη κάστα, εφ’ όσον θα χρησίμευαν στη συμπλήρωση της εξουσιάζουσας τάξης. Για να πετύχει το πραξικόπημα, θα έπρεπε πρώτα να εκδιωχθούν οι έφοροι, που δεν το αποδέχτηκαν, καθώς και ο συμβασιλέας· εμποδίστηκε όμως επίσης από έναν ύπουλο θείο τού Άγη, που σχεδίαζε να διατηρήσει την τεράστια περιουσία του· έτσι το σχέδιο απέτυχε και ο Άγης κατέληξε στη φυλακή. Αλλά η χήρα του παντρεύτηκε τον Κλεομένη, γυιό αυτού τού μισητού αντιβασιλέα, και τον μύησε κρυφά στα σχέδια του πρώτου συζύγου της· όλα τα υπόλοιπα υπήρξαν έργο τού Σφαίδρου, ενός από τούς νέους στωικούς φιλοσόφους που εμφανίζονται στο εξής συχνά ως διδάσκαλοι και καθοδηγητές τής συνείδησης των ιδεολόγων πολιτικών. Ως βασιλεύς-φάντασμα, στο έλεος των υποψιασμένων εφόρων, ο Κλεομένης αναγκάστηκε, με στόχο να ενισχύσει το γόητρό του, να καταφύγει στον πόλεμο κατά τής Αχαϊκής Συμπολιτείας, αυτής τής συνένωσης των εξασθενημένων πόλεων, οι οποίες απέναντι στους Μακεδόνες, στους τυράννους τών μεγάλων πόλεων και στους αδηφάγους Αιτωλούς αντιπροσώπευε την επίσημη Ελλάδα· για να το πετύχει όμως αυτό, δεν διέθετε δυστυχώς παρά μόνο μισθοφορικό στρατό Ταραντίνων και Κρητών, ενώ θα έπρεπε να μοιράσει τούς Σπαρτιάτες σε μικρές ομάδες και να τους τοποθετήσει κατά το δυνατόν έξω από την πόλη, για να τους διατηρήσει σε αδυναμία. Το πραξικόπημά του (226 π. Χ.) ξεκίνησε με την είσοδό του στη Σπάρτη, επικεφαλής τών μισθοφόρων του· ακολούθησε η εξολόθρευση των εφόρων, η κατάληψη του αρχηγείου τους και η καταδίκη 80 ανδρών σε εξορία, καθώς και ένας δημόσιος λόγος τού Κλεομένη, που ανακοίνωνε ενώπιον της συνέλευσης του λαού την απόσβεση των χρεών, την ανακατανομή τών γαιών, και προσέφερε επίσης μια δωρεά στους μισθοφόρους, από τούς οποίους ένα μέρος αναγνωρίστηκαν ως Σπαρτιάτες, «προκειμένου η πόλη και το έδαφός της να μην είναι πλέον εκτεθειμένα στις ορέξεις τών Αιτωλών και των Ιλλυρίων, δεδομένου τού μικρού αριθμού τής αμυντικής της δύναμης». Αυτή ήταν όμως μια εντελώς λαθεμένη πολιτική απόφαση του Ηρακλείδη βασιλιά στη δεδομένη στιγμή.

