ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΟΥ Β΄ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑΣ ΜΕ ΘΕΜΑ «ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΔΕΚΑΕΤΙΑ»

                                  

 

ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΟΥ Β΄ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑΣ ΜΕ ΘΕΜΑ «ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΔΕΚΑΕΤΙΑ»

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ
Ολοκληρώθηκαν με ιδιαίτερη επιτυχία οι εργασίες του 2ου Διεθνούς Συνεδρίου Θρησκευτικής Διπλωματίας, με το κεντρικό θέμα «Οι Θρησκείες και οι Προκλήσεις στη Νέα Δεκαετία», το οποίο διεξήχθη διαδικτυακά (webinar) λόγω των ειδικών συνθηκών της πανδημίας του κορονοϊού, Τετάρτη 9 και Πέμπτη 10 Δεκεμβρίου 2020. Το Συνέδριο οργανώθηκε σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εξωτερικών Υποθέσεων (www.fainst.eu), τον Αν. Καθηγητή Ιω. Αντ. Παναγιωτόπουλο και τον Επ. Καθ. Αρχιμ. π. Αρίσταρχο Γκρέκα του Τμήματος Θεολογίας, της Θεολογικής Σχολής, του ­Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, και την υποστήριξη του περιοδικού Foreign Affairs The Hellenic Edition (www.foreignaffairs.gr).

panorthodoxsynod

ΕΔΩ ΑΚΡΙΒΩΣ ΒΡΙΣΚΟΜΑΣΤΕ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΛΥΤΟΥ ΗΜΙΜΑΘΕΙΑΣ. 

ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΜΕ ΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΣΧΕΔΙΑΖΟΥΝ ΝΑ ΕΝΩΣΟΥΝ ΤΙΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΕΝΩΣΗ ΣΠΡΩΧΝΕΤΑΙ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΝΑ ΒΡΕΙ ΜΙΑ ΘΕΣΗ, ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΗΚΑΝ ΚΥΡΙΟΛΕΚΤΙΚΑ ΜΕ ΟΧΗΜΑ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΟΣ.

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ.

Συνέχεια από Δευτέρα, 3 Μαρτίου 2014
Η απομυθοποίηση της ενώσεως των θρησκειών καί τής θρησκειολογίας

Η πνευματικότητα στην μοντέρνα κοινωνία  
Κεφάλαιο 3α
Δημιουργώντας την Θρησκεία της Ανατολής
 

Max Muller

Ο Ινδουισμός, ο Βουδισμός, ο Κονφουκιανισμός και ο Ταοϊσμός, θεωρούνται σήμερα θρησκείες της Ινδίας και της Κίνας. Ενώ φυσικά υφίστανται ως μείζονες παραδόσεις για πάρα πολύ καιρό, δεν ήταν «ισμοί» ή «θρησκείες» με την σύγχρονη έννοια. Ως τέτοιες επινοήθηκαν ή κατασκευάστηκαν  κατά τον 19^ο αιώνα¹. Ενώ αυτό το δεδομένο είναι γενικά αποδεκτό στις θρησκειολογικές σπουδές, οι συνέπειες του δεν τονίζονται πάντοτε ξεκάθαρα. Η θρησκεία κατασκευάζεται, επινοείται ή οικοδομείται; Και αν η θρησκεία οικοδομείται, έχει καμιά διαφορά από άλλες κατηγορίες της κοινωνικής σκέψης, όπως η κοινωνία ή η οικονομία; Αυτά τα ερωτήματα απασχολούν την σύγχρονα γενιά μελετητών της θρησκείας, οι οποίοι δεν κατέχουν πια την επιστημολογική αυτοπεποίθηση των προηγούμενων γενεών². 

James Legge

Το κεφάλαιο αυτό έχει σκοπό να εξετάσει την επίδραση που είχε στην ινδική και κινέζικη θρησκεία η δυτική επιστήμη του 19^ου αιώνα. Η επιστήμη αυτή ονομάστηκε «ανατολικές σπουδές» (oriental studies) κατά την περίοδο αυτή, και ο όρος «ανατολιστής» (orientalist) αναφέρεται απλώς σε άνθρωπο που μελέτησε τους πολιτισμούς της Ανατολής. Το έργο του Edward Said, πάνω στο θέμα που ο ίδιος ονόμασε «orientalism», έφερε στο προσκήνιο την σύνδεση της αυτοκρατορικής ισχύος με την διαμόρφωση γνώσης. Στην ερμηνεία που έδωσε ο Said στον οριενταλισμό, εστιάστηκε στην δυτική πρόσληψη της αραβικής Μέσης Ανατολής. Δεν έδωσε προσοχή στους τρόπους με τους οποίους η αντίληψη των οριενταλιστών είχε κατασκευασθεί δια της αλληλεπίδρασης Αράβων και Δυτικών διανοουμένων. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές είναι φυσικά πολύ σημαντικές, και ο οριενταλισμός δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς αυτές. Είναι σαφές πως οι μεγαλύτεροι ειδικοί στην θρησκεία της Ινδίας και της Κίνας, όπως οι Müller και Legge, αλλά και οι Ολλανδοί συνάδελφοι τους, τους οποίους θα παρουσιάσουμε στο παρόν κεφάλαιο, δημιούργησαν μια νέα έννοια, της «παγκόσμιας θρησκείας», την οποία και εφάρμοσαν στις μεταφράσεις ενός ολόκληρου φάσματος παραδόσεων της Ινδίας και της Κίνας. Η προσπάθεια αυτή δεν βρήκε αντίσταση μόνο στους κύκλους των Χριστιανών ιεραποστόλων, αφού δημιουργούσε έτσι μια ψευδή εξίσωση του Χριστιανισμού με τις άλλες θρησκείες. Αντέδρασαν και Κινέζοι διανοούμενοι, οι οποίοι αρνήθηκαν πως ο Κονφουκιανισμός είναι θρησκεία. Αυτή η αρένα των αλληλεπιδράσεων έχει μετατρέψει τις παραδόσεις της Ινδίας και της Κίνας σε μοντέρνες θρησκείες της Ανατολής. Εφόσον οι αλληλεπιδράσεις αυτές έλαβαν χώρα στα ιμπεριαλιστικά και αντί-ιμπεριαλιστικά κινήματα, η ταυτόχρονη συζήτηση στους κύκλους τών ειδικών αλλά και μορφωμένων μη ειδικών πολιτών, ήταν σημαντική για την δημιουργία ενός θρησκευτικού κοινού. Ο οριενταλισμός είχε ενισχύσει τα διανοητικά προγράμματα μεταρρύθμισης (βραχμανικού και κονφουκιανού χαρακτήρος) στην Ινδία και την Κίνα. Η ευρωπαϊκή αντίληψη περί εξέλιξης και νοησιαρχίας, αλλά και της κοινωνικής ηθικής, είχαν συνδεθεί μέσα στις νέες ερμηνείες του Ινδουισμού, Βουδισμού, Ταοϊσμού και Κονφουκιανισμού. Η μοντέρνα προσπάθεια να αποκτήσουν χαρακτήρα ηθικής οι τοπικές παραδόσεις, ήταν μέρος της προσπάθειας να δημιουργηθούν θρησκείες, οι οποίες θα ήταν ταυτόχρονα παγκοσμίως σεβαστές(world religions),  αλλά θα ήταν και εθνικές θρησκείες. Αυτό μπορούσε να επιτευχθεί μόνο εξαιτίας των ερμηνειών που έδωσαν οι οριενταλιστές στις παραδόσεις αυτές. Αυτές οι νεόκοπες θρησκείες θα έπρεπε να εκπληρούν ταυτόχρονα δυο συνθήκες: να μοιάζουν με τον Χριστιανισμό αλλά και να αντιτίθενται στην Χριστιανική προσπάθεια προσηλυτισμού.