Ακολούθησε η παραίτηση των οπαδών του, και τελικά όλων τών πολιτών από τις περιουσίες τους και μια πραγματική ανακατανομή τών γαιών. Έτσι ο αριθμός τών στρατιωτών βαρέως οπλισμού ανήλθε σε τέσσερις χιλιάδες, αφού ο Κλεομένης αύξησε το ποσοστό των πολιτών, συμπεριλαμβάνοντας τους ικανότερους περίοικους, όπως σχεδίαζε και ο Άγης, οι οποίοι ξεπερνούσαν κατά πολύ σε αριθμό τούς Δωριείς. Ο τελευταίος βασιλιάς τής προηγούμενης δυναστείας είχε δολοφονηθεί, και για να μην αποκληθεί μονάρχης ο Κλεομένης, έδωσε τον δεύτερο θρόνο στον αδελφό του. Σε ό,τι αφορά στην αποκατάσταση του ηθικού και του τρόπου ζωής τής εποχής τού Λυκούργου, γεγονός που τον τιμά, ο Κλεομένης δεν κατόρθωσε σημαντικά πράγματα κατά τη διάρκεια των λίγων, ταραγμένων χρόνων τού τέλους τής βασιλείας του· φρόντισε να σπεύσει να ενισχύσει την εξουσία του εξαπολύοντας επίθεση εναντίον τών Αχαιών. Αλλά οι αρχικά εντυπωσιακές επιτυχίες του ώθησαν τώρα παλαιούς αντιπάλους, την Αχαϊκή Συμπολιτεία και τους Μακεδόνες, υπό τις διαταγές τού Αντίγονου Δώσωνα, να συνάψουν μια συμμαχία, που θα ήταν αδύνατη υπό άλλες συνθήκες. Ο Κλεομένης από την πλευρά του είχε υπάρξει σύμμαχος των Αιτωλών και ήλπιζε (τελικά ματαίως), ότι ο Πτολεμαίος Ευεργέτης τής Αιγύπτου θα τους προσέφερε βοήθεια· επιπλέον έχαιρε μιας ύποπτης μάλλον συμπάθειας του λαού αρκετών αχαϊκών πόλεων, οι οποίοι ήλπιζαν σε μιαν ανακατανομή τών γαιών και την κατάργηση των χρεών, κατά το παράδειγμα της Σπάρτης, κάτι που εκείνη την εποχή ήταν το σύνθημα των επαναστάσεων. Μετά από χρονοβόρες στρατιωτικές επιχειρήσεις (223 – 222), τις οποίες ο Πολύβιος περιγράφει λεπτομερώς, ο Κλεομένης ηττήθηκε κατά κράτος στη Σελλασία, και μετά από ένα σύντομο αποχαιρετισμό τηής Σπάρτης, κατέφυγε στην Αίγυπτο. Το τέλος του και το τέλος τών δικών του στην Αλεξάνδρεια, σύμφωνα με τις αφηγήσεις που μας παρέδωσαν ο Πολύβιος και ο Πλούταρχος, εξασφάλισαν σ’ αυτό το τελευταίο στράτευμα αληθινών Δωριέων Σπαρτιατών μιαν αιώνια μνήμη.

Σχετικά με ό,τι ακολούθησε στη Λακωνία, θα πρέπει κατ’ αρχήν να θέσουμε το ερώτημα, σε ποια φυλή ανήκαν οι άνδρες στους οποίους αναφερόμαστε. Ο Κλεομένης είχε στην εποχή του απελευθερώσει χιλιάδες είλωτες έναντι χρημάτων, πέντε οβολούς έκαστος, γεγονός που αποκαλύπτει ότι αυτή η φυλή, παρά το καθεστώς δουλείας, είχε τη δυνατότητα να εξοικονομήσει ένα γερό κομπόδεμα. Επιπλέον, απ’ ότι γνωρίζουμε, στη Σελλασία όλοι οι εκεί Λακεδαιμόνιοι, δηλαδή αυτοί που είχαν αναμειχθεί με τους Δωριείς και με έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό περιοίκων, από 6 000 απέμειναν 200. Επομένως, από τον ελεύθερο πληθυσμό τής κοιλάδας τού Ευρώτα οι Δωριείς δεν αποτελούσαν πλέον παρά ένα ελάχιστον ποσοστό.

Κάποια μέρα, γεγονός αναμφισβήτητο, ένας ξένος στρατός είχε εισέλθει στη Σπάρτη, και ο Αντίγονος Δώσων, που ήθελε να επιστρέψει στην πατρίδα του, δεν επέβαλε δυσμενείς όρους, αφήνοντας τον λαό στην κατάσταση που τον βρήκε. Μερικοί ιστορικοί, από τούς οποίους άντλησε αργότερα και ο Ιουστίνος τις πληροφορίες του, φαίνεται να έχουν περιγράψει τη συμπεριφορά τών Σπαρτιατών στο άκουσμα της είδησης της καταστροφής στη Σελλασία σαν μια ωραία εικονογράφηση του παρελθόντος, έτσι ώστε να μπορεί κανείς να υποθέσει, ότι αυτός ο λαός ήταν σε θέση να υπομείνει και να κατευθύνει προσωπικά την καινούργια του μοίρα με απόλυτη αξιοπρέπεια. Οπωσδήποτε αυτό που επιθυμούσαν οι ελεύθεροι κάτοικοι της περιοχής, δηλαδή αυτοί που είχαν τα μέσα, ήταν να οργανώσουν εξωτερικά μιαν ήρεμη ζωή σε νέες βάσεις, με ορθολογιστικό τρόπο. Αλλά η εποχή αυτή, κυρίως στην Ελλάδα, χαρακτηρίζεται από μια γενική αποσύνθεση· η όλη συμπεριφορά τού Κλεομένη συνιστούσε μιαν επανάσταση απ’ αυτές που δεν μπορούν να τελεσφορήσουν, αν δεν συνδέονται με επιτυχίες στο εξωτερικό, ενώ μετά από μια σειρά ήττες εξακολουθούν να μαίνονται· αυτό ήταν τελικά και το τίμημα που κληροδότησε η αρχαία Σπάρτη, με την υπεροψία της και την εγκληματική παράδοση σε βάρος τών υπηκόων της. Η εισαγόμενη από την υπόλοιπη Ελλάδα ολοκληρωτική δημοκρατία, με την απληστία της και τις πράξεις βίας, αλλά και η τυραννία επίσης με την απεχθή μορφή που απέκτησε αργότερα, ξεχύθηκαν στη Σπάρτη σαν άλλος τυφώνας, χωρίς να συναντήσουν καμιάν αντίσταση. Από τη μια μέρα στην άλλη διακηρύχθηκε η ισότητα για όλους, και το μόνο ερώτημα που τέθηκε ήταν αν αυτή η ισότητα θα περιελάμβανε και τους είλωτες, των οποίων το καθεστώς δουλείας παρέμεινε ωστόσο υπό αμφισβήτηση. Το γιγαντιαίο άγαλμα του δήμου, που υψωνόταν στις παρυφές τής αγοράς, τοποθετήθηκε εκεί αυτήν πιθανώς τη θλιβερή εποχή. Η παράδοση ακρωτηριάστηκε, και ό,τι απέμεινε μέσα από την ξέφρενη βία για να απεικονίζει κάθε φορά την ύπαρξη του Κράτους, έγινε όλο και πιο δυσδιάκριτο. Αναφορά στη Σπάρτη γίνεται πραγματικά πλέον μόνον ευκαιριακά, είτε σε σχέση προς τους εχθρούς της, είτε τούς κάθε φορά συμμάχους της, σε σχέση δηλ. προς την Αχαϊκή Συμπολιτεία, τους Αιτωλούς ή τη μακεδονική πολιτική. Αλλά οι βασικοί παράγοντες και τα θύματα είναι σχεδόν αποκλειστικά μη-Δωριείς, που ανασύρουν και περιβάλλονται μέσα από τη σκόνη και το αίμα το ένδυμα του Δωριέως, και που ευελπιστούν να γίνουν οι διάδοχοί τους.

Οι έφοροι – που είναι πια μάλλον Αχαιοί – διασπώνται και φονεύονται επανειλημμένα, είτε από τούς συντρόφους τους είτε από τον υποτιθέμενο «λαό», ο οποίος στη συνέχεια εκλέγει νέους. Οι γέροντες δολοφονούνται επίσης, ενώ ακόμα και ο ναός τής Χαλκιοίκου Αθηνάς και ο βωμός της δεν προστατεύουν πλέον τα θύματα. Ένας τελευταίος Ηρακλείδης, ένας κάποιος Λυκούργος, ένα παιδί που ανατράφηκε ως Ηρακλείδης έναντι χρημάτων και ονομάστηκε αντιβασιλέας, εκδιώχθηκε και επανήλθε δύο φορές. Στο μεταξύ αφυπνίζεται η παλαιά εκδικητικότητα κατά τής Μεσσηνίας και της Αρκαδίας, προκαλώντας νέες συγκρούσεις· ένας ακόμη Μακεδόνας βασιλιάς εισβάλλει στη Λακωνία, λεηλατώντας και αφανίζοντας αυτήν τη φορά τον τόπο, χωρίς όμως να κατορθώσει να καταλάβει τη Σπάρτη. Αυτόν τον Λυκούργο (ή ίσως τον γυιό του Πέλοπα) διαδέχεται ο Μαχανίδας, ο πρώτος ηγεμόνας που προσδιορίζεται ως τύραννος, διότι κατήργησε τους εφόρους και άσκησε την εξουσία χωρίς να τη μοιράζεται· μοναδικό του μέλημα ήταν οι κατακτήσεις, αρχικά στην Πελοπόννησο, με τη βοήθεια μισθοφόρων, τους οποίους μπορούσε να πληρώσει μόνο λεηλατώντας ολοκληρωτικά όλες τις πόλεις τής χερσονήσου, που βρίσκονταν όμως ήδη σε ένδεια· αλλά η Αχαϊκή Συμπολιτεία είχε την τύχη να διαθέτει για τελευταία φορά έναν ικανό αρχηγό και στρατηγό, τον Φιλοποίμενα, κι αυτός ο ίδιος σκότωσε στη διάρκεια μιας μάχης τον τύραννο με τον πορφυρό μανδύα του (207 π. Χ.). Όμως η τυραννία συνεχίστηκε· και τότε εμφανίστηκε, μέσα από σκοτεινές διεργασίες, ο τρομερός Νάβις, που θεωρείται ένας από τούς μισητότερους, ένας από τους πιο κακόφημους άνδρες ανάμεσα στους τυράννους που γνώρισε η Ελλάδα. Την εποχή αυτή, εξαιτίας τής παρεμβολής τών Ρωμαίων και του πολέμου τους εναντίον τού νεαρού Φιλίππου τού Μακεδόνα, οι ελληνικές σχέσεις επεκτείνονταν μακριά πέρα απ’ τις θάλασσες· αυτό όμως που ενδιαφέρει εδώ, δεν είναι τόσο οι διαδοχικές συμμαχίες του Νάβη με τη Ρώμη και τη Μακεδονία, όσο η εσωτερική πολιτική του, την οποία εφάρμοσε με συνέπεια στα δεκατέσσερα χρόνια της εξουσίας του (206 – 192). Για τις πολεμικές εκστρατείες του – κατέλαβε και διατήρησε το Άργος – χρησιμοποίησε ασφαλώς, εκτός από τον στρατό τών μισθοφόρων, και ένα μέρος τού πληθυσμού· αλλά για τις υπόλοιπες δραστηριότητές του αναζήτησε καθαυτό εγκληματίες, αποβράσματα κάθε είδους· οι στρατολογίες του έγιναν κυρίως από τούς είλωτες, στους οποίους παραχωρούσε τις συζύγους και τις κόρες τών δολοφονημένων ή εκδιωχθέντων αφεντικών τους· είναι ενδεχόμενο οι τελευταίες σύζυγοι Δωριέων να μοιράστηκαν στους δούλους και τους μισθοφόρους. Ο Νάβις είχε συναλλαγές με τους πειρατές τής Κρήτης, και όλοι οι ληστές, οι εγκληματίες και οι συλητές ναών που περιδιάβαιναν σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, υπολόγιζαν στην παροχή ασύλου σε περίπτωση ανάγκης. Στην ίδια τη Σπάρτη επιδόθηκε σε καταναγκασμούς μέσα από εξευγενισμένα βασανιστήρια, αλλά ο κατά βάθος στόχος του ήταν η συστηματική εξολόθρευση όλων τών διακεκριμένων κατά κάποιον τρόπο Δωριέων, δηλαδή ολόκληρης της άρχουσας τάξης τού Κλεομένους, των υπολειμμάτων τών Δωριέων, ακόμα και των επιλέκτων ανάμεσα στους Αχαιούς. Όσοι κατόρθωσαν να διαφύγουν, αναζητήθηκαν κι αυτοί στη νέα διαμονή τους· ακόμα κι αν βρίσκονταν σε ξένη χώρα, κινδύνευαν να πέσουν θύματα των μισθοφόρων τού Νάβη και να δολοφονηθούν στη μέση τού δρόμου ή στη γειτονιά τους· ο τύραννος δεν υπολόγισε τη δαπάνη, ακόμα και για να μισθώνει όμορες κατοικίες με τις κατοικίες τών μεταναστευόντων· ανοίγοντας μιαν οπή στην κοινή τοιχοποιία, το κρητικό βέλος πετύχαινε το θύμα του στον ύπνο ή στον ξύπνιο. Οι διαπλοκές τού Νάβη συμπεριλαμβάνουν την Αχαϊκή Συμπολιτεία και τη ρωμαϊκή πολιτική, και δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί τίτλος τιμής για τον Τίτο Κόιντο Φλαμίνιο το ότι, παρότι νίκησε επανειλημμένα τον Νάβη, τον άφησε τελικά να διαφύγει κατόπιν άνωθεν εντολής. Το σπαρτιατικό Κράτος έχασε εκείνη την εποχή τα μεσογειακά του σύνορα, δηλαδή τα λιμάνια του, που πέρασαν στον έλεγχο της Αχαϊκής Συμπολιτείας ως εδάφη αυτών που ονομαστήκαν αργότερα «ελεύθεροι Λάκωνες»· μόλις όμως αποχώρησαν οι Ρωμαίοι, ο Νάβης επιχείρησε να ακυρώσει την απόφαση. Στον πόλεμο κατά τής Αχαϊκής Συμπολιτείας που ακολούθησε, είχε τη συμπαράσταση και την ενίσχυση των Αιολών, που ήσαν επίσης δυσαρεστημένοι με τη Ρώμη· αλλά ο επικεφαλής αυτών τών ενισχύσεων έδωσε κι ένα τέλος στη ζωή τού τυράννου, ενώ μέσα στη γενική σύγχυση που ακολούθησε, επενέβησαν οι Αχαιοί υπό τις διαταγές τού Φιλοποίμενα και τους υποχρέωσαν να προσχωρήσουν προσωρινά στη Συμπολιτεία τους και να υιοθετήσουν τα αχαϊκά ήθη και την παιδεία τους, αρνούμενοι την παράδοση που είχαν κληρονομήσει από τον Λυκούργο. Αυτή η τελευταία σκληρή μεταχείριση προκάλεσε τη σθεναρή αντίσταση ενός λαού που, παρότι αχαϊκής καταγωγής, εκτιμούσε πολύ περισσότερο τον παλαιό τρόπο ζωής τών Δωριέων. Το υπόλοιπο μέρος τής ιστορίας τής Σπάρτης έχει ελάχιστη σημασία· οι νέες τρομακτικές αναταραχές που προκαλεί ο δημαγωγός Χαίρων (περί το 180 π. Χ.), διανέμοντας γαίες και δολοφονώντας, οδηγούν σε νέα επέμβαση των Αχαιών· η Σπάρτη απευθύνει συνεχείς καταγγελίες στη ρωμαϊκή Σύγκλητο, που αφήνει ωστόσο σκόπιμα την κατάσταση σε εκκρεμότητα· αλλά αυτές οι ενέργειες προκαλούν το ξέσπασμα του τελευταίου Αχαϊκού πολέμου, ο οποίος καταργεί οριστικά την Αχαϊκή Συμπολιτεία και πολλές άλλες ελληνικές εξουσίες.

Κατά την εποχή που ακολούθησε, η Σπάρτη επωφελήθηκε ιδιαίτερα από τον ρωμαϊκό φιλελληνισμό, ο οποίος δια των Ελλήνων διδασκάλων του και των έργων τους δεν σταμάτησε να υμνεί το καθεστώς και τον τρόπο ζωής που καθιέρωσε ο Λυκούργος. Και όταν οι Ρωμαίοι τής Αυτοκρατορίας επισκέπτονταν τη Σπάρτη, συναντούσαν τούς εφόρους και τους γέροντες να συσκέπτονται, και τους νέους να εκπαιδεύονται σε όλα τα αθλήματα του παρελθόντος, να ασκούνται στην πάλη και να μαστιγώνονται μέχρι θανάτου μπροστά στο βωμό της Όρθιας Αρτέμιδος, όπως και στο παρελθόν. Μπορούσαν να τους δουν επίσης να στρατοπεδεύουν στην ύπαιθρο, φέροντας όμως μόνον τα καθημερινά, ευτελή τους ενδύματα, και να ανακαλύπτουν «πολλά ακόμη πράγματα που άλλοι θα τα θεωρούσαν σκληρά και επώδυνα», τα οποία πιθανότατα να οφείλονταν στην ένδειά τους. Η πληθώρα εκδηλώσεων λατρείας στους πολυάριθμους μεγάλους και μικρούς ναούς έδινε επίσης μιαν εντύπωση επιστροφής στον παλιό καιρό. Θύμα τού πάθους και της σύγχυσής του, ένας συγγραφέας αφηγείται για παράδειγμα στο παρόν, πράγματα που ανήκουν σε μιαν άλλην εποχή. «Το φλάουτο είναι για τον Λακεδαιμόνιο το πρώτο κάλεσμα στη μάχη», λέει επίσης ένα κείμενο του Λουκιανού. Όλοι μοιάζουν να εκτιμούν την κατάσταση, με την παρήγορη βεβαιότητα ότι πρόκειται για τους απογόνους τού αρχαίου λαού τών Δωριέων, και κανείς δεν φαίνεται να γνωρίζει, όχι μόνο στη Ρώμη αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, τι πραγματικά υπέμεινε η Σπάρτη, ενώ πιστεύεται γενικά ότι ένα σημαντικό υπόλειμμα αυτού που υπήρξε η καθαυτό ψυχή αυτού τού λαού, εξακολουθεί να επιβιώνει.

Αλλά η πραγματικότητα είναι ότι το δωρικό αίμα, κυρίως μετά την αιμορραγία που προκάλεσε ο Νάβης, θα πρέπει να είχε σχεδόν εκλείψει. Ήδη ανάμεσα στους άνδρες που σύμφωνα με τον Τίτο-Λίβιo συμμετέχουν, για παράδειγμα, στις συγκρούσεις την εποχή τού Φιλοποίμενος, δεν πρέπει να υπάρχει ούτε ένας Δωριεύς, αλλά ούτε και μεταξύ τών «προσφύγων». Ωστόσο όλοι οι μη-Δωριείς και οι κατ’ ευφημισμόν κάστες αχαϊκής προέλευσης που συνέχισαν να επιβιώνουν κατά κάποιον τρόπο στην κοιλάδα τού Ευρώτα, υποχρεώθηκαν να υιοθετήσουν τον τρόπο ζωής τών Δωριέων και να μιμηθούν τουλάχιστον τα εξωτερικά γνωρίσματα των άλλοτε αφεντικών τους. Το δωρικό πνεύμα υπήρξε το ιδανικό που είχαν θαυμάσει στο παρελθόν με φθόνο και μίσος· και τώρα κανείς δεν εμπόδιζε αυτόν τον λαό να το ιδιοποιηθεί, ενώ οι ξένοι το αποδέχονταν με ευχαρίστηση σαν κάτι αυθεντικό και πρωτότυπο. Ο πόθος τής δόξας είναι ένα από τα μυστήρια του ελληνικού έθνους, που το διαφοροποιεί κατ’ εξοχήν από τούς υπόλοιπους λαούς. Όταν το Κράτος και το έδαφός του χάθηκαν για τους Δωριείς, η λαμπερή εικόνα τής γηραιάς πλέον Λακωνίας είχε προ πολλού ενσταλάξει την ισχύ της στον ελληνικό βίο εν γένει και είχε αποκρυσταλλώσει ανεξίτηλα τα χαρακτηριστικά της σε ολόκληρο το έθνος, σε φίλους και εχθρούς· την κληρονομιά αυτή, από τη μυθική εποχή ως την ανάμνηση του Κλεομένη, οι ύστεροι αποδέκτες της τη θεωρούσαν, όχι μόνον ανέκαθεν ιδιοκτησία τους, αλλά και δικό τους έργο!

(συνεχίζεται)