Και ενώ όλα όσα ειπώθηκαν ισχύουν τόσο για την Ινδία όσο και γα την Κίνα, η κρίσιμη διαφορά είναι ότι η Ινδία εποικίστηκε, και για τον λόγο αυτό, η θρησκευτική μεταρρύθμιση ήταν βασικό μέρος του αντιαποικιακού (πρώτο)εθνικισμού. Οι μεταρρυθμιστές διανοητές στην Κίνα προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την ισχύ της κυβέρνησης Qing, και αργότερα της ρεπουμπλικανικής κυβέρνησης, προς όφελος των προσπαθειών τους να καταστήσουν την θρησκεία πηγή ηθικής για το έθνος. Και στις δυο περιπτώσεις βλέπουμε πως η προσκόλληση στο γράμμα από πλευράς των οριενταλιστών, είχε ενισχύσει τις προκαταλήψεις εναντίον των λαϊκών θρησκειών. Στην Κίνα η έμφαση δίνεται στην αντίθεση μεταξύ μιας αναπτυξιακής κατάστασης και «δεισιδαίμονος» μάζας. Στην Ινδία από την άλλη, η λαϊκή θρησκεία δέχεται επίθεση επειδή θολώνει την διάκριση μεταξύ κοινοτήτων (κυρίως Ινδουιστών και μουσουλμάνων), που θα μπορούσε να αποτελέσει βάση για χωριστά έθνη.

Η επαναδιατύπωση των παραδόσεων στα πλαίσια της αποικιοκρατικής συνάντησης των πολιτισμών

Είναι προτιμότερο από το να μιλούμε περί «επινόησης του Ινδουισμού» κατά τον 18^ο και 19^ο αιώνα, να σημειώσουμε πως οι ινδουιστικές παραδόσεις ήδη υπήρχαν για πολύ καιρό, και απλώς επαναπροσλήφθηκαν και επαναδιατυπώθηκαν κατά τις συζητήσεις που έγιναν εκείνη την περίοδο¹⁴. Ένα παράδειγμα επαναδιατύπωσης μας το δίνει ο Brian Pennington, ο οποίος προσεγγίζει την ιστορία αλληλεπίδρασης των Βρετανών ιεραποστόλων και Ινδών στοχαστών, μέσω της ανάγνωσης(προσεγγίζει) της θρησκευτικής εφημερίδας Samacar Candrika της αντί-μεταρρυθμιστικής οργάνωσης Dharma Sabha από την Καλκούτα και του περιοδικού Missionary Papers της Church Missionary Society. Στα γραπτά αυτά μπορούμε να παρακολουθήσουμε λεπτομερώς την κατασκευή της θρησκείας και στις πλευρές της αποικιοκρατικής συνάντησης. Μερικά μέρη της ιστορίας είναι ήδη βεβαιωμένα, όπως για παράδειγμα ο τρόπος με τον οποίο ο αναθεματισμός του Ινδουισμού από τους Προτεστάντες αντικατοπτρίζει την αντίθεση τους προς τον Καθολικισμό. Ο Pennington επισημαινει ορθώς, πως τα θεολογικά θέματα περί εικόνας και λατρείας αναζωπυρώνουν σε βάθος ανησυχίες που σχετίζονται με την ιεραποστολή, και θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, πως αγγίζουν κεντρικά στοιχεία εννοιολόγησης της νεωτερικότητας. Ο Προτεσταντισμός βέβαια, θεωρήθηκε ανέκαθεν ως ο ιστορικός τόπος σκέψης περί του σκεπτόμενου υποκειμένου, άμεσης πρόσβασης και περί μεσολάβησης (agency). Στον προτεσταντικό προσηλυτισμό, οι ιεραπόστολοι φροντίζουν για την κάθαρση από απρεπείς μορφές μεσολάβησης. Η κάθαρση αυτή θεωρείται ως απελευθέρωση από μια εσφαλμένη κατανόηση της φύσης. Οι προτεσταντικές αυτές θέσεις είναι παραδειγματικές για την θεώρηση (discourse) του μοντέρνου εαυτού, τόσο στην Δύση, όσο εν τέλει και παγκοσμίως. Αυτά τα θέματα είναι κρίσιμα για κάθε ιεραποστολικό πρόγραμμα. Προβάλλουν ερωτήματα περί υλικότητας και υπερβατικότητας, που τροφοδοτούν τις κατασκευές πνευματικότητας του 19^ου αιώνα, οι οποίες αντιτάχθηκαν στον υλισμό, όπως ήδη περιγράψαμε. Καταλήγουν επίσης και στις κατασκευές της νοησιαρχίας και μεσολάβησης(agency), όπως θα δούμε στο κεφάλαιο 5¹⁵. Ένα άλλο σημαντικό θέμα συνδέεται επίσης άμεσα με τα προαναφερθέντα: η τάση να ορίζεται η Χριστιανική θρησκεία όχι μόνο ως παγκόσμια, αλλά και ως διανοητική (rational). Η ιδέα πως ο Χριστιανισμός δεν είναι οπισθοδρομικός, αλλά βρίσκεται σε αρμονία με την επιστημονική πρόοδο, γίνεται κεντρικό στοιχείο του ύστερου εξελικτισμού της Βικτωριανής περιόδου. Η φύση της μοντέρνας νοησιαρχίας πρέπει να διερευνηθεί  περεταίρω στους προτεσταντικούς προγόνους της, αλλά και στις συνέπειες που είχε για την εκκοσμίκευση. Δεν κατασκευάζεται μόνο η φύση της θρησκείας, αλλά η και η φύση του εκκοσμικευμένου και της εκκοσμίκευσης (κεφάλαιο 6). 

Προς το τέλος του 19^ου αιώνα είχε συνεχιστεί η συνάντηση των ιεραποστόλων με τους ειδωλολάτρες, αλλά είχε προστεθεί και μια σημαντική φωνή, που προέκυψε ως αποτέλεσμα της εκκοσμίκευσης της ευρωπαϊκής διάνοιας: ο νέος κλάδος που ονομάζεται «επιστήμη της θρησκείας». Ένα στοιχείο της μοντέρνας μεταμόρφωσης της θρησκείας είναι η «επινόηση των παγκόσμιων θρησκειών (world religions)», όπως το αποκαλεί ο Tomoko Masuzawa¹⁶. Οι «παγκόσμιες θρησκείες» ως κατηγορία είναι προϊόν της συγκρητικής θεολογίας και της επιστήμης των θρησκειών. Η συγκριτική θεολογία αρχίζει και τελειώνει με μοναδικότητα του Χριστιανισμού σε σύγκριση με τις άλλες θρησκείες, ενώ η επιστήμη της θρησκείας προσπαθεί να αντιμετωπίσει όλες τις θρησκείες με τον ίδιο τρόπο. Επιπλέον, η επιστήμη της θρησκείας προσλαμβάνει τον επιστημονικό της χαρακτήρα από την στενή σχέση που έχει προς την ιστορική γλωσσολογία και φιλολογία. 

Ιδιαίτερη σημασία έχει η «ανακάλυψη» του Βουδισμού, ως μιας άλλης παγκόσμιας θρησκείας, επιπλέον του Χριστιανισμού. Κατά τον 19^ο αιώνα αναγνωρίστηκε η ύπαρξη του Βουδισμού σε διάφορα μέρη της Ασίας, και επομένως αναγνωρίστηκε ως διεθνής θρησκεία. Σε αντίθεση προς τον παλιό εχθρό, το Ισλάμ, ο Βουδισμός θεωρήθηκε ως ηθικά υψηλή θρησκεία, με παγκόσμιες προθέσεις όπως ο Χριστιανισμός. Ακαδημαϊκοί, όπως ο Monier Monier-Williams, σανσκριτιστής στην Οξφόρδη, δήλωσε πως Βουδισμός είναι φιλοσοφία ή σύστημα ηθικής, αλλά όχι θρησκεία. Αυτό είναι πολύ σημαντικό θέμα, και έχει συζητηθεί επανειλημμένως μέχρι σήμερα. Πέραν όμως των συζητήσεων αυτών στην Δύση περί της ουσίας της θρησκείας, όποια και αν είναι η σημασία τους, έχουμε κρίσιμες εξελίξεις και στην αποικισμένη Ασία. Πάνω απ’ όλα γίνονται προσπάθειες να βρεθεί μέσω της αρχαιολογίας ο αρχαίος Βουδισμός κάτω από τα στρώματα του Ινδουισμού στην Ινδία. Ο στρατηγός Alexander Cunningham (1814-1893), ιδρυτής της Indian Archeological Survey, βρήκε και εξερεύνησε ξεχασμένους τόπους των Βουδιστών στην Ινδία, όπως το διάσημο Sarnath. Τα ευρήματα αυτά ήταν σημαντικό στοιχείο για την καθιέρωση της ιστορίας της αρχαίας Ινδίας, όπου ο Βουδισμός παρουσιάζεται ως εχθρός του Βραχμανισμού, είχε καταστραφεί από το Ισλάμ και εν τέλει αντικαταστάθηκε από τον Ινδουισμό¹⁷. Αυτό ήταν ουσιαστικό για την μείζονα διήγηση της ινδικής ιστορίας, όπου ο Βουδισμός θεωρήθηκε ως εναλλακτική του Ινδουισμού που βασιζόταν στις κάστες, και είχε προσληφθεί ως τέτοιος από μεταρρυθμιστές, όπως τον αρχηγό των λεγόμενων ανέγγιχτων, και πολιτικό ηγέτη, τον Ambedkar. Αυτή η ταυτόχρονη παραγωγή του Βουδισμού, ως εγγενούς στην Ινδία αλλά και ως παγκόσμιας θρησκείας, η οποία αξίζει τον σεβασμό για το μοντέρνο μήνυμα της περί ισότητας, είχε γίνει σημαντική στον ινδικό χώρο, από τον οποίο είχε σχεδόν εξαφανιστεί ως ζώσα παράδοση. Στην Σρι Λάνκα συνέβη κάτι άλλο. Ο Βουδισμός εδώ είχε τοποθετηθεί σε ένα άλλο πλαίσιο, κατά πρώτον λόγω της έκδοσης 26 χιλιάδων σελίδων βουδιστικών κειμένων, γραμμένων με λατινικά γράμματα, από την Pali Text Society, που ιδρύθηκε το 1881 από τον Rhys Davids (1843-1922) που  ήταν Βρετανός υπάλληλος στην Σρι Λάνκα, και με το αξίωμα αυτό είχε εμπλακεί σε ανασκαφές της διάσημης αρχαίας πόλης Anuradhapura. Αργότερα, ο θεοσοφιστής συνταγματάρχης Olcott (1832-1907) είχε σχεδιάσει την σημαία της Σρι Λάνκα, και είχε δημιουργήσει την βουδιστική κατήχηση, που είχε μεταμορφώσει τις βουδιστικές παραδόσεις της Σρι Λάνκα σε μια αναγνωρισμένη θρησκεία. Και τέλος, το πιο σημαντικό, είναι οι προσπάθειες του μεταρρυθμιστή μοναχού Anagarika Dhammapala (1864-1933), που είχε επηρεαστεί βαθιά από την θεοσοφία, από τις οποίες προέκυψε ο βουδιστικός εθνικισμός Sinhala, που έχει κεντρική σημασία στις σημερινές διαμάχες των Ινδουιστών Ταμίλων και των Sinhala Βουδιστών στην Σρι Λάνκα. Ακριβώς αυτή η μεταμόρφωση του Βουδισμού στην ακαδημαϊκή διανόηση της Δύσης, που τον καθιστά μια παγκόσμια θρησκεία στα πλαίσια της αυτοκρατορίας, του επιτρέπει να είναι βασικό στοιχείο του θρησκευτικού εθνικισμού στους κόλπους των Sinhala Βουδιστών στην Σρι Λάνκα. Από μητροπολιτική πλευρά, ο Βουδισμός θεωρείται ως το κατεξοχήν παράδειγμα παγκόσμιας πνευματικότητας, μια μη θρησκευτική φιλοσοφία, η οποία συμβιβάζεται με την δυσκολία που έχουν πολλοί διανοούμενοι του 19^ου αιώνα με την θεσμική θρησκεία. Η διαλεκτική του οριενταλισμού και του εθνικισμού έχει μεγάλη σημασία και στις δυο όχθες της αυτοκρατορικής φαντασίας.

ΦΥΣΙΚΑ ΔΕΝ ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΓΙ' ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΤΕΡΑΤΩΔΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΠΑΜΕ ΝΑ ΠΝΙΓΟΥΜΕ ΠΕΦΤΟΝΤΑΣ ΘΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΗΣ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ. 

Ο ΜΠΑΡΘ ΕΠΕΙΣΕ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΕΝΘΟΥΣΙΩΔΕΙΣ ΘΕΟΛΟΓΟΥΝΤΕΣ ΟΤΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΑΛΛΑ ΕΝΕΚΕΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΤΕΡΟΓΟΝΙΑΣ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΒΛΕΠΟΥΜΕ ΚΑΘΑΡΑ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ: ΔΙΟΤΙ Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑ.